Мөлшер категориясының тарихи парадигмасы
жүктеу/скачать 5.92 Mb. Pdf көрінісі
|
| Заттық теңеулер заттар мен заттарды мөлшерлік тұрғыдан салыстырса,
қимылдық теңеулер заттардың қимыл-қозғалысының шама-шарқын, құбылыстардың сипатын ұқсастыра салыстырады. Мысалы: Жатқан жері даладай, Екі өркеші баладай, Азу тісі қаладай, Жабуы жамшыдай, Құйрығы қамшыдай Бура сойған не сұмдық! (Үмбетей жырау, Бәкеге, 73 б.). Толғауда қатар берілген теңеулер – заттық теңеулер. Мұнда жер (жатқан) мен дала (аудан), өркеш пен бала, тіс пен қала, жабу мен жамшы, құйрық пен қамшы сыртқы пішіні, көлемі жағынан салыстырылған. Заттық теңеулердің өзі әртүрлі. Соның ішінде сыртқы пішінге, көлем, салмақ, қашықтыққа байланысты теңеулер жиі кездеседі. Заттай теңеулер кейде бір бүтін заттың бір бөлшегін екінші затпен салыстыра теңейді. Мұндай теңеулі тіркестердің бағыныңқы компоненті (теңелетін зат) ұдайы тәуелдік жалғауының үшінші жағында келеді. Мысалы, екі өркеші баладай, азу тісі қаладай. Табиғаттағы ұқсастық, шамаластық заттардың заттық пішінімен қатар, қимыл-қозғалыс шамасында да болады. Сондықтан «мөлшер» ұғымы да қимыл- әрекет мөлшерінің ұқсастық белгісіне қарай да сипатталады. Қимыл мәнді теңеулер қандай да бір қимыл-әрекеттің, құбылыстың мөлшерін екінші қимыл- құбылыспен салыстыра, шамаластыра көрсетеді. Мысалы: Екі арыстан жау шапса, Оқ қылқандай шаншылса, Қан жусандай егілсе, Аққан судай төгілсе... (Доспамбет жырау, Қоғалы көлдер, қом сулар, 31 б.). Мұнда қан, жусан, су ұғымдарына тән белгілі қимыл-қозғалыстар өзара ұқсас нысандар ретінде таңдалады. Нақтырақ айтқанда, қанның ағуы мен жусанның бүрінің бордай үгілуі, қанның ағуы мен судың ағуы ұқсас, шамалас қимылдық процестер ретінде сипатталған. Бұл тіркестер ұқсастық семантикасымен қатар, қанның «тоқтаусыз көп ағу» семантикасын да білдіреді. Ал, қан жусандай егілу тіркесі «егіле жылау» тіркесіндегі күйреген, күйзелген көңілдің көзінен парлап аққан жас семантикасын білдіреді. Күздігүні піскен жусанның басы немесе бүрі қол тигізбей үгіледі. Бұл образды түрде 146 метафораланып, қанның саулап ағуымен салыстырылған. Әрі қанның басқа заттарға емес, тек жусанға салыстырылуында үлкен менталды мән жатса керек. Яғни қазақтың туған жерге деген сағынышының, дарқан даласының баламасына айналған жусан – киелі ұғым. Жусанның исі мен қасиеті қазақ баласының, әсіресе ел үшін еңіреген ерлердің жүрегіне терең сіңген. Сондықтан бұл салыстыру «туған жер үшін қан кешу» ұғымын да білдіріп тұрғандай. Деректі зат есімдермен қатар, кейбір дерексіз заттық ұғымдар да мөлшерленеді. Дерексіз ұғымдар немесе дерексіз зат есімдер атауыштық мағынамен қатар, сол заттық ұғымға тән қасиеттерді, сапаларды түгел жинақтаған категориялы ұғым саналады. Мысалы, ерлік десек, белгілі тарихи кезеңде қандай істер ерлік саналса, бұл сөз соның бәрін қамтиды. Ал осы сөз арқылы көрініс тапқан «ерлік» ұғымының да түрліше сипаттары болады. Сол сипаттар қажетіне қарай табиғаттағы оған ұқсас заттармен теңестіріледі, салыстырылады. Нәтижесінде дерексіз ұғымдардың сапалық мөлшері, деңгейі көз алдыға елестеп, нақты, бейнелі шама қалыптасады. Жыраулар поэзиясында бұл тәсіл кеңінен қолданылады. Мысалы: Менің ерлігімді сұрасаң, Жолбарыс пенен аюдай. Өрлігімді сұрасаң, Жылқыдағы асау тайыңдай. Зорлығымды сұрасаң, Бекіре менен жайындай. Беріктігімді сұрасаң, Қарағай менен қайыңдай (Жиембет жырау, Еңсегей бойлы Ер Есім, 54 б.). Толғауда адамның ішкі болмысы мен мінез-құлқындағы айрықша сапалар баяндалған. Жай баяндалмаған, екінші бір заттарға тән басты қасиеттерге салыстырыла, теңестіріле баяндалған. Нақтырақ айтқанда, адамның ішкі болмысына тән ерлік, өрлік, беріктік сынды дерексіз ұғымдар, нақты көрген деректі ұғымдармен сипатталып отыр. Сапа болған жерде деңгей болады, ал деңгей, ол – мөлшер. Мұндай деңгейлік ұғымдар сатылы тіресім құрайды. Адамның мінез-құлқын, ішкі болмысын білдіретін сапалық ұғымдар түрлі деңгейлерден тұрады да, ал оның мөлшері соған сәйкес заттық ұғымдармен салыстырмалы түрде беріледі. Толғауда Жиембет жыраудың ерлігінің деңгейі ақырған аюдың күші мен ізінен қайтпас жолбарыстың айбатына теңестіріліп, сипатталып тұр. Ал ешкімге бас имес өрлігі жалына құрық тимеген шу асаудың тарпаң мінезімен, беріктігі қарағай, қайың сынды қатты ағаштардың беріктік дәрежесімен салыстырылады. Кейбір дерексіз заттық ұғымдардың астарында нақты іс-әрекеттердің шоғыры жатады. Мысалы, батырлық десек, батырлыққа тән барлық іс-әрекеттер аталған ұғымда жинақталады. Өйткені аталған ұғымдар қимыл-әрекет негізінде туады. Әрі санада сол әрекеттердің нәтижесі ретінде жинақталып, біртұтас семантикалық шоғырға айналады. Мөлшерлік ұғымдардың шындық болмысқа қатынасына қарай теңеулі мөлшерліктер дәлдеулі теңеулі (реальный) және әсірелеулі теңеу мөлшерліктер (нереальный) болып екі топқа бөлінеді. Дәлдеулі теңеулер тілінің көркемдік қуаты жоғары, салыстырылатын шамалар мәні жағынан тең шамалы болады. Ал әсірелеулі теңеулерде салыстырылатын шамаларда теңдік өмір сүрмейді, бір- 147 бірінен айырмашылық жер мен көктей болады. Мұнда шама, мөлшер семантикасы не ұлғайтылған әсірелікке, не кішірейтілген әсірелікке құрылады. Бірақ, соған қарамастан, мөлшерлік теңеулерде қандай да бір лексика- грамматикалық қателік байқалмайды. Өйткені мұндай теңеулердің түп мақсаты, арқалаған тілдік жүгі – нақты мөлшер мәнін білдіру емес, образды, экспрессиялы мөлшерлік шаманы бейнелеу, әрі мөлшерлік ұғымдардан эстетикалық сұлулық, тіл көркіне қайталанбас ажар тудыру. Жыраулар поэзиясында мұндай теңеулер көптеп кездеседі. Мысалы: 1. Жоны бір жалпақ жотадай, жүктеу/скачать 5.92 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|