Мөлшер категориясының тарихи парадигмасы
Жыраулар поэзиясы тіліндегі мөлшер семантикалы метафоралар
жүктеу/скачать 5.92 Mb. Pdf көрінісі
|
| 3. Жыраулар поэзиясы тіліндегі мөлшер семантикалы метафоралар
Дүниедегі заттар мен құбылыстардың мөлшерін көркемдік аспектіде танудың, «мөлшер» ұғымын көркем тіл майданында сипаттаудың тағы бір тәсілі – метафора. Метафора жайлы бұрын-соңды жазылған еңбектер де, айтылған пікірлер де жеткілікті. Бұл зерттеулер «метафора» ұғымын кейде тым күрделендіріп, абстракциялап жіберсе, кейде бірін-бірі толықтырып, ол жайлы терең түсінікке жол ашады. Метафора антикалық дәуірдің өзінде-ақ зерттеу нысаны етілген. Грек ойшылдары Сократ, Аристотель өздерінің «Поэтика», «Риторика» еңбектерінде қарастырған. Ал жаңа дәуірде Г.Дудек, К.Фриуд, М.Наг, М.В.Ломоносов, А.А.Потебня, Б.С. Мейлах, Е.Т.Черкасова, А.И.Ефимов, Л.Леонов, М.Шолохов, В.В.Виноградов, т.б. шетелдік ғалымдар қарастырды. Метафора лингвистика, әдебиеттану, риторика, философия сынды бірнеше ғылымдардың ортақ нысаны болғандықтан, бұл жайлы пікір айтылғанда, әр ғылым саласы өзіне көбірек басымдық береді. Сондықтан да оның мәні әртүрлі түсіндіріледі. Отандық ғылымда да метафора көбіне тіл білімі және әдебиеттану ғылымы аясында қарастырылады. Қазақ ғылымында метафора жайлы алғаш пікір айтқан – А.Байтұрсынұлы болды. Ғалым метафораны ауыстыру деп атап, оны былай түсіндіреді: «Сөздің көбін өз мағынасында жұмсамай, өзге мағынада жұмсаймыз. Арасында түк ұқсастығы жоқ екі нәрсенің ететін әсері бірдей болса, біріне қас ғаламды екіншісіне ауыстырып айтамыз. Мәселен, күн құтырып кетті, аяз қарыған, қырау соққан дейміз. Осындай ұқсастығымен ауыстырып, өз мағынасынан сөзді өзгелеп айту – ауыстыру деп аталады» [210, 38 б.]. Бірақ ғалымның ғылыми ұғымдарды жіктеудегі ұстанымдарында өзгешелік болғандықтан, ғалым сипаттауындағы ауыстыру мен бүгінде әдебиет теориясындағы ауыстырудың (тіке теңеу немесе метафора) арасында айырмашылық бар. Яғни ғалымның пайымдауындағы ауыстырудың ауқымы кең, ол сол типтегі бірнеше көркемдік тәсілді қамтиды. А.Байтұрсынұлынан кейін де белді-белді әдебиетші, тілші ғалымдар аталмыш ұғымға соқпай өтпейді. Р.Сыздық метафораны «Сөздердің мағына ауыстырып жұмсалуы» десе [211, 97 б.], белгілі әдебиет теориясын зерттеуші З.Қабдолов «Сөз өнері» еңбегінде: «Әдеби тілдегі ең басты құбылтулардың бірі – ауыстыру, яки метафора (грекше metaphora – көшіру) – сөз мәнін өңдендіре өзгертіп айту, суреттеліп отырған затты не құбылысты айқындай түсу үшін, ажарландыра түсу үшін оларды өздеріне ұқсас өзге затқа не құбылысқа балау; сөйтіп, суреттеліп отырған заттың не құбылыстың мағынасын үстеу, мазмұнын тереңдетіп, әсерін күшейту», – деп түсіндіреді [214, 283 б.]. Ал «Тіл білімі терминдерінің түсіндірме сөздігінде»: «Метафора (грек. metaphora) – зат пен құбылыстың ұқсас белгілеріне қарай (түрі, түсі, қызметі т.б. қасиеттеріндегі) сөздің ауыс мағынада қолданылуы. Мыс.: адамның қабырғасы – үйдің қабырғасы, өсімдіктің түбірі – сөздің түбірі», – деген анықтама берілген [170, 213 б.]. Отандық ғылымда «метафора» ұғымын алғаш кең көлемде зерттеп, жеке монография арнаған (1966) ғалым – Б.Хасанов болды. Ғалым қазақ тіліндегі метафоралық сөзқолданыстың лексика-грамматикалық ерекшеліктері, ішкі мәні, метафораның мағыналық топтары мен жасалу жолы сынды көптеген 152 тақырыпшалар аясында зерделей келіп, оған мынадай анықтама береді: «Метафора – екі зат пен құбылысты салыстырудың негізінде сөздің ауыс (мағынада) қолданылуы» [215, 4 б.]. Жоғарыдағы анықтамалардың бір-бірінен тым алшақ кетпейтінін ескергенде, отандық ғылыми танымда метафора «сөздің әуелгі мағынасы өзгеріп, ауыспалы мағынада жұмсалуы» ретінде орныққан деп айтуға болады. Олай болса, біз зерттеу нысаны еткен «мөлшер» ұғымы да көркем тіл майданында сөздердің ауыспалы мағынасы арқылы көптеп беріледі. Нақтырақ айтқанда, жеке тұрғанда «мөлшер» ұғымын білдірмейтін лексемалар контексте үйірі бөтен сөздермен тосын тіркес үстінде мағынасы ауысып, мөлшер семантикасын білдіреді. Кейде керісінше, жеке тұрғанда мөлшер семантикасын білдіретін лексемалар тосын тіркес үстінде мағынасы ауысып, мөлшерден мүлде басқа ұғымдарды білдіреді. Мұндай тосын тіркес шеңберінде туындайтын мағыналардың барлығы логикалық байланыстар арқылы жүзеге асатындықтан, ол тек эстетикалық құндылықты арқау ететін көркем тіл майданында қалыптасады. Осылайша көркем қиялдың нәтижесінде туындаған барлық бейнелі ұғымдарды атаулап, мағыналап отырады. Квинтилиан метафора туралы: «Ол бір де бір зат атаусыз қалмауына ықпал етеді» дегеніндей, метафора бір де бір мөлшерлік шаманың атаусыз қалмауына, мөлшерлік таным кеңістігінен тыс қалмауына әрекет етеді. Метафораның өзі әртүрлі. Тавтологиялық метафора өзі тіркескен сөзді анықтап, белгілі образ тудырады, сөздің эстетикалық зонасында айрықша мағынаға ие болады. Метафора тілдік нысандардың шамасын, мәнін тікелей баяндамайды, көңілге, ақылға ұғынықты болатындай етіп сипаттайды. Мысалы, күніңде өзім болдым деп, кең пейілге таласпа (Асан қайғы). Адамның жүктеу/скачать 5.92 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|