Методические рекомендации по производству и заготовке кормов для фермерского хозяйства

Аналық мал басын күтіп – бағуға шығындалатын шығындарды азайту мақсатында, әр бір шаруашылықта ет бағытындағы сиырларды жайылымдарда бағу ұзақтығын 180 – 200 күнге дейін ұзарту мақсатында тиісті ұйымдастырушылық – шаруашылықтық іс – шаралар әзірленуі қажет. Ол үшін күз – қыс мезгілдеріне ішіне көп жылдық шөптер, табиғи жайылымдар, тарлау қияқ кіретін қашаларды қалдыру қажет.

Етті малдар үшін мәдени жайылымдарды құрып, пайдалану бойынша алынған шетел тәжірибелері бұл әдістің өте тиімді және аз уақыт ішінде өтеліне алатындығын дәлелдейді.

Міне осы көрсеткіштердің барлығы елімізде, сондай-ақ, ең алдымен етті мал өсірумен айналысатын және табиғи жайылымдары аз мамандандырлыған шаруашылықтарда қоршалған мәдени жайылымдарды құрудың пайдалылығын дәлелдейді.

Жүгеріні отырғызылатын жерге алдымен пардан кейін бірінші немесе екінші дақыл болып жүретін күздік дақылдарды, дәнді – бұршақты дақылдарды, жаздық бидайларды, сондай – ақ жүгерінің өзін отырғызуға болады.

Жүгеріні қосымша қоспалармен шашақтары шашақтанып шығардың алдында, жүгері толығымен көктеп шыққаннан кейін қоректендіреді. Әр қоректендіргенде 1 ц/га суперфосфаттан және аммонидің сульфатынан келетіндей есеппен есептейді.

Көктемде ылғалды жауып, жүгері отырғызылатын егістерді екі – үш рет өңдейді.

Жүгерінің тұқымдары топырақтың 10 - 12 см тереңдігіндегі температурасы 12 - 15°-қа жеткенде жақсы шыға бастайды.

Жүгеріні тұқымы топырақта шіріп кетуін болдырмай, ертерек отырғызуға ауыстыру үшін гидрофобизацияны қолданады. Жүгеріні гирофобизациялаудан кейін ерте отырғызылған жүгерінің көктеп шығу қалыңдығы кеш отырғызылған жүгерінің қалыңдығындай болады, өсімдіктің өсіп – өну уақыты ұзарып, астық түсімі жоғарылайды.

Ол үшін жүгерінің тұқымының бетін құрамына улы химикат фентиурам кіретін, су және ылғал өткізе алатын полимер пленкамен жабады. Жүгерінің 1 т тұқымына 15 кг техникалық хлороформ, 0,5 кг полистирол және 2 – 2,5 кг фентиурам шығындалады.

Жүгеріні сүрлем дайындауға өңдеудің индустриялық технологиясының құрамына барлық агротехникалық талаптар кіру қажет, олардың ішіндегі ең негізгісі ластанған жерлерде квадраттық – ұялық әдісіні пайдалану.

Жүгері жақсы күтімді талап етеді. Жүгері көктемей тұрып міндетті түрде жерді тырмалау қажет. Тырмалау кезінде жауын –шашыннан кейін қатып қалған қабаттары жұмсартылып, топырақтың беткі қабатында шығып келе жатқан арамшөптер жойылады. Көктем суық болып, жүгерінің көктеуі созылғанда қайта тырмалау қажет. Жүгерінің сабағы топырақтың бетіне көктеп шыққан соң, сабақтарды зақымдап алмау үшін тырмалауды доғару қажет.

Қайта тырмалауды жүгерінің сабақтары қатайып, үшінші жапырағы шыққанда ғана бастауға болады.

Жүгеріні түскі уақытта, аз жылдамдықта, орташа немесе жеңіл тырмалармен, қатарлардан көлдеңен жүріп тырмалайды.

Қатарлардың арасына алғашқы өңдеуді тырмаланбаған жерлерден және көп жылдық арамшөптер өсіп кеткен жерлерден бастау қажет. Жүгері өсімдіктерін көлдеңең қопсыту кезінде қорғаныс зонасы 15 см - ді құрайды, ал ұзына бойы қопсытқанда 10 - 12 см – ді құрайды.

Жүгері егілген жерлердің ұяларындағы, қатарларындағы және қорғаныс зоналарындағы бір жылдық арамшөптермен күресу үшін тырмаларға қосымша жүретін ротациялық инелі дискілер (КЛТ - 28) сияқты құрал – жабдықтарды қолдануға болады. Қатарлар арасындағы өңдеуді 8 - 10 см тереңдікке өткізеді, ал келесі өңдеулерді арамшөптердің өсуіне және топырақтың 6 – 8 см – ге тығыздалуына байланысты өткізеді.

Жүгеріні күтіп – баптаудың негізгі мақсаты- құнарлы заттарды неғұрлым көбірек алу. Сол себепті жүгеріні ору мерзімін дұрыстап таңдаудың маңызы өте зор.

Өсімдіктің ең құнды бөлігі ол жүгерінің дәні. Жүгері дәні – ең құнарлы жем. Дәмді болғандықтан барлық мал сүйсініп жейді. Құрамында 9 – 10 пайыз шикі протеин, 2 – 5 пайыз клечатка, 4 – 9 пайыз май, 70 пайыз крахмал бар. Құрама жем дайындауға кеңінен пайдаланылады. Бордақылаудағы ірі қара азығының жартысы жүгеріден тұрса, олар тез жетіліп семіреді.

Жүгеріні сүрлем дайындауға жинаудың ең қолайлы мерзімі дәнінің балауызданып пісу фазасы. Егер 100 кг өнімнің құрамында шашақ шашу кезеңінде 14 азық көлемі болса, сүттеніп пісу кезеңінде 18 – 22 азық өлшемі болады, сүттеніп - балауызданып пісу кезеңінде бұл көрсеткіш 26 азық өлшеміне жетеді, ал балауызданып пісу кезеңінің аяғында 32 азық өлшеміне дейін жетеді. Қорытылатын протеиннің жалпы мөлшері жүгерінің пісуіне қарай жоғарылай түседі.

Ауыспалы егісте күнбағысты дәнді дақылдармен кезектеп егеді, себебі агротехника жақсы ұйымдастырылған жағдайда жақсы өнім алуға болады.

Күнбағыс отырғызылатын жерді жүгері отырғызатын жерді өңдегендей өңдеп, тыңайтады.

Тұқымдарды сеппес бұрын гранозанмен өңдеу қажет. Склеротиниямен және гексахлоранмен күресу үшін 1 центнер тұқымға 400 г гранозаннан келетіндей есеппен, ал күнбағыстың ауруларымен күресу үшін 1 центнер тұқымға 1 кг гранозаннан келетіндей етіп есеп жүргізу қажет.

Күнбағысты себудің негізгі әдісіне кең қатарлы әдіс жатады. Қатарлардың арасындағы қашықтық 70 см – ді құрайды. Күнбағыстың тұқымдарын себу нормасы 16 кг/га құрайды. Күнбағысты ерте дәнді дақылдармен бір уақытта егеді.

Күнбағысты гүлдеу сатысында жинау қажет, себебі осы уақытта ғана күнбағыстын құрамында құнарлы заттар көп болады.

Күнбағыстың Чкаловский гигант сортына бұршақтың Горьковский – 186 сорты жақсы құрамдас бөлік бола алады. Күнбағысты басқа дақылдармен қосып жаппай қаз – қатар немесе бір қатардан кейін отырғызу (қатарлар арасындағы алшақтық 30 см) әдісімен гектарына 15 кг-нан немесе 0,25 млн. шығымды тұқым отырғызу қажет. Бұршақты жаппай, күнбағысқа кесе көлденең отырғызу әдісімен гектарына 90 кг – нан немесе 0,4 млн шығымды тұқым отырғызу қажет.

Күнбағыстың гектарлық нормасына (18 – 20 кг) 80 – 100 кг бұршақ тұқымдастар және 60 кг сұлы қосылады. Бұршақ тұқымдас дақылдардың тұқымдары болмаған жағдайда күнбағысты сұлымен қосып егуге болады (20 кг күнбағыс және 120 – 140 кг сұлы). Күнбағыстан дайындалатын сүрлемнің сапасын Красноярский сортына жататын бұршақпен бірге өңдеп, жақсартуға болады.
2 – кесте Қазақстанның далалық аймақтарына сүрлем конвейерлік жүйесі

Тамыз айының соңында ең жақсы азық түсімін жүгеріден алуға болады. Жазы ыстық болған жылдары азық өлшемін көп мөлшерде қантты құмайдан алуға болады. Сонымен қоса қантты құмай жасуша сөлінің құрамында қанттың көп болуына байланысты күзгі суыққа төзімді келеді.

Күнбағыс пен бұршақ қоспасынан дайындалған сүрлемді малдар сүйсініп жейді.

Судан шөбі топырақ таңдамайды.

Судан шөбі отырғызылатын егістік жерлерде қарды тоқтату қажет.

Уақытылы жиналып алынған судан шөбі құнарлығының өте жоғары болуымен ерекшелінеді. Судан шөбінен дайындалған 100 кг пішеннің құрамында 56 азық өлшемі және 6,3 кг қорытылатын протеин болады. Бір азық өлшемі 112 г қорытылатын протеиннен тұрады.

Судан шөбін пішенге бірінші гүл шоғырлары пайда бола бастағанда жинау қажет. Судан шөбін осы мезгілде оратын болсақ, шөпті екі рет шабуға мүмкіндік туады, соның арқасында пішеннің түсімі анағұрлым жоғарылайды. Бір маусымда екі рет шөп ору үшін, шөпті бірінші рет орғандағы орылатын шөптің биіктіктігін дұрыс анықтаудың маңызы өте зор.

Сондықтан судан шөбін кесіндісінің биіктігі 6 – 8 см-ге жеткенду ору қажет.

Судан шөбін мамыр айының ортасынан шілде айының ортасына дейін бірнеше рет егуге болады. Жаз айларында себілген судан шөбінің өнімділік көрсеткіштері жаз айларында себілген шөптің өнімділік көрсеткіштерінен еш кем болмайды. Судан шөбінің осы қасиеті көк шөп конвейерін жинақтауда пайдаланады. Жазда маусым айының соңында отырғызылатын шөптерді ұзақ уақыт бойы көк балауса шөп дайындауға ғана емес, сондай-ақ арам шөптермен қарқынды күресуге қолдануға болады.

Арам шөптермен қарқынды күресу үшін судан шөбінің жазда отырғызылған түрлерін далалық ауыспалы егістерде қолдануға болады.

Жүргізілген зерттеу жұмыстары жүгеріні көк шөпке жаппай қатар –қатар 1 м² – ге 60 – 80 тұқым сепкенде, орта есеппен бір жылда 150 – 200 ц/га көк шөп алуға болады.

Пішен мен көк шөп дайындауға итқонақты шашақтары пайда болмай тұрып жинап алу қажет. Бұл уақыттан кешірек жинағанда пішеннің сапасы мен қоректілігі азайып, құрамындағы қорытылатын протеиннің мөлшері күрт төмендейді.

Итқонақ топырақ таңдамайды, жеңіл және ауыр топырақтарда жақсы шығады. Итқонақты судан шөбін өңдегендей өңдейді. Итқонақты шаруашылық астық себу науқанына 100 % дайын болғанда 10 – 12 кг/га нормасымен жаппай, қаз – қатар себеді. Тұқымдарын 3 - 5см тереңдікке отырғызады.
8.3 Малға үзбей көк шөп беру (конвейер)
Ірі репродуктор кешендерде, фермаларда және бордақылау алаңдарында мал басының көп көлемде болуы жаздық жем-шөп қорының дұрыс және жан – жақты ұйымдастырылуын талап етеді. Сол себепті көк балауса шөпті бір қалыпты өңдіріп отыру қажет. Сондықтан жайылымдық жерлері аз шаруашылықтар міндетті түрде көк шөп конвейерлерін құру қажет.

Астық түсімі күрт ауытқу шарттарында көк балауса шөп конвейерлерін құру кезінде, астық түсімінің жинап алғыңыз келген көрсеткішін емес, жинап ала алатын нақты көрсеткішті жоспарлау қажет.

Осы мақсатта көк балауса шөптің жалпы көлемі, қажетті көлемнен 20 – 25 %-ға көбірек болуы қажет. Қолайлы жағдайда көк балауса шөп конвейері жем-шөптің сақтандыру қорының қайнар көзі болады.

Қарқынды типті көк шөп конвейерін дайындауға күздік қарабидайды, күздік бидайды, көп жылдық шөптерді, сұлыны, сиыржоңышқаны, бұршақты дәнді қоспаларды, күнбағысты, судан шөбін, жүгеріні қолданған жөн. Судан шөбі мен жүгері болмаған жағдайда, көк шөп конвейеріне тары мен итқонақты қосуға болады. Қоспаларды 7 дақылдан жинақтаған абзал. Дақылдардың саны одан көп болатын болса тұқым шаруашылығы мен агротехниканың жұмысын қиыңдай түседі.

Көк шөп конвейерінің жүйесін барлық зоналарға немесе барлық шаруашылықтарға бірдей етіп ұсына алмаймыз. Себебі ол жүйе ауданның топырақтық – климаттық жағдайларына, көлдете суару алаңдарының болуына байланысты болады.

Құрғақ далалық аймақтарда азықтық дақылдарды пайдаланудың жобалық мерзімдері анықталды.

Азықтық ауыспалы егістіктердегі дақылдардың құрамы мал шаруашылығына қажетті азықтардың түрлеріне байланысты анықталады. Тәжірибе жүзінде фермалардың маңайындағы ауыспалы егістердегі азықтық дақылдардың құрылымы азық мәзіріне, малдарды күтіп – бағу және бордақылау технологиясына байланысты болады.

Фермалардың маңайындағы ауыспалы егістерде келесі дақылдарды отырғызған жөн: сүрлем дайындауға арналған жүгері – жаздық бидай немесе арпа (сұлы); жаздық бидай немесе арпа (сұлы); көп жылдық шөптер себілетін жердің көлемі - жаздық бидай немесе арпа (сұлы).

Звеноға екі азық дақылын қосқанда жаппай және айдалмалы әдістермен өңделген, ерте және кеш себілетін азықтық дақылдарды үйлестірген жөн: бір жылдық бұршақ дәнді қоспалар (сұлы) – көктемде немесе жазда себілген судан шөбі (жүгері); судан шөбі – бр жылдық бұршақ дәнді қоспа (сұлы);

Сүрлем дайындауға арналған жүгері (күнбағыс) – көктемде немесе жазда себілген судан шөбі;

сүрлем дайындауға арналған жүгері (күнбағыс) - бір жылдық бұршақ дәнді қоспа (сұлы);

жүгері, судан шөбі, көк шөпке арналған бір жылдық бұршақ дәнді қоспалар, көп жылдық шөптер;

көктемде себілетін судан шөбі – жазда себілетін судан шөбі.

Топырақ пен климаттық шарттар нашарлағанда бұршақ өнімінің түсімі күрт төмендейді. Әсіресе бұршақ құрғақ далалық өңірлерде нашар өседі. Мұндай жағдайларда бұршақтың астық түсімі арпаның астық түсімінен екі есеге төмен болады.

Көк балауса дайындауға отырғызылатын дәнді – бұршақты қоспалар, пішен мен пішендеме көбіне орманды далалық аймақтарда өсетін сиыржоңышқа мен сұлыға қарағанда өте кең тараған. Жүргізілген зерттеулер дәнді – бұршақты қоспалардың астық түсімі, әсіресе құрамындағы протеині бойынша судан шөбімен бәсекеге түсе алатындығын дәлелдеген.

Қорытылатын протеин өндірісін жоғарылатудың негізгі қорына көп жылдық бұршақ тұқымдас дақылдар жатыр.

Көп жылдық шөптерден босайтын жерлерге дәнді – бұршақты дақылдармен отырғызған жөн. Ал, биологиялық мелиорацияны қажет ететін жерлерге беде, эспарцет және түйежоңышқа отырғызған жөн.

Из бобовых многолетних трав в лесостепи следует высевать в основном люцерну, при частичном выращи­вании на легких почвах и эспарцета, посев которого с ухудшением почвенно-климатических условий должен иметь больший удельный вес. Құрғақ далаларда түйежоңышқадан жақсы өнімді тұрақты түрде алып отыруға болады.

Сүрлеммнің құрамындағы қорытылатын протеиннің мөлшерін жоғарылату үшін күнбағыс пен бұршақтын қоспасын көбірек егу қажет. Осының арқасында бір гектардан алынатын протеиннің мөлшерін 20 – 25 %-ға көтеруге болады.

Бірақ сүрлем дайындауға бұршақтың дәнді сорттары келе бермейді, себебі олар күнбағысты ору дейін 10 – 15 күн ерте толығымен пісіп, ерте жатып қалады.

Мысалы, сұлыдан, күздік қарабидайдан, судан шөбінен пішенді дұрыс технологиямен, уақытылы дайындағанда оның құрамындағы 1 азық өлшеміне 100 г-ға жуық қорытылатын протеиннен келеді.

Пішен дайындауға арналған шөптерді ору кезінде жалпайтып тастау пішеннің құнарлығын одан сайын жақсарта түседі. Себебі өсімдіктерді жалпайтқанда шөп бір қалыпты кеуіп, жапырақты сол күйінде сақталып қалады. Сүрлем дайындалатын дақылдарды уақытылы орып алу, 10 – 15 %-ға протеинді жоғарылатады.

Сапалы пішен дайындау үшін бұршақ тұқымдас шөптерді бүрлену сатысында, ал дәнді азықтарды – масақтанудың басында орып алу қажет.

Сондай-ақ, пішеннің сапасы шөптерді кептіру ұзақтығына да байланысты.

Пішенге шабылған өсімдік күн көзінде ұзақ кептірілсе, құрамындағы каротині ыдырап, көп аударылса қоректік заттары жоғары жапырақтары сынып, түсіп, пішен сапасы төмендейді. Әсіресе жауын-шашын астында қалған пішен қоректілігі күрт төмендейді (30 – 50 пайыз).

Бос пішенді қарапайым технологиямен дайындап табиғи жолмен кептіргенде, пішен құрамындағы құнарлы заттардың 25 - 50 %-ын жоғалтады. Бұл көрсеткішті төмендету үшін пішен дайындаудың заманауи әдістерін пайдалану қажет – табиғи жолмен кепкен пішендерді теңдер мен орамдарға буып-түю қажет.

Жиналған пішендегі микробиологиялық процесстер 6 – 8 апта жалғасады. Осы мерзімнен кейін малға жегізуге болады. әйтпесе ол ас қорыту барысын бұзып, малдың ішін өткізеді. Қажетті жағдайда басқа азықтармен (сабанмен) араластырып беру керек.

Дер кезінде шабылмаған шабындықтардағы өсімдіктердің қоректілігі күніне 1 пайызға кеміп отырады. Сондықтан бірінші шабыс уақытын кешіктіру, екінші рет шапқанда пішен шығымын 1,5 – 2 есеге азайтады.

Осыларды ескере отырып, әр шаруашылықта шабындықтардағы өсімдік түрлеріне, олардың жетілуіне қарай шабылатын мерзімін шабу мен дайын пішенді жинау аралығы 5 – 7 тәуліктен аспайтындай етіп белгілейді.

Пішенді теңдерге 18 - 20 % ылғалдықта, 150 - 200 кг/м³. тығыздықта түю қажет.

Пішенді теңдер мен орамдарға шөмелелеу және маялау операцияларынсыз буып – түю, қарапайым технологиямен пішен дайындаумен салыстырғанда, еңбек шығының 1,5 есеге төмендетеді.

Престелген пішенді дайындау кезінде бос жатқан пішенмен салыстырғанда 1 га-дан шығатын құрғақ заттың шығыны 1,5 ц-ге көп болады. Сондай-ақ, бір тонна пішен дайындауға жұмсалатын еңбек шығыны 6 %-ға, құрал-жабдық 14%-ға аз шығындалып, азық бірлігінің өзіндік құны 20 %-ға төмен болады.

Пішенді белсенді кептіру арқылы дайындау кезінде, далада кептірумен салыстырғанда астық түсімінің биологиялық жинағын 1,5 есеге, ал каротинін 3 - 4 есеге жоғарлатуға мүмкіндік туады.

Белсенді желдетумен кептірілген пішенмен ірі қара малдың төлдерін азықтандырғанда, олардың орташа тәуліктік салмақ қосуы 16,3%-ға жоғарылайды.