Мың жылдықтар(от алу үйренген). Кейінгі палеолит б з. б. 40-12

Орта ғасырлық ахитектуралық ескерткіштердің маңыздысы моншалар болып табылды. Ол мошалардың ішіндегі маңыздылары Тараз және Отырар моншалары. Олар ХІ ғасырдан, күні бүгінгі дейін сақталған.

Астанасы - Қарақорым.

Моңғол тайпалары ХІІғ. Орхон мен Керуленнің ортасында өмір сүрген.

ХІІғ. аяғында Моңғол тайпаларында Ерте феодалдық қатынас орнай бастады.

ХІІІғ. басында Шыңғысхан басқарған Моңғол мемлекеті құрылды. Ол Қият-Бөржігіт тайпасынан шыққан. Иссугей қолбасшының от басында туған. Шын аты Темүжүн. 9-жасқа толған кезде әкесі Татарлар қолынан қаза табады. Келешегі Шыңғысханды тәрбиелеуге көп еңбек сіңірген Керей ханы Торы.

20ж. созылған қиян кеске күрес үстінде, Темүжүн барлық моңғол тайпаларын біріктіріп, 1206ж. құрылтай жиналысында ең жоғарғы қаған атағын алады. (Шыңғысхан атына иемденеді).

1206ж. оның «Яссылар» деп аталатын заңдары шықты. Ол заңдар өте қатал, тек өліммен ғана аяқталады.

Қытай деректерінде моңғол халқы үшке бөлінді:

1. Оң қанат (Баруңгар).

2. Сол қанат (Жоңғар).

3. Орталық (Күл).

Әскер: ондық, жүздік, мыңдық, түмен (он мыңдық), жүз мыңдық болып бөлінеді.

Алдымен Шыңғысхан Енисей қырғыздары мен Буряттарды, Якуттарды жаулап алады. 1211-1215 ж. Қытайды жаулап, Пекинді алады. Қытайдан олар Тас атқыш (Катапульт) қолға түсірді. Шыңғысхан үнемі жеңіске жетіп отырды. Себебі, оларда: темірдей тәртіп, жылдам қозғалу, әскердің көптігі, жаулап алатын ел туралы мағлұмат және қарудың жеткілікті болуы. Моңғолдар Жетісуды еш қарсылықсыз жаулап алды. Қарлұқ билеушісі Арсылан және Бұзар Баласағұн қалалары соғыссыз берілді.

Қыпшақ дәуірінде Орта Азиядағы ірі мемлекет Хорезімщах болған, ол мем-ті Мұхаммет басқарды. Шыңғысхан мен Хорезмшах арасында сауда байланыс болды. 1218ж. жазда Шыңғысхан Отырарға сауда керуенін жіберіп, олардың тыңшылар екенін білген Қайырхан түгел өлтіртті. Отырар қорғанысы 1219ж. қыркүйекте басталды. Моңғолдар 150 мың әскерімен барған, оның 111 мыңы моңғолдар, ал қалғандары қарлұқтар мен ұйғырлар болды. Отырарды Шыңғысханның екі ұлы Шағатай мен Үгедей қоршады. Отырар билеушісі Қайырхан 80 мың әскерімен 5 ай қорғанды. Қол басшысы Қараша-Хаджиб өздерін қорғап тұрған Сұпохан қақпасын түнде ашып жіберді. Ішке кірген Моңғолдар қал халқын түгел қырды. Қолға түскен Қайырханды үстіне күміс құйып өлтірді. Моңғолдарға берілмеген – Сығанақ қаласы 7 күн қорғанды. Сонымен қатар Жент, Ашынас, Үзгент, т.б қалалары түгел құлатылды. 1221ж. көктемде Моңғолдар Орта Азияны түгел жаулап алды. Соғыс қимылдары Иран, Ауғаныстан, Солт. Үндістанға қарай ауысты. Жебе, Сүбедей,Бахадүрлер бастаған моңғолдар Қыпшақтар мен Орыстарды талқандап 1224ж. Қазақстан арқылы Ертістегі Шыңғысханға оралды. Моңғолдар Қазақстан мен Орта Азияны 5жылда (1219-1224ж.) түгел жаулап алды. Шыңғысхан кейін моңғолдардың Шығыс Еуропаға жорығын немересі Бату хан 1237ж. басқарды. 7 жылдық соғысты Бату Днепрге дейін жаулап алып, 1240ж. Киев Русын жаулап алды. Батудың әскерлерінің көп бөлігі Қыпшақтар құрады (Қыпшақтық) деп атаған. 1227ж. Шыңғысхан қайтыс болған соң бүкіл қазақ жерін 3 ұлына бөліп берді.

1. Үлкен ұлы Жошыға – Ертістен батсқа қарай жерлері, Волганың төменгі бойына дейінгі Дешті-Қыпшақтар жерін берді.

2. Екінші баласы Шағатайға – Оңт. және оңт. шығыс Қазақстан, Шығыс Түркістан және Мәуренахрды берді.

3. Үшінші ұлы Үгедейге – Жетісудың солт. бөлігі.

4. Кіші Ұлы Төлеге – туған жері Моңғолия және Қарақорымды берді.

Қазақстан экономикасына моңғол жапқыншылығының әсері - өндіргіш күштері әлсіреді.

1227ж. Шыңғыстың үлкен ұлы Жошы да қайтыс болды. Бату Шығыс Еуропадан кейін, орыстарды жеңіп, Польша, Венгрия, Чехия, Днепрге дейін бағындырды. Сөйтіп ол Алтын Орда мемлекетін құрды. Үгедей Ұлысы – 1251ж. жойылды.

Алтын Орда мемлекеті – ХІІғ.

Астанасы Сарай-Бату (Сарай-Берке). Орыс князьдары алтынмен алым-салық төлеп отырған, князь атағын алу үшін Алтын Ордаға келіп алған. Алтын Ордада тілі де, діні де әр түрлі халықтар тұрған. Моңғолдар аз болған. ХІVғ. Моңғолдар түркіленіп, Алтын Орда халқы татарлар деген атау алған. Алтын Орда алғашында Моңғолиядағы ұлы ханға тәуелді болған.

Моңғол шапқыншылығынан кейін Қазақстанда пайда болған бірінші мемлекет Ақ Орда.

Шығыс Дешті қыпшақтың аумағында ХІІІ-ХVғ. басында Ақ Орда мемлекеті өмір сүрді. Астанасы – Сығанақ қаласы. Териториясы Арал Маңы, Сырдың төменгі ағысы, Тобыл және Сарысу өзендерінің аралығы. Алғашқы ханы Сасы Бұқа.

Ақ Орда Ерзен хан тұсында тәуелсіз хандық болып жарияланды. ХІV ғ. ортасында Ерзен мен Мүбәрәк қожа тұсында мемлекет күшейді. Ақ Орда Ақсақ Темір соққыларынан құлады. Ақ Орданың ыдырауы нәтижесінде – Ноғай ордасы мен Әбілқайыр хандығы құрылды.

Ақсақ Темір 1336ж. туылып 1405ж. қайтыс болған.

Ол түркіленген Моңғол тайпасынан – Барлас руынан шыққан Торғай Бектің баласы. Жас кезінде Темір көп хандарға қызмет етеді, қарақшылықпен де айналысқан. Кейін Хорезмшахы Хусейннің әпкесі – Ұлжан Тарханға үйленеді. Шыңғысханның ұрпағына Гурген күйеу бала болған. Сенімге кірген соң Хусейн оны қолбасшы етіп сайлайды.

1370ж. Хусейнді өлтіріп Хорезмге Әмір болады. Осы 1370-1405 жылы Темір 35 жыл бойы Орта Азияда жеке үстемдік құрды. Әмір Темір Мәуренахр (Амудария мен Сырдария ортасына) өз империясын құрған. Астанасы Самарханд. Ақсақ Темір алғашқы жорығын – Ақ Орда мен Моғолстаннан бастаған. 10 жылда (1370-1380ж.) оншақты рет шабуыл жасап, Ақ

Орда мен Моғолстанды жойып жіберді. Алтын Орданы жеңу үшін Темір қолшоқпары – Тоқтамысты пайдаланды. Тоқтамыс 1380 жылы Мамайды жеңіп Алтын Орданың билігін тартып алып, Темірдің өзіне қарсы шығады. Темір 1389ж.,

Түркістан, Хорезм, Ирак, Ауғаныстан, Кавказ сырты, Үндістанның солт. тағыда басқа елдер кірген. Темір 27 мемлекетті жаулап алған. Ол өзі туралы - «Түзгі» деген кітап жаздырған. Әмір Темірдің бізге пайдасынан зияны көп тиді.

Ол мұсылман мемлекеттерін талқандаған. Соғыста қаталдық көрсетіп, тұтқындарды 4-5 мыңдап тірідей көмді. Адам басынан тау тұрғызған. Көтеріліс жасаған – Үргеніш қаласының халқын қырып, орнына арпа еккізді. Бізге бір пайдасы өз беделін көтеру үшін Түркістанда Қожа Ахмет Яссауи кесенесін салдырған. (1396-1399ж.).

1405ж. ақпан айында 300 мың әскерімен Қытайға бара жатып, Отырар маңында (Темірланда) өкпесіне суық тиіп қаза болады. Ол өлер алдында билікті үлкен ұлы Мироншахқа қалдырған, бірақ ірі қолбасшылар бағынбай бөлініп кетті. Оның ұрпақтарының бәрі қастандықпен өлтірілді. Әкесі Тарағай Бек.

Темірдің – 250 мың әскері болған.

Астанасы – Алмалық.

Шағатай мемлекеті 14 ғасырдың ортасында 2-ге бөлінді. Соның шығыс бөлігі 1348 жылы Моғолстан деп аталды. Моғолстан мемлекетінің алғашқы ханы – Тоғылық Темір хан болды. Оны дулат тайпасының әмірі – Болатшы бастаған ақсүйектер сайлаған. Моғолстан туралы Мұхаммет Хайдар «Дулати Тарихи Рашиди» еңбегінде Түркістаннан Ертіске дейінгі 7-8 айлық жол деп көрсеткен. Териториясы қазіргі Оңт. Қазақстан мен Қырғыстан.

Моғолстан халқы түркі тілдес тайпалар. Ең көбі Дулат тайпалары болған. Тоғылық Темірден кейін (1347-1362ж.) Ільяс Қожа кезінде мемлекет күшейді. Қызыр Қожаның ұлы Мұхаммет хан (1408-1416ж.) тұсында Темірден тәуелсіздігін алды. Сонымен қатар Мұхаммет хан Исламды күейтті.

Уәйіс хан (1418-1428ж.) тұсында Ойраттармен көп соғыс жүргізді. Уәйіс ханның ұлы – Есен Бұға (1433-1462ж.) билігі тұсында жағдай тұрақтанды, дәл осы ХVғ. ортасында қазақтың алғашқы хандары Керей мен Жәнібек Есен-Бұғаға көшіп келді. Сондықтан біз қазақ хандығының құрылуының ХVғ. 50-60ж. көрсетеміз.

Моғолстан – ұлы жүзге кірді. Шығыс Дешті-Қыпшақ, Жетісу, Оңт. Қазақстан ХІV-XVIғ. – Түркістан деп аталды.

Әбілқайырдың алғашқы астанасы Тарра, Орда Базар еді, кейін астанасы Сығанаққа ауыстырылды.

Алтын Орда ыдыраған соң пайда болған мемлекеттердің бірі – Ноғай Ордасы.

Територияясы – Батыс қазақстан.

Ноғай Ордасындағы ең үлкен тайпа – Маңғыттар.

Ноғайлар 2-ге бөлінді:

1. Еділдің шығыс бөлігі – Үлкен Ноғайлы ел.

2. Ал Батысты – Кіші Ноғайлы елі деп атады.

Ноғай адам аты, ол Бату ханның қол басшысы болған. Ноғай Ордасының негізін Едіге қалаған. Едіге Алтын Орданы 15 ж.

билеген. (1396-1411ж.). Едіге 1419 жылы қайтыс болған. Ноғай ордасы Едігенің ұлы – Нұраддин тұсында күшейді, жері Сібірге дейін жеткен (қазіргі Түмен). Ол Ноғай даласы деп аталды. Ордадағы әкімшілік дипломатиялық билікті князь шешті. Ноғай ордасында ұлыстық билеу сақталды. Ұлыс билеушісі – Мырза болды. Ноғай ордасында 300 мыңдай әскер шығаратын мүмкіндік болды. Кейін олар Кіші жүздің құрамына енді.

Қазақ хандары.

Керей (1459-1473 ж.ж.) мен Жәнібек (1473-1480 ж.ж.).

Бұрындық – 1480-1511 ж.ж.

Қасым хан – 1511-1518 ж.ж.

Хақназар хан – 1538-1580 ж.ж.

Шығай хан - 1580-1582 ж.ж.

Тәуекел хан – 1582-1598 ж.ж.

Есім хан – 1598-1628 ж.ж.

Жәңгір хан – 1628-1652 ж.ж.

Тәуке хан – 1680-1715 ж.ж.

Әбілхайыр хан -1715-1748 ж.ж.

Абылай хан – 1771-1781 ж.ж.

Қазақ хандығы XVғ. 50-60ж. құрылды. Алғашқы хандары Керей мен Жәнібек, олар 1480ж. дейін билік етті. Жәнібектен соң Керейдің ұлы Бұрындық 31 жылдай 1480-1511ж. билік етті. Бірақ осы Бұрындық хан кезінде-ақ Қасым Сұлтанның аты шыға бастады. Жәнібек ханның ұлы Қасымның билігі (1511-1518ж.) кезінде қазақ хандығы күшейіп, шартылдай түсті.

Қасым хан 1455ж. туылған. Ол Сырдария бойындағы қалалар үшін Мұхаммет Шайбанимен ұзақ соғысты, алмакезек жеңіске жетіп отырды.

1510 ж. Мұхаммед Шайбани Сығанаққа шабуыл жасап, бірақ өзі қирай жеңілді. 1510ж. Шайбани Мерв түбінде Қорасанда

Иран шахымен соғыста қаза тапты. Осы жеңістен соң Сыр бойындағы қалалар Қасымханға, яғни қазақтарға бағындырылды. 1513ж. көктемде Қасымхан Сайрамды басып алды. Қасымхан өзі билік билік құрған жылдары алғаш рет заңдар жинағын енгізді. Ол: «Қасымханның қасқа жолы» деп атады.

1. Мүлік заңы.

2. Қылмыс заңы.

3. Әскери.

4. Елшілік.

5. Жұршылық.

Қасымхан тұсында қазақ халқының саны 1 млн.-ға жетіп, 300 мың атты әскер шығара алатын мүмкіндік болды.

Хақназар хан – 1538-1580ж.ж.

Қасым хан қайтыс болған соң қазақ хандығына Хақназар хан таққа отырады. Қазақ жерін одан әрі күшейтіп, жерін ұлғайтқан – Хақназар хан болды.

Моғолстан ханы Абдар Рашит Жетісу мен Ыстық көл маңын жаулап алу үшін, 1550-1560ж. қазақ хандығына соғыс ашады. Жетісуға Ойраттардың тонаушылық жорықтарының жиелеуі, Жетісу қазақ жерлерінің жағдайын ауырлатты. Ойраттар Батыс Моңғолия мекендеген тайпа, оларды кейде жоңғарлар деп те атаған. Мағол хандығына қарсы соғыстың сәтсіздігі ойраттардың шапқыншылығы салдарынан, Хақназар хан Жетісудың бірталай жерінен айрылып қалады.

Сібір ханы мен Моғолстан билеушілері қазақтарқа қарсы шапқыншылығы жиелеп кетті.

Хақназар ертеден жауласып келе жатқан Шайбани ұрпағымен қарым-қатынас жасауға ұмтылып,Бұхара ханы ІІ Абдаллах

пен одақтасады. Ташкент маңы билеушісі Баба сұлтан, Бұқара ханына бағынбай соғыс ашады. 1579ж. қазақ хандығы Абдаллах ханды жақтамақ болған әрекетін Баба сұлтан сезіп қалып, Хақназар ханның екі ұлын өлтіртеді. 1580ж. Баба сұлтанның жасырын жіберген қарақшылыры, аулына келіп Хақназар ханды, туыстарын тегіс өлтіреді.

Хақназар хан мен Жалын сұлтанды өлтіргеніне өшігіп, Абдаллах пен бірігіп Баба сұлтанның көзін жоюға кірісті. Баба сұлтанға қарсы күреске Шығай ханның баласы Тәуекел сұлтанда тартылды. 1582ж. Баба сұлтанға қарсы бірлескен жорық жасауға шешім қабылдады. Нәтижесінде Баба сұлтан жеңіліс тауып, өзбек-қазақ әскерлері Баба сұлт. өкшелей қуып Срысу мен Ұлытаудан асырады. Осы жорықта Шығай хан қайтыс болады.

Есім хан Орта Азия қалаларымен бейбіт эканомикалық байланыс орнатуға ұмтылады. Қазақ хандығын бір мемлекет етіп құруға мақсат етеді.

хан жариялап, Ташкент қаласын астана жариялайды. Осы ішкі тартысты аңдып отырған Бұқара ханы қазақ хандығына жорық ұйымдастырады. 1603-1624ж. Айғыржан деген жерде шайқас болады. Бұл шайқаста Бұқара әскері жеңіліс тауып Самархан бекінісіне келіп тығылады.

Жәңгір хан тұсында, жоңғарлардың күшейген кезі. 1643ж. Жоңғарлар қалың қолымен қазақтың жеріне баса көктеп кіреді. Жәңгір хан бастаған 600 жауынгер 50 мың Жоңғар әскеріне қарсы шығады. 1652ж. Жоңғарлар қазақ жерін тағыда баса көктеп кіреді. Осы соғыста Жәңгір хан қаза табады. Жәңгір қайтыс болған соң, хан тағына оның ұлы Тәуке отырады.

Тәуке хан тұсында қазақ хандығы күшейді. Үш жүз орталықтандырып, бір тудың астына жиналды. Осы 1680ж. жоңғарлар

Тәуке хан отырған Түркістанға бата алмады. Тәуке ханның заңдары «XVIIIғ. әдет ғұрып заңдары» яғни «Жеті жарғы» заң жобасы жасалынды. Бұл заңда «Қанға қан, жанға жан» принципі жойылып, енді құн төлеу заңына енгізілді.

Ердің құны - 1000 қой, әйелдің құны – 500 қой, ал Ақсүйектерге 7 есе артық төледі.

Қазақ арасында абыройы күшті жүздер:

1. Ұлы жүз - Төле би.

2. Орта жүз – Қаз дауысты Қазыбек би.

3. Кіші жүз - Әйтеке би.

Осы билер алдында заңдар дүниеге келді: Қасым ханның тұсында шыққан «Қасым ханның қасқа жолы», деген заң жинағының 5 тарауына екі тарау қосып «7 жарғы» заң жинағы шықты.

1680ж. Жоңғарлар оңт. қазақстанға шабуыл жасады. Осы шабуылда Түркістан қаласығана аман қалды. 1710ж. Жоңғарларға тойтарыс беру мәселесін талқылау үшін, Қарақұм маңында үш жүздің басын қосты. Осы жерде хандық жасақтар құралып, Жоңғарларға қарсы соғысқа шықты. Басқыншылар оларды талқандап шығысқа қарай ығыстырды.

1716ж. Жоңғарлар Іле өзенінен Аягқзге қарай бет алды. 1718ж. көктемінде Аягөз маңында 3 күнге созылған қан төгіс

соғыс болды. Үшінші күні қазақ әскері жеңіліске ұшырады, себебі әскер басқарған Әбілқайыр сұлт. мен Қайып сұлтандар арасында ауыз біршілік болмады.

елшілері Сейтқұл Құндағұлұлы, Құлымбет Қоштайұлының кіші жүзді, империя құрамына алуды, императрица Анна

Ионовна қабыл алды. Анна Ионовна Әбілхайырдан ант алу үшін қабілетті дипломат – Тефкелефті жібереді. 1731ж.

қазанның 10 күні Әбілхайырдың саясатын қолдаған сұлтандар Ресейдің қоластында кіруге ант берді. 1734ж. орыс үкметі

Кирилов басқарған арнайы экспедиция жабдықталды. 1737ж. Башқұрт халқының көтерілісін басуда орыс үкіметі кіші жүздің жасақтарын пайдаланады. 1738ж. тамыз айында Орынбор комиссиясының басшысы, көрнекші тарихшы Татишев Орынборда қазақ сұлтандарының сьезін шақырды. Кіші жүзден 25, орта жүзден 27 старшина Ресейге жіберілгендігін қуаттап антқа қол қойды. 1740ж. орта жүздің билеушілері Абылай мен Әбілмәмбет Ресейдің қарамағына кіруге ант берді.

1741-1742ж. Жоңғар қоңтайшысы Қалдан Цэрен орта жүзбен кіші жүзге «ақтабан шұбырындыдан» кем түспейтін шабуыл жасады. 1742ж. 20 мамыр күні Ресейдің сенаты қазақтарды қорғау жөнінде арнайы жарлық шығарады. 1747ж. Әбілхайыр хиуа тағындағы бақталасы Батыр сұлтанның баласы Қайыптық, қазақ хандығын әлсіретеді. 1748ж. Әбілхайыр Барақ сұлтанның қолынан қайтыс болады. Әбілхайыр қайтыс болғаннан кейін, оның орнына хан тағына Нұралы хан отырады. Ресей империясы Нұралының билігіне шек қояды. Кіші жүздің бір бөлігі Батыр сұлтанды хан деп таныды.

1745ж. Қалмақтардың билеушісі Қалдан Цэрен қайтыс болғаннан кейін, жоңғария мемлекеті құлады. Орта Азияда шиеленіс басталды, осы жағдайды патша үкіметі бекініснер салына бастады.

Ресей ең алғашқы сәттен ақ бүкіл қазақ жерлерін біртіндеп қосып алуды мақсат етті. Осы ниетпен 1734 жылы И.К.Кирилов басқарған арнайы Орынбор экспедициясы құрылды. 1735 жылы Орынбор бекінісі салына бастады. Қазақ жерін айналдыра қоршай әскери шептер құрылды, олар: Горкая, Ертіс, Колыван, Есіл, Орек т.б. шептер.

Осылайша Кіші жүз және Орта жүз қазақтары өздерінің ең жақсы қысқы және жазғы жайылымдарынан айрылды. Бұл жағдай Жайық және Орынбор қазақтары мен қазақтардың қарым-қатынасын шиеленістері мен ауылдарды ойраңдап, тұтқын алып,малдарын мыңдап айдап кетіп отырды. Сыртқы істер колегиясы 1755ж. 11 көкекте казатарды, қазақтарды қас-дұшпан ретінде қарауға рұхсат берді.

Қорыта айтқанда, XVIIІ ғасырда Ресейдің орталық әкімшілігі қазақ жеріне белсенді түрде тереңдеп ене бастады және қазақ халық қоғамының эканомикалық негізін шиқалтатын шараларды іске асырды. Бұл қазақ халқының отаршылдыққа қарсы күресіне алып келді. Күрес сонымен бірге патша үкіметінің құйыршықтарына айналған кейбір қазақ билеушілеріне де қарсы бағытталды.

Абылай хандығы 1771-1781ж.

Орта жүздің сұлтаны Уәлидің баласы, азан шақырып қойған аты «Әбілмәнсүр». 1711ж. дүниеге келген, атасы Түркістан қаласының билеушісі, оның есімі Абылай болған. Әбілмәнсүрдің қашып жүргендегі лақап аты Сабалақ. 1771ж. орта жүздің ханы Әбілмәмбет дүние салады. Абылай 3 жүздің басын біріктіріп, өзін қазақ ханымын деп жариялайды. 1781 ж. Абылай қайтыс болады. Одан 30 ұл, 40 қыз тарайды. Абылайдың бас мирасқоры Уәли сұлтан Ресей мемлекеті орта жүз ханын танығанымен, ол қабілетсіз басқарушы болады.

Қазақстанның оңт. аудандарында феодалдық жер иеленудің – Сойырғал деп аталатын түрі болды. Оны билеуші хан соғыстағы ерлігі үшін немесе азаматтық өмірдегі еңбегі үшін сыйға берді.

Сырдария қалаларында мұсылман дінбасылары – Шайхы ислам, Қазы, Шайхы, Молда т.б. болды. Оларда сойырғал, ихта, милкь, уахф деп аталатын тұрақты түрлері болды.

Алым салықтың түрлері:

Малшыларда – соғым, сыбаға, ерулік, беруге.

Егіншілер мен қолөнершілерде – ұшыр, баж, тағар, харадж деп аталатын салықтарды төлеп отыру міндеттенді. Тағы бір міндеттері – Сауын деп аталды. Оның мәні бай адамдар малын кедейге берді. Ол оны бағып, күтіп бұзаумен бірге қайтарады. Сауын малын жаюды көршіге беру.