Мұханбетжанова Ә. Молдағалиев Б. Ерниязов О

1. 
   Оқыту процесінің заңдылықтарына түсінік және оларға сипаттама бер.
   
2. 
   Оқытудың заңдылықтарын ата.
   
3. 
   Оқытудың жеке заңдылықтарын ата.
   
4. 
   Оқыту принциптері дегеніміз не?
   
5. 
   Я.А.Каменский, К.Д.Ушинский оқыту принциптерін қалай қарастырды?
   
6. 
   Табиғатқа сәйкестілік принципінің мәні.
   
7. 
   Саналылық және белсенділік принципінің мәні неде?
   
8. 
   Көрнекілік принципінің принципінің мәні неде?
   
9. 
   Ғылымилық принципінің мәні неде?
   
10. 
    Жүйелілік және бірізділік принципінің мәні неде?
    
11. 
    Теорияның практикамен байланыс принципінің мәні неде?
    
12. 
    Түсініктілік және шамаға лайықтылық принципінің мәні неде?
    

1. Әбиев Ж.,Бабаев С., Құдиярова А. Педагогика. А., 2004.

2. Ильин Е. Рождение урока. М., 1986.

3. Педагогика ./Курс лекций. А., 2003.

4. Подласый И.П. Как подготовить эффективный урок. Киев. 1989.

5. Подласый И.П. Педагогика начальной школы. М., 2000.

6. Подласый И.П. Педагогика. М., 2003.

7. Поташник М.М. Как развивать педагогическое творчество. М., 1987.

8. Коменский Я.А. Ұлы дидактика. Алматы, 1993.

9. Куписевич Ч. Основы общей дидактики. М.,1986.

10. Қоянбаев Ж.Б., Қоянбаев Р.М. Педагогика. Алматы, 2000.

11.Лернер И.Я. Дидактические основы методов обучения. М.,1981.

12.Лихачев Б.Т. Педагогика М., 1998.
Өзіндік жұмыстар үшін тапсырмалар

1. 
   Оқыту прициптерінің өмірде жүзеге асырылуын көрсет.
   
2. 
   Жалпы заңдылықтарға мысалдар келтір.
   
3. 
   Нақты заңдылықтарға мысалдар келтір.
   
4. 
   Қазіргі дидактиканың ұсынатын заңдылықтарын кесте түрінде көрсет.
   
5. 
   Оқыту принциптерін жүзеге асыру ережелерін көрсет және оған мысалдар келтір.
   

1. 
   Оқытуда оқушылардың дербес ерекшелігін есепке алу принципі.
   
2. 
   Бастауыш мектепте оқыту принциптерін қолдану.
   
3. 
   Я.А.Коменский бойынша оқыту заңдылықтары.
   
4. 
   Ф.А.В.Дистервег бойынша оқыту заңдылықтары.
   
5. 
   Э.Торндайк бойынша оқыту заңдылықтары.
   
6. 
   Э.Мэйман бойынша оқыту заңдылықтары.
   
7. 
   Білім, біліктілік, дағдыларды игеруде беріктік принципі.
   
8. 
   Оқыту принциптерін жүзеге асыру жолдары.
   

1. Оқыту әдістері және олардың функциясы туралы түсінік.

2. Оқыту әдістерін жіктеу немесе классификациялау.

3. Танымдық іс-әрекеттің типіне қарай оқыту әдістерін классификациялау.

4. Ауызша баяндау әдістері.

5.Оқытудың көрнекілік әдістері.

6.Оқытудың практикалық әдістері.

7. Оқытудың бағдарламаланған /программаланған/ әдістері.

8. Оқу-танымдық іс-әрекетті ұйымдастыру.

1. Әдіс дегеніміз - оқу-тәрбие жұмыстарының алдында тұрған міндеттерді дұрыс орындау үшін мұғалім мен оқушылардың бірлесіп жұмыс істеу үшін қолданатын тәсілдері.

Әдіс арқылы мақсатқа жету үшін істелетін жұмыстар ретке келтіріледі. Оқыту әдістері – бұл мұғалім мен оқушылардың оқу-тәрбие жұмысының міндеттерін шешуге бағытталған өзара бірлескен іс-әрекетінің тәсілі. Оқыту әдістерінде объективті /мұғалімнен тәуелсіз/ және субъективті /оған тәуелді/ бөлімдер болады.

Оқыту әдістері танымға қызығушылық туғызу керек. Олар оқушының ақыл-ойын дамытады, ізденуге, жаңа білімді түсінуге ықпал етеді. Оқытуда ең басты нәрсе – оқушылардың танымдық жұмыстары.

Оқыту әдістері әр түрлі функцияларды орындайды: оқытушылық, мотивациялық, дамытушылық, тәрбиелеушілік, ұйымдастырушылық.

2. Қазіргі уақытта оқыту әдістерінің оншақты классификациясы бар. Білім көзін жалпы белгі ретінде алып оқыту әдістерінің классификациясы жасалған. Бұрыннан келе жатқан басты көздердің саны үшеу болды: практика, көрнекілік, сөз. Мәдениет прогресінің барысында оған тағы біреу – кітап қосылды, ал соңғы жылдары қағазсыз ақпарат көзі – жаңа компьютер жүйелерімен қоса видео қосылды. Бұл классификацияда бес жалпы әдіс бөлінеді: практикалық, көрнекілік, сөздік, кітаппен жұмыс, видеоәдіс. Бұлардың әрбіреуі әр түрлі модификацияда /түрін өзгерте алады/ бола алады.

Орнына немесе негізгі дидактикалық мақсатына қарай әдістердің классификациясы. Классификацияның жалпы белгісі ретінде сабақтағы бірізділікті кезеңдер және сонда орындалатын мақсаттар болады. Соған орай мына әдістер бөлінеді: а) білім алу; б) іскерліктер мен дағдыларды қалыптастыру; в) білімді қолдану; г) шығармашылық іс-әрекет; д) бекіту; е) білімді, іскерлікті, дағдыны тексеру.

Танымдық іс-әрекет типіне қарай әдістердің классификациясы: түсіндірмелі – иллюстративтік; репродуктивтік /қайталап айту/; проблемдік баяндау; бөліктік-іздеушілік /эвристикалық/; зерттеушілік.

Оқушылардың белсенділігінің дәрежесіне қарай классификация: белсенді және пассивті оқыту әдістері.

Дидактикалық мақсатына қарай оқыту әдістерінің екі тобы бөлінеді: оқу материалын бастапқы меңгертуге әсер ететін әдістер және алынған білімді бекітетін және жетілдіретін әдістер. Бірінші топқа жататындар: ақпараттық-дамытушылық әдістер /мұғалімнің ауызша баяндауы, әңгіме, кітаппен жұмыс/; оқытудың эвристикалық әдістері /эвристикалық әңгіме, зерттеушілік әдіс/. Екінші топқа жататындар: жаттығулар /үлгі бойынша, түсіндіріліп отыратын жаттығулар, вариативті жаттығулар т.б./.

Ю.К.Бабанскийдің классификациясы бойынша оқыту әдістері үлкен үш топқа бөлінген: оқу-танымдық іс-әрекетті ұйымдастырудың және жүзеге асырудың әдістері; оқу-танымдық іс-әрекетті ынталандырудың және себептендірудің әдістері; қадағалаудың және өзін-өзі қадағалаудың әдістері.

3. Мұнда мынадай оқу әдістері бөлінеді: түсіндірмелі-иллюстративтік ақпараттық-рецептивтік (қабылдау) әдіс. Оны сипаттайтын белгілер:

• 
  оқушыларға білім «дайын» күйінде ұсынылады;
  
• 
  мұғалім әр түрлі тәсілдермен осы білімдерді меңгеруді ұйымдастырады;
  
• 
  оқушылар білімді қабылдауды /рецепция/ және ұғынуды жүзеге асырады, оларды өзінің есінде қалдырады.
  

Репродуктивтік (қайтадан айту) әдіс мынадай белгілерге ие:

• 
  оқушыларға білім «дайын» күйінде ұсынылады;
  
• 
  мұғалім білімді хабарлап қоймай, сонымен бірге оны түсіндіреді;
  
• 
  оқушылар білімді саналы меңгереді, оларды түсінеді және еске сақтайды. Меңгергеннің өлшемі – білімді дұрыс қайта айту /репродукциялау/ қажетті берік меңгергендік білімді көптеп қайталау жолымен қамтамасыз етіледі.
  

Проблемалық баяндау әдісі – орындаушылықтан шығармашылық іс-әрекетке өтпелі болады. Оқытудың белгілі бір кезеңінде оқушылар өздігінен проблемдік міндеттерді шешуге әлдері келмейді, сондықтан мұғалім проблеманы зерттеудің жолын көрсетеді, ол үшін оның шешімін бастан аяғына шейін баяндайды. Оқытудың мұндай әдісінде оқушылар қатысушы емес, тек бақылаушылар ғана, бірақта олар танымдық қиыншылықты шешуге байланысты жақсы сабақ алады.

Бөліктік-іздеушілік /эвристикалық/ әдіс мынадай белгілерге ие:

• 
  оқушыларға білім «дайын» күйінде берілмейді, олар оны дербес табу керек;
  
• 
  мұғалім оқушыларды әр түрлі құралдармен жаңа білімдерді іздеуге, меңгеруге жұмылдырады;
  
• 
  оқушылар мұғалімнің басқаруымен дербес ойлайды, пайда болатын танымдық міндеттерді шешеді, проблемдік жағдаяттарды құрады және шешеді, талдайды, салыстырады, жалпылайды, қорытындылар жасайды т.б. нәтижесінде оларда саналы берік білім қалыптасады.
  

Зерттеушілік оқыту әдісі мынаған саяды:

• 
  мұғалім оқулармен бірге проблеманы /мәселені/ қояды;
  
• 
  оқушыларға білім хабарланбайды, олар өздері проблеманы зерттеп, шешу арқылы білімге ие болады;
  
• 
  мұғалімнің іс-әрекеті проблемалық міндетті шешу барысында оперативті басқаруға сай келеді;
  
• 
  оқыту процесі жоғары қарқындылықпен сипатталады, үлкен қызығушылықпен жүреді, алынған білім тереңдігімен, беріктігімен, іскерлігімен ерекшеленеді.
  

4. Ауызша баяндау әдістеріне жататындар: баяндау /рассказ/, түсіндіру, әңгіме, дәріс, оқу пікірталасы.

Бұл әдістің функциясы – оқытушылық. Бұл әдіс көбінесе бастауыш сыныптарда қолданылды. Мақсатына қарай баяндаудың бірнеше түрін бөледі: баяндау-кіріспе, баяндау – мазмұнын ашу, баяндау – қорытынды.

Түсіндіру барлық жастағы балаларды оқытуда қолданады.

Әңгіменің бір түрі - әңгімелесу (собеседование). Әңгіме оқушыны белсенді жағдайға қояды, олардың сөйлеуін және еске сақтауын дамытады, зор тәрбиелік мүмкіншіліктері бар.

Оқыту пікірталасының басты функциясы – танымдық қызығушылықты ынталандыру; көмекші функциялары оқытушылық, дамытушылық, тәрбиелеушілік және қадағалаушылық – түзетушілік болып табылады.

Оқу пікірталасының тиімділігінің маңызды шарты – оқушыларды мазмұндық және формальдық жағынан бастапқы және мықтап даярлау болып табылады.

5. Оқытудың көрнекілік әдісіне жататындар: көрсетілімдер /демонстрация/, иллюстрациялар, видеоәдіс.

Көрсетілімнің объектілері: көрсетілім сипатындағы көрнекілік құралдар – суреттер, кестелер, схемалар, карталар, диапозитивтер, кинофильмдер, модельдер, макеттер, диаграммалар, ірі натуралды объектілер мен препараттар және т.б. мұғалімнің физика, химия, биология т.б. сабақтарында өткізетін тәжірибелері.

Көрсетілімді жаңа материалды меңгергенде, сонымен бірге өткен материалды жалпылағанда және қайталағанда қолданады.

Көрсетілімді қолданудың тиімді шарттары: ұтымды ойластырылған түсініктемелер; көрсетілетін объектіні барлық оқушылардың жақсы көретіндей жағдай жасау; көрсетілімді даярлауға және өткізуге барынша көп оқушыны тарту.

Оқулықпен және кітаппен жұмыс – оқушыны дербес жұмысқа қатыстырудың амалы: конспектілеу /оқығанды қысқаша баяндау, қысқаша жазу/, мәтіннің жоспарын құру /оқыған мәтінді бөліктерге бөлу және оларға ат беру/, тезистеу /оқыған мәтіннің негізгі ойын қысқаша баяндау/, сілтеме жасау /мәтіннің сөзбе-сөз бөлігін беру, сілтеме жасаған көздің мәліметтерін беру: авторы, жұмыстың аты, шыққан орны, шыққан жылы, беті/, аннотациялау /мәнді мағынасын жоғалтпай оқығанның мазмұнын қысқаша баяндау/, пікір беру /еңбекке өз қатынасын көрсететін пікір беру/, анықтама құру /статистикалық, биографиялық, библиографиялық, терминологиялық т.б. сипатындағы мәліметтерді жинақтау/, формальды-логикалық модельді жасау /оқығанды сөздік-схема күйінде көрсету/, тақырыптық тезаурусты құру /тақырып немесе бөлім бойынша базалық ұғымдардың кешенін жасау/, идеялардың матрицасын құру /белгілі бір тақырып бойынша әр түрлі автордың ойларын, идеяларын беру/.

6. Практикалық әдістерге жататындар: жаттығулар, лабораториялық әдіс, практикалық әдіс, танымдық /дидактикалық/ ойындар.

Жаттығу - әрекетті меңгеру немесе оның сапасын көтеру мақсатындағы мақсатты түрде ұйымдасқан қайтадан қайталайтын оқыту әдісі болып табылады. Дұрыс ұйымдастырылған жаттығусыз оқу және практикалық іскерліктер мен дағдыларға ие болу мүмкін емес.

Жаттығуларды былайшы бөледі: арнайы /оқу, еңбектік іскерліктер мен жаттығуларды қалыптастыруға бағытталған көп рет қайталанатын жаттығулар/, /туынды/ /бұрыннан қалыптасқан дағдыларды қайталауға және бекітуге септігін тигізеді/, түсінік беріп отырылатын (орындалып жатқан әрекетке мұғалімдер мен оқушылар түсінік беріп отырады).

Оқыту процесінде ауызша жаттығулар кеңінен қолданады. Ауызша жаттығудың қолданатын орындары: оқудың, ауызша есептеудің, баяндаудың, білімді логикалық баяндаудың т.б. техникасы мен мәдениетін меңгеру.

Жазбаша жаттығулар /стилистикалық, грамматикалық, орфографиялық диктанттар, шығармалар, конспектілер, есептер шығару, тәжірибені суреттеу т.б./ оқытудың маңызды компонентін құрайды. Олардың басты міндеті: қажетті іскерліктер мен дағдыларды қалыптастыру, дамыту және бекіту.

Графиктік жаттығулар математиканы, физиканы, сызуды, география, сурет салу сабақтарында, сонымен бірге өндірістік оқыту процесінде қолданылады.

Лабораториялық-практикалық жаттығулар еңбек құралдарын, лабораториялық жабдықтарды /приборлар, өлшеуіш аппаратуралары/ қолдануға дағдысына үйретеді, конструкторлық-техникалық іскерліктерді дамытады.

Өндірістік-еңбектік жаттығулар оқу немесе өндірістік сипаттағы арнайы жасалған еңбектік әрекеттердің жүйесі болады.

Жаттығуға қойылатын талаптар: іс-әрекеттің сапасын арттыруға оқушылардың саналы бағытталғандығы; іс-әрекетті орындаудың ережесін білуі; орындалатын жағдайды саналы есепке алу және қадағалау; алынған нәтижені есепке алу; қайталануды уақытқа бөлу.

Лабораториялық әдіс оқушылардың өздігінен эксперимент, зерттеу жұмыстарын жүргізуіне негізделеді. Тәжірибелер жеке немесе топта жүргізілуі мүмкін. Проблемдік /зерттеушілік/ лабораториялық әдіс әсіресе тиімді. Онда оқушылар өздері зерттеудің болжамын анықтайды, оны орындаудың жолдарын белгілейді, қажетті материалдарды және приборларды таңдайды.

Практикалық әдісте оқушылар алған білімді практикалық міндеттерді, есептерді шешуде қолданады. Бұл әдістің функциясы – білім мен іскерлікті тереңдету, қадағалау және түзету танымдық іс-әрекетті ынталандыру /стимулдау/ міндеттерін шешу.

Практикалық сабақтардағы оқушылардың танымдық іс-әрекетінің кезеңдері: 1. Мұғалімнің түсіндіруі. Жұмысты теориялық ұғыну кезеңі. 2. Көрсету. Нұсқау кезеңі. 3. Жасап көру. Екі-үш оқушы жұмысты орындайды, мұғалім оқушылар бақылап отырады, қажетті ескертулер береді. 4. Жұмысты орындау. Әрбір оқушы өздігінен тапсырманы орындайды. 5. Қадағалау. Бұл кезеңде оқушылардың жұмысы қабылданады және бағаланады.

Дидактикалық ойындар – шындықты моделдейтін арнайы құрылған жағдайлар, оқушылар олардың шешімдерін табуға тиісті. Бұл әдістің функциясы – танымдық процесті ынталандыру.

7. Бағдарламаланған /программалық/ оқыту - әрекеттердің /операциялардың/ бірізділікті жүйесі, оларды орындау алдын ала жоспарланған нәтижеге әкеледі. Бағдарламалап оқытудың негізгі мақсаты – оқыту процесін басқаруды жақсарту. ПО ерекшеліктері: оқу материалы бөлек-бөлек порцияларға бөлінеді; оқыту процесі бірізділікті қадамдардан тұрады, онда білімнің порциясы және оларды меңгеретін ойлау операциялары бар; әрбір қадам тексерумен аяқталады /сұрақ, тапсырма т.б./; егерде оқушы қадағалаушы тапсырманы дұрыс орындаса материалдың жаңа порциясын алады да оқытудың келесі қадамын орындайды; оқушы дұрыс емес жауап берсе көмек және қосымша кеңес алады; әрбір оқушы дербес жұмыс істейді және әлі келетін қарқында оқу материалын меңгереді; бүкіл қадағалаушы тапсырмалардың орындалуы есепке алынады және олар оқушының өзіне /ішкі кері байланыс/ және мұғалімге /сыртқы кері байланыс/ белгілі болады; педагог оқытуды ұйымдастырушы және оқушы қиындық көргенде кеңес беруші ролінде болады; оқыту процесінде БО құралдары кеңінен пайдаланылады /программаланған оқу құралдары, тренажерлер, қадағалайтын жабдықтар, оқыту машиналары/.

Жеке электронды-есептеу машиналарының қарқынды дамуы компьютерлік оқытудың жаңа технологиясын дүниеге әкелді. Қазіргі кезде оларды қолданудың жолдарын іздестіру қажет.

Бағдарламалап және компьютерлік оқыту онда алгоритмдерді бөлуге негізделген. Алгоритм дұрыс нәтижеге әкелетін бірізділікті әрекеттердің жүйесі ретінде оқушыдан оқу іс-әрекетінің құрамын және бірізділігін орындауды талап етеді. Оқыту бағдарламасын құрмастан бұрын ең алдымен ойлау әрекеттерін және оқу операцияларын орындаудың алгоритмін жасау керек, сол бойынша электрондық-есептегіш машина оқыту процесін басқаруды жүзеге асырады.

Бағдарламаланған оқытудың әдістері оқыту процесін тиімді басқаруды арттыруға, оқушылардың дербес жұмысының үлесін көбейтуге, оқуды жекелік қарқында жүргізуге, қадағалауға арнайы құралдарды қолдануға бағытталған. БО әдістерінде жаңа және дәстүрлі идеялар ұштасады. БО әдістерін былайша бөлуге болады: ақпаратты берудің әдістері; бағдарламаланған тапсырмаларды орындаудың әдістері; қадағалаудың және түзетудің әдістері.

БО әдістерінің ерекшелігі бірліктегі оқу-педагогикалық әсерде олар өзара ажырамас байланыста болады.

8. Дедуктивтік іс-әрекет арқылы мұғалім мен оқушы жұмысы мына бағытта жүреді. Дедуктивтік әдіс оқу материалын тез өтуге көмектесіп, абстрактылы ойлауды дамытады. Оны теориялық материалдарды оқуға, есептер шығаруда қолданған дұрыс.

Дедукция арқылы оқушы өзі білетін қорытындыларды, ережелерді, ғылыми заңдарды бақылау жүргізгенде, тәжірибе жасағанда, жаттығу жазғанда қолданады.

Танымдық қызығушылықтың үш түрі бар:

• 
  іс-әрекетке деген оң көзқарастың болуы;
  
• 
  танымның баланы жақсы сезімге бөлеуі;
  
• 
  іс-әрекеттің баланы ынталандыруы.
  

Атақты ғалымдардың және қоғам қайраткерлерінің өмірі мен қызметі туралы кештер, көркем әдебиеттен үзінділер оқу танымдық қызығушылықты арттырады. Мұғалімнің сөйлеу мәдениеті де оқушы сезіміне әсер етеді. Оқулық тақырыптарының мазмұны – оқу іс-әрекетіне қызықтыратын негізгі құрал.

Оқуға қызықтырудың өте жақсы әдісі – танымдық ойындар. Пікір сайыстар да оқушыны оқуға қызықтырады. Үлгерімі төмен оқушыларды жеткен жетістіктері қуантады да олардың оқуға ықыласын арттырады.
Бақылау сұрақтары

1. 
   Оқыту әдісі дегеніміз не?
   
2. 
   Әдіс құрылымынан қандай құрамдық бөліктерді бөліп көрсетуге болады?Әдістерді жіктеудің мәнін ашып көрсет
   
3. 
   Оқыту функциялары қандай функцияларды орындайды?
   
4. 
   Әңгіме әдісінің мазмұнын ашып көрсет.
   
5. 
   Танымдық іс-әрекеттің типіне қарай оқыту әдістерін классификацияла.
   
6. 
   5.Ауызша баяндау әдістері дегеніміз не, және оған қандай әдістер кіреді?
   
7. 
   6.Оқытудың көрнекілік әдістері дегеніміз не, және оған қандай әдістер кіреді?
   
8. 
   Оқытудың практикалық әдістері дегеніміз не, және оған қандай әдістер кіреді?
   
9. 
   8.Оқытудың бағдарламаланған /программаланған/ әдістері дегенді қалай түсінесің?
   

1. Педагогика. Дәріс курсы. Алматы: «Нұрлы әлем», 2003. -368 бет.

2.Ильин Е. Рождение урока. М., 1986.

3.Педагогика ./Курс лекций. А., 2003.

4.Подласый И.П. Как подготовить эффективный урок. Киев. 1989.

5.Подласый И.П. Педагогика начальной школы. М., 2000.

6.Подласый И.П. Педагогика. М., 2003.

7.Поташник М.М. Как развивать педагогическое творчество. М., 1987.

8.Коменский Я.А. Ұлы дидактика. Алматы, 1993.

9.Куписевич Ч. Основы общей дидактики. М.,1986.

10.Қоянбаев Ж.Б., Қоянбаев Р.М. Педагогика. Алматы, 2000.

11.Қоянбаев Ж.Б. Педагогика. Алматы, 1992.

12Лернер И.Я. Дидактические основы методов обучения. М.,1981.

13. 
    Савченко А.Я. Дидактика начальной школы. Киев.1997.
    

1. 
   Нақты сабаққа мұғалімнің оқыту әдістерін таңдауына жазбаша талдау жаса.
   
2. 
   Мұғалімнің практикалық жұмысында оқытудың сөздік, көрнекілік, практикалық, индуктивті, дедуктивті және проблемалық-ізденушілік әдістері қалай, неліктен бірігіп келетіндігін негізде.
   
3. 
   Түрлі оқыту әдістерін классификациялауға салыстырмалы баға бер.
   
4. 
   Дамыған шетелдердегі оқыту әдістерінің кестесін құрастыр.
   
5. 
   Нақты сабақ тақырыбы бойынша оқыту әдістерін таңда.
   
6. 
   Оқыту әдістерін таңдаудың педагогтың шеберлігіне тәуелділігін дәлелде.