Мөлшер категориясының тарихи парадигмасы
жүктеу/скачать 5.92 Mb. Pdf көрінісі
|
| мәртебесі жоғары, мәртебесі төмен т.б. Заттардың бойындағы түрлі қасиеттің
деңгейін тілде сын дәрежесі деп те аталатыны белгілі. Сын дәрежесі сын есімнің шырай жұрнақтары мен күшейткіш үстеулер арқылы беріледі. Мысалы, ыстығырақ, ыстық, өте ыстық, қызылдау, қызыл, қып-қызыл т.б. Бұл – заттардың ішкі қасиетінің тілдік бірліктер тұрғысынан деңгейленуі. Бұған байланысты «Қазақ грамматикасында»: «Ал осы мөлшер үстеулерін сын есім сөздерімен тіркестіргенде қалай? қанша? деген сұрақтарға жауап беріп, сынның мөлшерін, көлемдік дәрежесін көрсетеді», – деп беріледі [166, 548 б.]. Сын дәрежесін сын мөлшері деп те атасақ, қате болмаса керек. Дәреже кейде «мәртебе», «шен», «мандат», «лауазым» ұғымдарына да қатысты. Аталған ұғымдар әскери және қоғамдық-саяси қатынастарда көбірек қолданылады. Мысалы, әскери шен, қоғамдық мәртебе, саяси мәртебе, мәртебелі мейман, депутаттық мәртебе, депутаттық мандат, жоғары лауазым т.б. Ал дәреже ғылым-білім саласында жиірек қолданылады. Мысалы, ғылыми дәреже, академиялық дәреже т.б. Мұнда дәреже – атақ-даңққа, мәртебе – құрмет-қошаметке, шен – тәртіп пен құзыретке бағытталған ұғымдар. Деңгей объективті болса, дәреже субъективті сипатқа ие болады. Өйткені деңгей заттар мен құбылыстардың шынайы болмысы, ал дәреже – деңгейдің субъективті танымнан өткеннен кейінгі көрінісі. Мысалы, Тебінгінің астынан Ала балта суырысып, Тепсінісіп келгенде, Тең атаның ұлы едің, Дәрежеңді артық етсе, Тәңірі етті! (Шалкиіз жырау). Мұнда жырау айтып отырған дәреже – шен, мәртебе. Яғни адамның қоғамдық мәртебесіне байланысты иеленген құзыреті, қызметі. Ал оның жоғары не төмен болуы бағалаушы субъективті факторларға да байланысты болады. Мысалда көрінгендей, екі тарихи тұлғаның «ішкі қасиеті» объективті түрде тең, бірақ субъективті дәрежесі тең емес. Мөлшердің дәрежелік сипатына тән басты қасиет – бағалауыштық. Мөлшер, ол – параметр. Аталған ұғымды бір заттың бойындағы бірнеше стандартты өлшемдердің жиынтығы деп түсіндіруге болады. Кез келген зат 43 бірнеше немесе көптеген мөлшерлік шамалардан құралады. Мысалы, тас десек, ол салмақ, көлем, тығыздық, ұзындық сияқты әлденеше шамалардан тұрады және осы шамаларымен ғана бірбүтін зат ретінде танылады. Бірақ бұл мысалдағы мөлшерлік шамалар параметр ұғымына сәйкес келмейді. Себебі, мұндағы өлшемдік шамалар – заттарда ежелден бар табиғи өлшемдер. Ал параметр – белгілі стандартқа түсірілген, субъектілік талаптан туған, тәртіп, шарт бойынша қалыптасқан шамалардың жиынтығы. Мысалы, ғылыми мақала. Оның көлемі, жазылу тәртібі, жазудың шрифті (түрі) мен үлкендігі, интервал, әр беттің төрт жағының өлшемдері т.б. белгілі талапқа сай қалыптасқан өлшемдер бойынша рәсімделеді. Бұл талаптардың өзі ғылыми, материалдық қажеттіліктерден туады. Міне, бұл – мақаланың параметрі. Параметрді өлшенуге тиіс объектілердің жүйесі немесе құрамы деп түсінуге де болады. Біртұтас жүйені құрайтын шамалар атрибуттық қасиетке ие болады. Әрі белгілі уақыт шегінде тұрақтылық, ұдайылық сипатқа ие. Бұған қарап параметр мәңгі өзгермейтін өлшемдер жиынтығы деп түсінбеу керек. Параметрге де ауыспалылық, өзгермелілік қасиеттері тән. Мөлшер, ол – қарқын. Мөлшер тек заттық негізден ғана емес, қимыл- қозғалыс негізінен де туады. Болмыстағы заттар мен құбылыстардың бәрі қозғалыста өмір сүреді. Мысалы, жел соғады, ағаш өседі, жан-жануар жүреді, құс ұшады, жер өз осін айналады, тау өседі не шөгеді т.б. Сондықтан осы қимыл-қозғалыстардың да белгілі мөлшері болады. Қимылдың бұл мөлшері «қарқын» ұғымы арқылы беріледі. Қимыл мөлшері тез-ақырын, жылдам-баяу тіресімдері шеңберінде көрініс табады. Мысалы, ат тез жүрді, ат ақырын жүктеу/скачать 5.92 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|