Давраҳои ташаккулёбии саноати кўҳӣ

Чорабиниҳои иқтисодие, ки дар Тоҷикистон аз январи соли 1992 гузаронида шуд, вазъияти сиёсию иқтисодиро ба куллӣ тағйир дод. Ҳоло ҷараёни барқароркунии иқтисодиёти бозоргонӣ ниҳоят вазнин гузошта истодааст. Ҷанги шаҳрванди ба ин ҷараён мушкилотҳои навро илова намуд. Бисёр корхонаҳои саноатӣ дар натиҷаи бесарусомонӣ, талаю тороҷ шуда, ба яғмо бурда шуданд. Кори ҳамаи корхонаҳои саноатӣ фалаҷ гардида ва аксарияти онҳо фаъолияти истеҳсолии худро қатъ намудан. Чорабиниҳои баъди ҷангӣ боиси пешгирӣ намудани бўҳронӣ иқтисодӣ ва барқароршавии фаъолияти истеҳсолии корхонаҳои саноати гардид.

Ҳарчи бештар таъмин намудани талаботи мардум ба маҳсулотҳои гуногун боиси танзимкунии ҷараёни истеҳсолот мегардад. Алоқаҳои сифатан нав байни мол истеҳсолкунандагон ва истеъмолкунандагон ҷори шуд. Ташаккулёбии иқтисодиёти гуногунҷабҳа боиси барпо намудани миқдори зиёди корхонаҳои шахсӣ муштарак, ҷамъиятҳои сҳҳомӣ ва дигар шаклҳои хоҷагидорӣ мегардад. Дар айни замон аз шумораи умумии корхонаҳои саноатӣ (с2003)ба ҳиссаи корхонаҳои давлатӣ 20,7% корхонаҳои хусусӣ 52,2%, корхонаҳои коллективӣ – 25,5% ва ба ҳиссаи корхонаҳои дигар шаклҳои моликият -1,6% шумораи корхонаҳои ҷумҳурии Тоҷикистон рост меояд.

Вазъияти иқтисодии ҷумҳурии Тоҷикистон бўҳрони давомдор ва минбаъдла паст шудани ҳаҷми истеҳсолот сол то сол мураккаб шуда истодааст. Сабабҳои он инкишофи сусти гузариш ба муносибатҳои бозоргонӣ ва тартиботи маъмурии мутамарказӣ мебошад, ки ин ба номунтазамии алоқаҳои хоҷагидорӣ, таъмин набудани корхонаҳо ба захираҳо мушкилотҳои молиявӣ, ва фарсудашавии фондҳои асосӣ ва гайра мебошанд. пастшавии минбаъдаи ҳаҷми умумии истеҳсолоти саноатӣ , аз ҷумла соҳаҳои истихроҷ ва коркарди маҳсулот ба назар мерасад. Масалан, соли 2003 индекси ҳаҷми умумии маҳсулоти саноатӣ ба нархи соли 1999 нисбат ба соли 1991 – 46,7% аз ҷумла соҳаҳои истихроҷ – 83,3% ва соҳаҳои коркард – 41,3% ташкил намуд. Ҳиссаи ин соҳаҳо дар таркиби ҳаљми умуми маҳсулот саноатӣ чунин буд:

Истихроҷ – 7,7% Истихроҷ – 10,2% Истихроҷ – 10,1%

Коркард – 92,3% Коркард – 89,8% Коркард – 89,9%
Саноат яке аз соҳаҳои муњимтарини хоҷагии халқи ҷумҳури ба ҳисоб меравад. Соҳаҳои асосии саноати мамлакат ин соҳаҳои сўзишворию энергетикӣ, кимия, мошинсозӣ, металлургӣ, сабук, хўрокворӣ, масолеҳи сохтмон ва ғайра мебошанд. вобастагии ҷойгиркунии соҳаҳо ва истеҳсолот ҳамеша зери таъсири омилҳои гуногун ба амал бароварда мешаванд. Ба ин омилҳо, пеш аз ҳама таъмин будан ба захираҳои маъданию ашё хом, энергетикию сўзишворӣ, масолеҳи сохтмон, захираҳои меҳнати, дохил мешаванд. Ин омилҳо байни худ алоқаҳои зич дошта дар ҷойгиркунии корхонаҳо ва соҳаҳои хоҷагии халқ таъсири муайяни худро мерасонанд.

Саноати энергетикию – сўгишворӣ. Яке аз соҳаҳои муҳимтарини хоҷагии халқи Тоҷикистон буда, дар ҷойгиркунӣ инкишоф ва махсусгардонии хоҷагии халқи мамлакат мақоми муҳимро ишғол мекунад. Саноати энергетикӣ – сўзишворӣ ба истеҳсоли қувваи барқ сўзишворӣ ва ба истеъмолкунандагон расонидани онҳоро таъмин мекунад. Саноати энергетикӣ – сўзишворӣ ба ду соҳаи калон тақсим мешавад. саноати сўзишвори ва истеҳсоли қувваи барқ.

Саноати сўзишворӣ . Саноати сўзишворӣ ба истеҳсоли ангишт, нефт, газ, варақсангҳои сўзанда, торф истеҳсоли ангишт, нефт ва газро дар бар мегирад. Тоҷикистон аз захираҳои сўзишворӣ бой мебошад. Муҳимтаринаш захираҳои ангишт мебошанд.

Захираҳои умумии ангишти Тоҷикистон ба 4 миллиард тонна мерасанд, ки қариб 41% захираи ангишти Осиёи Миёнаро ташкил менамояд. Конҳои калонтарини он Шўроб, Фон Яғноб, Равот, Киштуту Заврон, Моғиён, Назарайлоқ ва Миёнаду мебощанд.

Бештари ин конҳо дар мавзеъҳои доманакўҳ ва баландкўҳҳо ҷойгир шудаанд. Ин ҳолат барои истеҳсол ва истифодабарии ангишти ин конҳо мушкилиҳои зиёдеро ба амал оварда, ба баландшудани хароҷотҳои зиёд сабаб мешаванд.

Кони ангишти Фон – Яғноб дар ҳавзаи дарёҳои Фон ва Яғноб дар баландии 1700 – 2500м ҷойгир шуда, аз 18 қабат иборат мебошад, ки ҳар яке он қабатҳо аз 0,5м то 12 м ғавсӣ доранд. захираи умумиигеологии ангишти кони Флн Яғноб қариб ба 2 миллиард тонна баҳо дода мешавад.Ангишти ҳавзаи Фон – Яғноб дорои сифати баланд буда, 86 фоизи онро ангишти кокс ташкил мекунад.

Ҳоло як қисми он барои қонеъ гардонидани талаботи комбинати металлургии кўҳии Анзоб истифода бурда мешавад. дар оянда истеҳсолоти ангишт дар ин ҳавза, аз беҳтар намудани роҳҳои нақлиёти ва тараққиёти соҳаҳои гуногуни хоҷагии халқи ноҳияи иқтисодии Зарафшон вобастагӣ дорад. Дар ҳудуди ноҳияи иқтисодии Зарафшон инчунин кони ангишти Киштуд Заврон ҷойгир шудааст, ки захираи умумии он 850 млн.т буда, аз 48 қабат ангишт ташкил ёфтааст, ки ғавсии баъзе қабатҳои он то 3 метр мерасанд.

Кони ангишти Шўроб дар ҳудуди ноҳияи Исфараи вилояти Суғд, воқеъ гардидааст. Ангишти кони Шўроб сиёҳтоб буда, қабатҳои ангишт қариб 25 то ва ғавсии умумии онҳо ба 35 метр мерасад. Захираи ангишти 600 млн т буда, дар таркиби ангишти ин кон аз 3-30 фоиз хокистар мавҷуд аст. Дар ийни замон истеҳсоли ангишт дар ин кон кариб, ки қатъ гардидааст, зеро бисёр шахтаҳо хароб шудаанд. Ин ангишт то солҳои 90 – ум ба сифати сўзишворӣ дар Шимоли Тоҷикистон ва қисман дар роҳи нақлиёти оҳани Осиёи Миёна бо сифати сўзишворӣ истифода бурда мешуд.

Конҳои ангишти Зиддӣ, Моғиён, Тошқутан, Сайёд, назарайлоқ, шўробод, Равнов. Қуртекка низ аҳамияти иқтисодӣ доранд.

Аз ин конҳои номбурда танҳо дар кони Назарайлоқ ба миқдори кам ангишт истеҳсол карда мешавад, ки он аҳамияти дохили ноҳиявӣ дорад.

Истихроҷи газ дар Тоҷикистон хеле кам буда, талаботи аҳолиро қонеъ намегардонад. Гази кони Қизилтумшук ба воситаи қубур ба Душанбе дода мешавад, вале захираи он ночиз аст ва талаботи асосӣ аз ҳсиоби гази Ўзбекистон таъмин карда мешавад.

Сохтмони ГЭС – ҳо аз солҳои 30 – ум сар шуд. Дар солҳои баъди 50 – ум дар дарёҳои Сир ва Вахш як қатор истгоҳи барқӣ – обӣ сохта шуд. Дар баробари истгоҳҳои барқӣ дар ҷумҳурӣ якчанд истгоҳҳои олавӣ низ бунёд гардиданд. Дар айни замон истеҳсоли солонаи қувваи барқи дар Тоҷикистон 14247 млн кВт / с ташкил менамояд.

Аз ин ҳисоб ба истгоҳҳои барқии обӣ 14025 млн кВт / с ва ба истгоҳҳои барқии олавӣ боқимонда 222 млн кВт / с истеҳсоли қувваи барқ рост меояд.

Калонтарин истгоҳҳои барқии обӣ инҳо: Норак, 3 млн, квт Сарбанд 210 ҳазор квт дар дарёи Вахш, Қайроқум 126 ҳаз кВт дар дарёи Сир ва истгоҳҳои олавии Душанбе 223 ҳаз кВт , Ёвон 180 ҳаз кВт ба ҳсиоб мераванд.

Хусусияти сохтмони истгоҳҳои барқии обии ҷумҳури аз он иборат аст, ки онҳо ба тарзи силсила, яъне дар як дарё якчанто истгоҳҳои барқӣ сохта шудаанд. Чунин тарзи ҷойгир намудани истгоҳҳои барқӣ боиси самаранок истифода бурдани қувваи обии дарёҳо мегардад. Ҳоло дар ҳавзаи дарёи Варзоб силсилаи истгоҳҳои барқии обии Варзоби Боло, Варзоби Поён, Варзоб дар дарёи Вахш истгоҳҳои Шаршара, Сарбанд, Марказӣ, Норак, Бойғозӣ сохта шудааст. Дар дарёҳои Сир, Бартанг Ванҷ, Ғунд истгоҳҳои хурди барқии обӣ алоҳида аз он иборат аст, ки обанборҳои онҳо ба ғайр аз истеҳсоли қувваи барқ, инчунин барои идоракунии маҷрои дарёҳо, пешгирии обхезӣ обёрикунии заминҳои корам ва аз об таъмин намудани шаҳру деҳаҳо шароити муҳим фароҳам меоваранд.

Дар Тоҷикистон чун дигар давлатҳои Осиёи Миёна қувваи барқ ба истеъмолкунандагон бо хатҳои баландшиддати барқӣ истеъмолкунандагон бо хатҳои баландшиддати барқӣ фиристода мешаванд, зеро ноҳияҳои истеҳсол ва истеъмоли қувваи барӣ аз якдигар дар масофаи дур воқеанд. Як қисми қувваи барқи ҷумҳури ба воситаи хатҳои баландшиддати барқӣ ба Узбекистон дар қисми ҷанубу ғарбӣ ва дар қисми Шимолии ҷумҳури барқ аз Узбекистон гирифта мешавад. дар давраи Ҳукумати Шўравӣ ҳамаи истгоҳҳои барқӣ ба системаи ягонаи энергетикии Осиёи Миёна пайваст буданд. Дар айни замон ин система пурра фаъолият надорад.

Дар оянда аз ҳисоби захираҳои бузургии қувваи барқ дар Тоҷикистон сохтмони як қатор истгоҳо ба анҷом расонда хоҳад шуд. Инҳо истгоҳи обии Роғун, Сангтуда, даштиҷум ва ғайра ба ҳсиоб мераванд.

Албатта сохтмони чунин истгоҳҳои пуриқтидор маблағи калон ва муҳлати дуру дарозро талаб мекунанд. Ҳол он, ки дар деҳот ва шаҳракҳо аз нарасидани қувваи барқ аҳоли танқисии зиёд мекашад. Яке аз масъалаҳои дар оянда ба таври таъҷилӣ таъмин кардани талаботи аҳолӣ ба қувваи барқ ин дар маҳаллҳои алоҳида сохтани истгоҳҳои хурди барқии аҳамияти маҳаллдошта ба мақсад мувофиқ ҳаст.

Саноати ҳозираи Тоҷикистон қариб пурра дар замони Ҳокимияти Шўравӣ ба вуҷуд омадааст. То ин дар Тоҷикистон чун як гўшаи дурдасти Русия корхонаҳои косибии хурд бартарӣ доштанд. Ҳоло саноати соҳаи асосии хоҷагии халқ буда, қисми зиёди даромади миллии мамлакатро медиҳад.

Саноати Тоҷикистон баъди соли 1990 ба бўҳрони шадиди иқтисодӣ дучор омад. сабаби асосии он канда шудани робитаҳои иқтисодӣ бо дигар давлатҳои собиқ Шўравӣ, ҷанги шаҳрвандӣ ва ҷумҳуриро тарк намудани бисёр коркарону мутахассисон гардид. Соли 1997 истеҳсоли маҳсулоти саноати дар мамлакат нисбат ба соли 1990 бештар аз 33 фоиз паст фурумад. Дар ин давра истеҳсоли соҳаҳои муҳими саноатӣ, аз он ҷумла соҳаи металлурӣ қариб 40 фоиз ва саноати сабут то 32 фоиз кам гардид. Ҳаҷми истеҳсоли қувваи барқ нисбат ба соли 1990 – ум 3,6 млрд квт соат паст шуд.

Иқтисодиёт , ин комплекси ягонаи хоҷагии халқ аст, ки ҳамаи чабҳаҳои истеҳсолоти ҷамъиятӣ, тақсимот ва мубодиларо дар бар мегирад. Хоҷагии халқи Тоҷикистон аз шумораи умумии аҳолии машғули ва ғайриистеҳсолӣ иборат аст.

Асоси комплекси ягонагии хоҷагии халқро соҳаҳои истеҳсолӣ ташкил медиҳанд, ки дар ин соҳаҳо 82% шумораи умумии аҳолии машғули кор дар мамлакат рост меояд.

Ба соҳаҳои истеҳсолӣ инҳо дохил мешаванд:

1. 
   Соҳаҳое, ки дар онхо неъматҳои моддӣ истеҳсол мекунанд. Саноат, хоҷагии қишлоқ ва сохтмон;
   
2. 
   Соҳаҳои хизматрасонӣ ва ё ғайри истеҳсолӣ.
   
3. 
   Соҳаҳое, ки бо ҷараёни истеҳсолот дар соҳаи мубодила алоқаманд савдо хўроки умумӣ, таъминот, фурўш ва захиракунӣ.
   

1. 
   Соҳаҳои хизматрасонӣ, манзил ва коммуналӣ, хизматрасонии маишии аҳолӣ, савдо, нақлиёти мусофиркашонӣ.
   
2. 
   Соҳаҳои хизматрасонии иҷтимоӣ – ҳифзӣ саломатӣ тарбияи бадан ва таъминоти иҷтимоӣ;
   
3. 
   Маориф, фарҳанг, санъат;
   
4. 
   Илм ва хизматрасонии илмӣ;
   
5. 
   Карздиҳӣ молия ва суғурта;
   
6. 
   Дастгоҳи мақомотҳои идоракунҳ;
   
7. 
   Дигар соҳаҳои ғайриистеҳсолӣ.
   

Дар солҳои имслоҳоти иқтисодӣ дар Тоҷикистон як қатор тағиротҳо дар таркиби соҳаҳои истеҳсолӣ ва ғайриистеҳсолӣ ба амал омад. масалан ҳиссаи шуғли аҳолӣ дар соҳаҳои истеҳсолоти неъматҳои моддӣ аз 90% то 71% кам шуд, вале дар соҳаҳои ғайриистеҳсолӣ бошад, ин нишондиҳанда аз 4 то ба 18% зиёд шуд. Ҳиссаи шуғли аҳолӣ дар саноат ва сохтмон кам шуда, дар савдо фурўш ва зихаракунӣ, қарздиҳӣ, молия ва суғурта, дар дастгоҳи мақоми идорахои давлатҳ ва идораи хоҷагиҳо, мақомоти ташкилотҳои ҷамъиятӣ ва дигар соҳаҳои ғайриистеҳсолӣ зиёд шуда истодааст. Тағйироти таркибии шуғли дар соҳаҳои комплекси хоҷагӣ ва соҳаҳои меҳнатталаб аз тараққиёти сохторҳои бозоргонӣ дар иқтисодиёт гувоҳӣ медиҳад. Соҳаҳои истеҳсолӣ ва ғайриистеҳсолӣ ба якдигар алоқаи зич доранд. инкишоф ёфтани соҳаҳои истесолӣ ба тараққиёти соҳаҳои ғайри истеҳсолӣ сабаб шуда метавонанд.

Ҳамаи соҳаҳои хоҷагии халќ ба ҳамдигар алоқаи зич доранд. чунончи тараққиёти соҳаҳои саноатро бе пешравӣ дар дигар соҳаҳои истеҳсолоти моддӣ ба монанди хоҷагии қишлоқ, нақлиёт, сохтмон тасаввур кардан ғайриимкон аст. пешравии ин соҳаҳо ба инкишофи соҳаҳои саноат таъсири калон расонида, барои инкишофи соҳаҳои он шароити муътадил фароҳам меоваранд. Масалан хоҷагии қишлоқ ба як гурўҳ соҳаҳои саноат ашёи хом сохтмон, корхонаҳои саноатӣ ва нақлиёту алоқа сари вақт иҷро шудани супоришҳоро таъмин менамояд. Савдо бошад фуруши маҳсулоти тайёрро таъмин мекунад ва ғайра.

Саноат хоҷагии кишлоқро бо техника қисмҳои эҳтиётӣ, сўзишворӣ нуриҳои минералӣ хуроки омехтаи чорво сохтмонро ба конструксияҳои оҳану бетони металл маҳсулоти сохтмонӣ ва ғайра таъмин мекунад. Ҳамин тавр байни ҳамаи соҳаи хоҷагии халқ алоқаи зичи истеҳсолӣ мавҷуд аст.

Қайд кардан зарур аст, ки таркиби соҳавии хоҷагии халқ тағйирёбанда буда, ба дараҷаи инкишофи қувваҳои истеҳсолкунанда, тақсимоти территориявии меҳнат инкишофи илму техника беҳтаршавии дараҷаи иҷтимоӣ иқтисодӣ аҳолӣ вобастагии зич дорад.

Дар қаламрави имрўзаи Тоҷикистон ва берун аз маркази он мулкҳои тоҷикнишин аз азмонҳои хело қадим мардум ба зироаткорию инкишофи олоти истеҳсоли машғул буданд. Мувофиқи маълумотҳои бостоншиносӣ қабилаҳои дар Тоҷикистон буда ҳанўз дар давлаи асри санг 10-5 ҳазор сол то милод ба киштукор машғул буданд. Дар китоби муқаддаси Авасто асри 10-6 то милод оид ба кишоварзӣ боғдорӣ обёрии заминҳо, поруандозӣ, чорводорӣ ва кишти алафҳои хўроки чорво маълумотҳои нодир мавчуданд. Дар замони Кушониён ҳазораи якуми то милод зироатчигӣ на фақат дар водиҳо балки мавзеъҳои кўҳсорро фаро гирифта буд.

Саноати Тоҷикистон зиёда аз 90 соња ва 400 корхонаи калони саноатиро дарбар мегирифт. Бисёр соҳахои асосии саноат, аз ҷумла саноати вазнин бахусус электроэнергетика, мошинсозӣ, химия, металлургияи ранга, сабук хўрокворӣ босуръат тараққи мекард. Дар сурати ба кор даровардани корхонаҳои нави соҳаи коркарди маъдани кўҳӣ, анҳом додани сохтмони нерўгоҳҳои барқии обии Сангтўда 2 ва Роғун роҳи автомобилгарди Душанбе, Ғарм, Ҷиргатол, Саритош сохтмони нақбҳои Шаҳристону Чормағзак ва ғайра иқтисодиёти Тоҷикистон имконияти бо суръати баланд тараққи карданро пайдо мекунад.

Географияи иқтисодию иҷтимоӣ омўзишу тадқиқоти худро танҳо дар ҳолати якранг будани ҳодисаю воқеаҳо маҳдуд намекунад. Вай тадқиқоти объекту ҳодисаҳоро дарҳолати инкишоф, алоқамандӣ ва баҳампайвастагӣ омўхта, истифодаи онҳоро аз нигоӣи аҳамияти онҳо барои ҷамъият баҳо дода, ҳамчунин қонунияти объективии ҷойгиронӣ ва ташкили ҳудуди истеҳсолоти ҷамъиятиро низ муайян менамояд. Айни замон дар миқёси хоҷагии ҷаҳонӣ ҷойгиркунии соҳаҳои истеҳсолот ва истҳесоли махсулоти ҷопонӣ ба уҳдаи давлатҳои абарқудрат рост меояд. Масалан ҳафт давлати бузург ШМА Канада, Англия, Япония, Франсия, Германия ва Италия дар қаламрави худ қариб аз ¾ ҳиссаи тамоми истехти ҷаҳониро муттаҳид сохтаанд. Қисми зиёди ин мамлакатҳо корхонаҳои истеҳсолии худро аз ҳисоби манбаъҳои сарвати арзони табии давлатҳои рў ба инкишофи Осиёи , Африка ва Америкаи Лотинӣ ба роҳ мондаанд. Барои Тоҷикистон дар шароити гузариш ба муносибатҳои бозаргонӣ чун дигар давлатҳои рў ба инкишоф зарур аст, ки вобаста ба шароитҳои географию таърихи ва муассисаҳои истеҳсолӣ модели тараққиёти иқтисодӣ ва ҷойгиркунии соҳаҳои истеҳсолоти ба шароити худ хосро интихоб намояд. Чунин чорабинӣ яке аз роҳҳои барқарор намудани мардуми бекор ва бартараф намудани қафомонии иқтисодӣ дар мамлакат мегардад.

Саноат яке аз соҳаҳои муҳими хоҷагии халқи мамлакат ба ҳисоб меравад. Саноати Тоҷикистон қариб пурра дар замони Ҳокимияти Шўравӣ ба вуҷуд омадааст. То ин дам дар Тоҷикистон чун як гўшаи дастури Русия корхонаҳои косибии хурд бартарӣ доштанд. Чунин корхонаҳои хурди косибӣ қариб дар ҳама гўшаю канорҳои Тоҷикистон вуҷуд доштанд, ки онҳо ба коркарди маҳсулоти кишоварзӣ, пўсту пашм ва истеҳсоли олоти нисбатан оддӣ машғул буданд. Дар қаламрави Тоҷикистон даҳҳо ҳазор одамон ба кори косибӣ банд шуда, аксар танҳо ва ё худ дар артели хурд кор мекарданд. Аз рўи маълумти мавҷуда дар ҳудуди ноҳияҳои ҷанубии Тоҷикистон 3335 корхонаҳои косибӣ амал мекарданд, ки дар онҳо 3543 коргар кор мекард. Қариб 90% ин корхонаҳоро соҳаи истеҳсоли маҳсулоти хўрока, дастгоҳҳои бофандагӣ ва коркарди пўст ташкил медод, ки аслан барои қонеъ гардонидани талаботи аҳолии маҳалӣ равона шуда буд. Дар замони Ҳокимияти Советӣ саноати Тоҷикистон ба пешравиҳои зиёд ноил гашт. Дар солҳои аввал миқдори корхонаҳои саноатии пахтатозакунӣ, бофандагӣ, виною консервабарорӣ ва минбаъд дар асоси конӣои мавҷудаи нафти САНТО ҳоло КИМ ва Шўроб истеҳсоли нафт ва ангишт ба роҳ монда шуд. Тадқиқотҳои геологӣ барои дар Тоҷикистон ташкил намудани саноатӣ кўҳӣ истҳесоли металҳои нодир ва ранга замина гузошт. Ҳоло саноат соҳаи асосии иқтисодиёт буда, қисми зиёди даромади миллии мамлакатро медиҳад.

Саноати Тоҷикистон баъди соли 1990 ба бўҳрони шадиди иқтисодӣ дучор омад. сабаби асосии он канда шудани робитаҳои иқтисодӣ бо дигар ҷумҳуриҳои собиқ Шўрвӣ ҷанги шаҳрвандӣ ва ҷумҳуриро тарк намудани бисёр коргарону мутахассисон гардид.

Соли 1997 истеҳсоли маҳсулоти саноатӣ дар мамлакат нисбат ба соли 1990 бештар аз 33 фоиз паст фаромад. Дар ин давра истеҳсоли соҳаҳои муҳими саноатӣ, аз он ҷумла соҳаи металлургӣ қариб 40 фоиз ва саноати сабук то 32 фоиз кам гардид. Ҳаҷми истеҳсоли қувваи барқ нисбат ба соли 1990 -0ум 3,6 млрд кВт соат паст шуд. Тоҷикистон дорои захираҳои бузурги гидроэнергетикӣ ва маъдан буда, он имконияти дар оянда тараққи додани соҳаҳои саноати вазнинро ба миён меорад. Ҳоло дар таркиби саноати Тоҷикистон вазни хоси саноати вазнин 48 фоизро ташкил мекунад. Вобаста ба талаботи маҳсулоти саноат ва муносибатҳои бозаргонӣ соҳаҳои асоӣ дар ҳаҷми истеҳсолоти маҳсулот мавқеи хосро ишғол мекунанд. Ҳол дар ҳаҷми умумии истеҳсоли маҳсулоти саноатӣ мавқеи асосиро металлургияи ранга 49,5 фоиз сипас саноати сабук 19,5 фоиз ва хўрокворӣ 16,8 фоиз ишғол менамоянд.
Корхона зинаи ибтидоӣ ва асосии хоҷагии халқ мебошанд. одатан корхонаҳои истеҳсолӣ ба се шакли моликият тааллуқ доранд: ҷамъиятӣ ва саҳомию шахсӣ. Ба корхонаҳои ҷамъиятӣ, корхонаҳои саноатӣ, нақлиётӣ ва ғайра дохил мешаванд. Корхонаҳои саҳомию шахсӣ, хоҷагиҳои деҳқонӣ ва корхонаҳои саноатӣ, маишӣ ва ғайраро дар бар мегирад.

Маҷмўи корхонаҳои зикршуда системаии ягонаи истеҳсолиро ташкил медиҳанд ва дар асоси низомномаҳои махсус кор мекунанд. Ҳар як корхонаи истеҳсоли мустақил бошад ҳам мақсади онҳо ягона аст: мувофиқи нақша истеҳсол кардани миқдори муайяни маҳсулоти хушсифат, рушди ҷанбаҳои технологи ва афзоиши баланди маҳсулнокии меҳнат, паст кардани арзиши аслӣ ва ғайра.

Дар шароити худтаъминкунӣ ва худмаблағгузорӣ ҳар як корхона фаъолияти истеҳсолии худро мустақилона ба нақша гирифта, аз рўи он истеҳсоли маҳсулот, миқдор ва намуди он, маъслаҳои барқарор намудани алоқаи бевосита бо ташкилотҳои ашёи хомдиҳанда, истеъмолкунанда, такмилдиҳии таҷҳизот ва ғайраро муайян менамояд. Вобаста ба ҷанбаҳои хоси ташкили истеҳсолот намуди корхонаҳо гуногун мешаванд: хоҷагиҳои деҳқонӣ, кооперативӣ, завод, фабрика, комбинат, иттиҳодия, ферма, истгоҳи барқӣ ва ғайра.

Қатъи назар аз фарқияти ташкили истеҳсолот симои хозираи корхонаҳо ва тараққиёти минбаъдаи онҳо ба ҳалли масъалаҳои зерин вобаста мебошад: а) ҷорӣ намудани техникаи нав, таъмин кардани дараҷаи баланди ташкили истеҳсолот ва маданият, б) торафт баланд бардоштани савияи маданӣ – техникии коргарон: в) бо ҳам пайвастани илм бо истеҳсолот, мустаҳкам намудани алоқаи корхонаҳо бо муассисаҳои илмӣ. Дар ҷараёни инкишофи истеҳсолот ба назар доштан ва амалӣ гардонидани ин масъалаҳо гаравӣ васеъ намудани иқтидори истеҳсолӣ, сарфакорона истифода бурдани ашёи хом, сўзишвори ва энергия. Такмил додани ташкили истеҳсолот беҳтар намудани сифати маҳсулот, баланд бардоштани маҳсулнокии меҳнат ва тарбияи коркунони баландихтисос мебошад.

Корхонаҳо аз ҷиҳати андоза ва тарзи коркарди ашёи хом аз якдигар фарқ мекунанд. Одатан дар корхонаҳои калон дараҷаи консентратсияи истеҳсолот баланд мебошад. Консентратсия гуфта дар як корхонаи калон муттаҳид шудани истеҳсолотро меноманд. Афзалияти консентратсияи истеҳсолот хеле калон аст. вай омили муҳими баландшавии маҳсулнокии меҳнат ва арзоншавии арзиши аслии маҳсулот мебошад. Ин аз ҳисоби сарфакорона истифода бурд ани ашёи хом, энергия, сўзишворӣ, таҷҳизот, қувваи корӣ, ҷорӣ намудани технологияи босамар ба дарст оварда мешавад. Маҳз аз амин сабаб дар асоси истифода бурдани ашёи хоми маҳаллӣ комбинатҳои калони шоҳибофии Хуҷанд, матоъҳои пахтагини Душанбе, консервабарории Конибодом, Исфара, қолинбарории Қайроқум ва ғайра сохта шуданд. Ин корхонаҳо миқдори истехсолии калон дошта, бо миқдори зиёд маҳсулоти якхела истеҳсол менамоянд. Чунин шакли истеҳсоли маҳсулоти якхеларо махсусгардонӣ меноманд.

Махсусгардонӣ дар корхонаҳо се хел мешавад: предметӣ (шайъӣ), қисми пайдарҳамӣ (технологӣ), муштараконӣ. Корхонаҳои махсусгардида тавассути ҳамкорӣ ва мадади якдигар маҳсулот тайёр мекунанд. Ингуна робитаи истеҳсолии байни корхонаҳоро дар истеҳсоли маҳсулоти тайёр кооператсия меноманд. Мисол, фабрикаи ресмонресии Конибодом ва комбинати қолинбофии Қайроқум ресмон медиҳад. Комбинати шоҳибофии Хуҷанд ба даҳҳо корхонаҳои хориҷӣ маҳсулоти нимтайёр медиҳад. Ҳамин тавр шаклҳои ҷамъиятии ташкили истеҳсолот (консентратсияи, кооператсия, махсусгардонӣ) узван бо якдигар алоқаманд буда, мунтазам инкишоф додани онҳо дар оқилона ҷойгиршавии корхонаҳои саноатӣ ва умуман саноат аҳамияти куллӣ дорад. Бояд хотирнишон намуд, ки ҳар як корхона вобаста ба талаботи хоҷагии халқ ва тиҷорат аз намудҳои гуногуни ашёи хом маҳсулоти хархела истеҳсол менамоянд, ки он бо мақсадҳои гуногун истифода мешаванд. Аз ин рў сарфи назар аз мавқеи ҷойгиршавӣ, корхонаҳо вобаста ба истифодаи ашёи хом ҷараёни истҳесолот, навъи маҳсулот ба он ё ин соҳаи саноат дохил мешаванд. Чунончи, корхонаҳои консервабарорӣ ба саноати консерв, истеҳсоли нафт , газ, ангишт ба саноати сўзишворӣ ва ғайра.