ўвагу ён аддаваў пажарнай — праводзіў парады і

А тебя уж нет.

В черном коленкоре

На столе портрет,

Вековая просинь — наша сторона,

Если Пушкин — осень, ты у нас — весна.

3 таго студзеньскага вечара я палюбіў Ясеніна на ўсё жыццё, гэтую любоў потым палічылі злачынствам і пабольшылі мне пакаранне.

У 1974 годзе трапіў на радзіму Ясеніна. Як зачараваны, стаяў на парозе «овина», дзе пісалася славутая «Анна Снегина» і ў доме Кашынай, што стала правобразам гераіні паэмы,

Чытаю шчымліва-пранізлівыя вершы Ясеніна, слухаю ў выкананні японскага квартэта «Клён ты мой опавший» і зноў успамінаецца першае адкрыццё паэта ў той аснежаны зімовы вечар і мой незабыўны брат і настаўнік Янка Бобрык. Яму не суджана было сказаць у нашай паэзіі і часцінку таго, што мог сказаць да свайго апошняга прыстанку на Піскароўскіх могілках.

У тую шчаслівую падлеткавую пару Янка мне адкрыў Блока і Хлебнікава, паэмы Сяльвінскага. А потым, у пяцідзесятыя гады, мне пашчасціла шпацыраваць па ялцінскіх бульварах і ўзбярэжжы з аўтарам «Пушторга» і «Улялаевыцшы», чытаць яму па памяці: «И вот вышел Дылда, голый, как язык. И если мать родила его в сорочке, то он снял и ту. Короче, на нем были только одни усы». А Сяльвінскі расказваў, як яго білі за гэтыя паэмы, як яго суцяшаў і падтрымліваў Маякоўскі. «Всё это ерунда. Ловчите, только бы не расстреляли».

Янкава захапленне паэзіяй перадалося і мне: я пісаў і пісаў вершы, падобныя на маладнякоўскую лірьіку, з санцавеямі, буравеямі, лілеямі і васількамі, таямнічым і палкім каханнем, якога яшчэ і не ўяўляў. Хай бы сабе пісаў, цешыўся напісаным, дык не, напаў сверб паказваць сваю пісаніну іншым. Цэлыя слупкі майго рыфмавання змяшчала наша школьная насценгазета.

Выпускалі мы яе вялікім гуртам, прыдумлялі частушкі на вучняў, часам празрыстыя намёкі на настаўнікаў. Лёня Адзінец так размалёўваў кожную калонку, такія смешныя шаржы прыдумляў, што на ўсіх перапынках каля насценгазеты тоўпілася амаль уся школа. Меншыя цягнуліся на дыбачках, адцягвалі пярэдніх, каб толькі зірнуць на малюнкі, пярэднія чыталі ўголас, і ўсе рагаталі.

Для маіх вершаў насценгазеты было мала, і я надумаў выпускаць «грамадска-палітычны і літаратурна-мастацкі» часопіс. (Так жа пісалася на ўсіх друкаваных выданнях.) Мастак знайшоўся адразу — мой добры таварыш Косця Навіцкі. Маляваў ён нават лепш за Адзінца. У часопіса павінны быць аўтары. А дзе іх узяць? Адзін жа ўвесь нумар не запоўніш. I я пачаў вербаваць сваіх сяброў па каляднай звяздзе ў літаратуру, угаварыў пісаць Любу Тычыну і Ядзю Крыжаноўскую. Назбіраў на першы нумар; чаго не хапала, дапісваў сам пад рознымі прозвішчамі расліннага паходжання — Бярозка, Дубок, Шыпшына, Крушына. Усё было, як у сапраўдным часопісе — вершы, апавяданні з працягам, жарты, нават хроніка: хто над чым працуе. Усё — як у «Маладняку» або «Узвышшы».

А дзе і як друкаваць? Часопіс жа на сцяну не павесіш, у яго павінен быць тыраж. I пайшоў я ў райком камсамола. Ен займаў два пакоі ў былым папоўскім доме. Айца Аляксея з сям'ёю і ўсімі бэбахамі выкінулі на вуліцу. Патуляўся ен па добрых людзях і ўзяўся будавацца на пустой няўдобіцы за нашаю школаю. Піла і сякера, склюд і фуганак аж ігралі ў яго руках. Да восені накрыў хату, печ склаў, агарадзіўся і службу ў царкве не кідаў. Будавацца людзі добрыя памагалі, і ніхто капейкі не ўзяў. А ў былым папоўскім доме пакоі пазаймалі ў галіфэ і ў скуранках партыйныя райкомаўцы. У камсамоле сядзеў добра знаёмы мне Ізя Вальфсон, пры ім была машыністка Дзіна. Да іх я і з'явіўся. Ізя дазволіў вечарамі друкаваць свой часопіс. Дзіна ўдружыла некалькі старонак капіркі і цішком паказала, дзе ў шафе ляжыць нелінаваная папера: «Бяры, каб не надта кідалася ў вочы».

Машынка брала толькі тры экземпляры, і я дапазна ў пустым пакоі ляпаў адным пальцам сваю пісаніну. Косця намаляваў вельмі прыгожую вокладку з «арыгінальным» загалоўкам «Золак». Зрабіў ілюстрацыі да «прозы», застаўкі і канцоўкі да вершаў. Пасля доўгіх пакут тры экземпляры першага нумара я прынёс у школу і паказаў Таццяне Іванаўне. Яна ўсё прачытала, ухваліла і пахваліла, і пайшоў наш «Золак» з класа ў клас. Аўтары адчувалі сябе імяніннікамі, часам звярталіся адзін да аднаго па псеўданімах. I так падабалася гэтая гульня.

Асабліва налягаць на вучэнне не было калі: насценгазета, часопіс, дэтэктар ды яшчэ драмгурток. I мы дараслі да папулярнейшай драмы Васіля Гарбацэвіча «Чырвоныя кветкі Беларусі». У ёй былі цудоўныя песні і карагоды, вяселле Надзейкі і Андрэя Блажко, арышт дукорскіх партызан, расстрэл герояў з доўгімі прамовамі над магілаю, залп і слёзы на сцэне і ў зале, пасля заслоны — гучныя і доўгія воплескі. Артысты ад шчасця аж адурэлі, верылі ў свае таленты. За ўсё мы браліся, скрозь паспявалі, а вучыліся на «зд» (здавальняюча). Акруговы цэнтр Бабруйск здаваўся за светам — ноч і паўдня ехаць балаголам. Там выходзіць газета «Камуніст» і літаратурны дадатак «Вясна», філія «Маладняка» ёсць у кожнай акрузе, і альманахі свае выдаюць. I ў Бабруйску выйшаў «Уздым». У дзядзькі выпрасіў паўрубля і купіў сабе зялёную кніжыцу з аратым на вокладцы. Усё ў Бабруйску рэдагаваў, здавалася, недасяжны Міхась Лынькоў. " '

Цішком я перапісаў свае вершыкі і паслаў у «Камуніст». I пачаліся пакуты чакання. Кожны нумар разгортваў — а раптам убачу сваё імя. Чакаў-чакаў і, як у нас казалі, усе жданкі паеў.

На пошце вечарамі лісты і газеты выдавалі праз акно. Збіраліся людзі, паштар выгукваў прозвішчы, калі было некалькі аднолькавых, дадаваў мянушку. Лісты і газеты пераходзілі з рук у рукі да адрасата. Я, нібыта так сабе, кожны раз спыняўся каля пошты. I раптам пачуў сваё прозвішча і імя. Закалацілася сэрца. Гэта ж быў першы ў жыцці ліст, адрасаваны мне. На канверце аддрукавана: «Рэдакцыя газеты «Камуніст». Нецярпелася і страшна было прачытаць уласны прысуд. Забег за рог і акуратна адклеіў ліст. На рэдакцыйным бланку дробненькім почыркам чырвоным чарнілам было напісана: «Паважаны таварыш... У вашых вершах ёсць цікавыя думкі, іскры здольнасці, але яны яшчэ слабаватыя. Магчыма, некаторыя надрукуем». Далей ішлі парады добра вучыцца і чытаць класікаў, і подпіс — Міхась Лынькоў.

Я ледзь не ашалеў ад шчасця: сам Лынькоў называе на «вы» і абяцае нешта надрукаваць. 3 гэтага дня не прапускаў ніводную газету, і ўсё дарэмна. Калі ўжо страціў надзею, прыйшоў «Камуніст» з літаратурнаю старонкаю. У ніжнім куточку стаяла маё імя і прозвішча пад скарочаным і падгабляваным маім вершыкам «Восень». Гэта было маё першае свята, а яшчэ большае, калі па пошце прыйшоў перавод на тры рублі. Я адчуў сябе багацеем і ледзь не ўвесь клас частаваў газірованаю вадою, а дзяўчат яшчэ і марожаным.

Не ведаю, ці ўсе местачкоўцы трымаліся пастоў, а святкавалі ўсе без выключэння, шырока, з размахам і непадробнаю весялосцю. Да Вялікадня шылі абновы дарослым і дзецям. Местачковыя краўцы, шаўцы, шапачнікі і «мадзісткі» да поўначы сядзелі за варштатамі. Мне бацька заказваў новыя чаравічкі, картовыя штонікі, белую ў пасачкі кашульку, з абрэзкаў ад штаноў — шапачку-васьміклінку.

Паненкі прыбіраліся ў новыя сукні, белыя кофтачкі, зграбныя спаднічкі, блішчастыя лодачкі. Пад стрэхамі свіронкаў і стопак петралі на сонцы кумпякі, кілбасы, паляндвіцы, каркавіны і лапаткі. Ад Каляд яны вылежваліся ў духмяным расоле, а з першых сонечных дзён віселі ў падстрэшшах. Ніхто іх не пільнаваў, не здымаў на ноч, і не было выпадку, каб хто паквапіўся на чужое.

Тыдні за два да Вялікадня над гародамі цягнуўся ядлаўцовы дымок. У вяндлярнях даходзіла — ружавела, карычнявела, слязілася кроплямі тлушчу вяндліна. Ад духу казытала ў носе, і кожны глытаў слінкі. А пакаштаваць — барані Божа: вялікі ж пост.

Расталі зімовыя сумёты, каламутнымі бурчакамі збеглі талыя воды, і разлілася ціхая Пціч ад ускраінных свірнаў да дальніх дубнякоў і хвойнікаў, затапіла лазнякі і ракітнікі. Мора і мора! Канца-краю не відно, а над разводдзем ашалелыя ад вясны, сонца і бяскрайняй іскрыстай прасторы вады з крыкам, шумам крылаў узлятаюць і недзе далёка знікаюць чароды гусей і качак.

Вясна. Надзея. Чаканне цяпла, дабра і радасці. Пахне адталая зямля, на гародах паляць леташняе бадылле, капаюць грады. Зялёнаю шчоткаю да сонца цягнецца рунь.

Пасвяцілі вярбу. Настала страсная субота. У кожнай хаце напечана, наварана, насмажана на цэлы тыдзень. Высокія кулічы з шафранам і ваніллю, тварожныя паскі з разынкамі, не менш як капа чырвоных яек, абавязкова начыненае, з хрусткаю, ружоваю шкуркаю парасятка і цэлы кумпяк, сакаўны і ружовы, на стале. Каб свята святам было і ў бяднейшых, суседзі ім зносілі хто колькі мог.

Суботнім вечарам ідуць і едуць здалёк людзі ў царкву з лубянымі каробкамі, кошыкамі, вянзэлкамі, поўнымі велікодных прысмакаў.

Пасярод царквы — плашчаніца — «Христос во гробе сущий». У высокіх падсвечніках гараць сотні тоўстых і тонкіх свечак. Пахне воскам і ладанам. У царкву не прашыцца. Людзі моўчкі чакаюць паўночнага набажэнства. На цвінтары вакол царквы расстаўляюць раскрытыя каробкі і кошыкі. Чаго там толькі няма!? Пакладзена ўсяго па кавалачку, чым багатая хата.

У поўнач запальваюць вялікае панікадзіла, пачынаецца набажэнства. Ударылі ў званы, хор і ўсе вернікі пяюць: «Христое воскресе из мертвых, смертию смерть паправ». Неўзабаве на цвінтар выносяць плашчаніцу, пратэсы, крыжы і свечкі. Ў светлай рызе ідзе бацюшка, за ім дзяк, прыслужнікі і хор. Крапідлам з вялікае чашы поп свеціць расстаўленыя на зямлі паскі.

Мужчыны і падлеткі з-за пазух выпускаюць галубоў, узлятаюць ракеты феерверкаў, заходзяцца званы, хор спявае «Христос воскресе». Урачыстым перазвонам адклікаецца суседняя Багаяўленская царква.

Раз'язджаюцца і разыходзяцца толькі раніцай. Усе спяшаюцца дамоў разгавецца велікоднаю скаромінаю. За сталом збіраецца ўся сям'я. Усе «хрыстосуюцца». Сустрэўшы на вуліцы і таго, з кім быў у сварцы, спыняюцца, цалуюцца і даруюць усе крыўды.

Хто б ні зайшоў у хату, садзяць за стол і частуюць усім, што на ім стаіць. Калі чалавек спяшаецца, даюць з сабою яйка і кавалак пірага. Хлапчукі знарок бегаюць з хаты ў хату «хрыстосавацца» і назбірваюць ладныя пачастункі.

Як толькі ўсталяваліся Саветы, у мястэчку з'явіўся сярэдняга росту чалавек у заношаным, падперазаным шынялі, ботах, круглай лямцавай шапачцы, крыж-накрыж і па баках аблямаванай чорнаю стужачкай. За плячыма ў брызентовым футарале вісела скрыпка. Кожнага новага чалавека ў мястэчку заўважалі адразу. Гэтага навасельца з даволі прыгожым тварам, дагледжанаю, кароткаю сіваватаю бародкаю звалі Васіль Васільевіч Ваўчок. Гаварыў ён, як па пісанаму, на правільнай гарадской мове. У гразкім, з вялікаю калюжынаю завулку, пуставаў яго бацькоўскі дом.

Казалі, Ваўчок юнаком некуды з'ехаў з дому, нібыта разам з Леніным вучыўся ў Казані і стаў інжынерам-маставіком, доўга жыў у Тыфлісе, але чамусьці так і астаўся бабылём, толькі ніколі не разлучаўся са скрыпкаю і ласкава называў яе «Гандзяю». Так і казаў: «Мая Гандзя». У сваім прасторным, адсырэлым і халодным доме ён адчыніў толькі адну аканіцу і жыў у вузкім, цьмяным ад густога кляновага вецця пакойчыку.

Васіль Васільевіч хадзіў на ўсе сходы, мітынгі, лекцыі, цярпліва слухаў абяцанні шчаслівай будучыні, а ў канцы, ні ў кога не пытаючы, пачынаў іграць «Інтэрнацыянал» і «Беларускую марсельезу». Усе ўставалі і пачыналі дружна спяваць. Некаторыя лічылі яго «бзікаватым», але ўсе паважалі за адукаванасць і дабрату. Ён нідзе не служыў, нічога не рабіў і неяк жыў — казалі, за нейкія заслугі меў добрую пенсію, а то і ранейшыя запасы. Вясною і летам длубаўся на дзвюх градках, а болей яму і не трэба было.

Увесну пасярод завулка разлівалася крынічка, падтапляла дом і двор Ваўчка. Ён у пустых пакоях паадрываў маснічыны і наслаў кладкі на сухое. У канцы мая, калі людзі адсеяліся, а да касавіцы было яшчэ далёка, каля дома Ваўчка сышлося і з'ехалася з паўсотні мужчын і жанок з навакольных вёсак. Васіль Васільевіч сабраў іх на асушку крынічкі і паабяцаў добра заплаціць. Ён выйшаў у белым палатняным касцюме, вынес на трынозе астралябію і бярэма завостраных вешак, расказаў сваім рабочым, што каму рабіць, у канцы сыграў «Гандзю», доўга ўзіраўся ў акуляр, расставілі вешкі, і закіпела работа: грабары капалі глыбокую канаву, возчыкі адвозілі зямлю і засыпалі калюжыну. Усе палуднавалі з сваіх торбачак, а Васіль Васільевіч даваў цэлы скрыпічны канцэрт.

Местачкоўцы хадзілі паглядзець на дзівосы каля Ваўчковай крыніцы і пад'юджвалі грабароў: «У абед паіграў вам, сыграе ўвечары — вось і ўся плата».— «Не, такі совесны чалавек не ашукае»,— не верылі нанятыя.— «У яго, апроч скрыпкі, за душою — ні шэлега».

За тыдзень ваду адвялі да рэчкі, крынічку зараўнялі жвірам, завулак стаў сухі і праезджы. Ваўчок склаў дакладную ведамасць на ўсіх работнікаў і пайшоў у райвыканком па разлік. Там пасмяяліся, як стары ашукаў дюдзей, і растлумачылі, што на такія глупствы ў выканкоме грошай няма. «Добраўпарадкаванне мястэчка для вас глупства? Навошта ж вы тут сядзіце? Толькі збіраць падаткі? Я ваш клопат узяў на сябе». Так і не дамогся Васіль Васільевіч нічога ў райвыканкоме. Кожнаму работніку выдаў рахунак на яго заробак і запэўніў, што разлічыцца да капеечкі. «Не дадуць Саветы, дом прадам, а расплачуся. Вось толькі з'езджу ў Менск».

I паехаў з «Гандзяю» за плячыма. Дзе быў, каму што даводзіў, каму іграў, каго ўпрошваў, Ваўчок не расказваў. Людзі здагадваліся: «Не іначай, да самога Чарвякова падаўся». Пра Чарвякова ў народзе хадзілі легенды — усе верылі ў яго дабрату, увагу і дапамогу. Хадакі ішлі да яго з усяе Беларусі. Што яму даводзіў Ваўчок, невядома, але неўзабаве ў райвыканком паступілі сродкі на аплату добраўпарадкавання мястэчка, праведзенага інжынерам Ваўчком.

Без радыё і павестак людзі дазналіся пра добрую навіну і сышліся на асушаную вуліцу. Ваўчок у белым касцюме ўсіх павёў у райвыканком. На ганак вынеслі стол, за яго сеў касір і дакладна па ведамасці Васіля Васільевіча разлічыўся з усімі работнікамі. Ваўчок стаў на верхняй прыступцы, зняў грузінскую лямцавую шапачку, нізка ўсім пакланіўся, падзякаваў за давер і працу, пажадаў дабра і шчасця, на развітанне сыграў любімую «Гандзю».

Так бабылём дажыў свой век у пустой хаце Васіль Васільевіч. Вуліца, што некалі звалася Крынічкаю, набыла новую, нейкую вельмі ж рэвалюцыйную назву, ад колішняй калюжыны не засталося і знаку.

Хто ўспомніць незвычайнага інжынера Ваўчка на сённяшняй вуліцы Камуністычнай?

***

З'яўляліся з раёна талмачы і агітатары. «Калгас — гэта ўсенароднае шчасце, жыццё і праца адною сям'ёю. Каня і вала, цяжкую працу селяніна заменіць трактар»,— аж захліналіся наезджыя прапаведнікі, налаўчыліся і свае і падаліся па вёсках і засценках раёна.

Каб пераканаць, аднекуль прыгналі першы трактар — невялікую смярдзючую газаю тарахцелку з трыма плугамі. Паглядзець на дзіва дзіўнае збеглася палова мястэчка. Мурзаты трактарыст у будзёнаўцы і абшмулянай скуранцы выехаў на здзірванелы выган, заклаў плугі і пагнаў тры глыбокія баразны. «А, братка ты мой, гэта ж ён за дзень тры валокі ўздзярэ»,— дзівіліся местачкоўцы. Трактар праараў два кругі і стаў каля натоўпу. На трактарыстава седала ўзлез у кепцы і пукатым пенснэ старшыня райвыканкома Мышалоў. Прыслалі яго аднекуль кіраваць намі. Пра выбары тады і не чулі: усіх прызначалі зверху. Мышалоў любіў ездзіць па сёлах, а потым ягоны фурман пацяшаўся, што гаспадар раёна ніяк не адрозніць авёс ад ячменю, грэчку ад проса, лубін ад гароху. «Мышалоў, а мышэй не ловіць»,— кпілі вяскоўцы.

3 трактара Мышалоў гучна крычаў, бытта на некага сварыўся, і ўсім абяцаў багатую і лёгкую жытку, як толькі ўсе папішуцца ў калгас. Мужчыны круцілі галовамі: «Што праўда, то праўда — дзярэ зямлю добра. Хай бы араў за плату, а лезці ў калгас страшна. Кажуць, усё трэба здаць, і каня, і кароўку, і свінчо, і плуг, і калёсы, аброць і атосы, а сам астанешся босы. Ці брэшуць, ці праўду кажуць, і баб абагуляць».— «Гыгы-гы, от ета любата,— іржалі распуснікі,— абрыдзее жана, у калгасе — свежына». Мышалоў распінаўся пра калгаснае шчасце, а мужчыны чухалі патыліцы — як гэта аддаць угноены, уроблены, выпеставаны загон, раскарчаваны паплавец, хіба ж расстанешся з цягавітым і рахманым канём, з малочнаю кароўкаю, з пароснаю свінкаю. Ты сабе сам гаспадар, а там пазірай у рот чорту лысаму і рабі, што загадае.

Не давалі «ўпаўнамочаныя» спакою і начамі: зганялі мужчын у адну хату. Ад цяжкага духу і махорачнага дыму хліпала і тухла лямпа, на шкло дзеля цягі клалі скепачку і дзяўблі і крычалі адно і тое ж, як лёгка і заможна ўсе зажывуць у калгасе. А ўпарцяцца толькі ворагі савецкай улады — кулакі, падкулачнікі і сабатажнікі, падпявалы і варожы элемент. А таго, хто замінае ісці наперад, змінаюць на дарозе і ліквідуюць як клас. Гаспадары ўпіналіся. Хто мог абагуліць толькі ката ды звяглівага цюцьку, пісаўся адразу. Яго хвалілі, ставілі ў прыклад, саджалі за стол побач з агітатарам. А людзі пасмейваліея: «У такога рабоцькі не знойдзеш і аброцькі». Такія «сазнацельныя» калгаснікі палохалі астатніх: хто ўпражэцца ў адны пастронкі з абібокам? Лайдакі і пустадомкі знаходзіліся ў кожнай вёсцы і рабіліся апораю ўпаўнаважаных, галоўнымі камбедаўцамі і памагатымі загоншчыкаў у калгасны рай.

Людзі ўпіналіся, а ўпаўнаважаныя люцелі, суткамі трымалі на сходах упрэлых у кажухах, ачмурэлых у махорачным дыме гаспадароў. «Вораг калгаса — вораг савецкай улады, а што робяць з ворагам? Ліквідуюць як клас». Змарнелыя людзі засыналі ў задусе, ім бліскалі ў вочы ліхтарыкамі, тыцкалі пад нос спіс і аловак, а ў другой руцэ пабліскваў наган. «Калі хочаш жыць, пішыся, а не, да сёмага калена выкарчуем». Упаўнаважаных прыціскалі райкомы, а тых — большыя начальнікі. I пакацілася страшнае слова «раскулачванне».

Палахлівыя павялі, плачучы, выпеставаных Вараных і Буланых, Малінак і Ласачак на калгасны двор, а ў загарадзі — ні сянінкі, ні саломінкі. Равуць, мыкаюць, грызуць кару на асінавым жэрдзі, а гаспадыні галосяць, як па нябожчыках.

Упаўнаважаныя з камбедаўскімі пустадомкамі начамі складалі спісы на раскулачванне. I на іх быў план. Усё па плану ў планавай гаспадарцы. Нехацімца — сюды яго, надта бойкага на язык — у каталажку і ў Сібір, каб астыў трохі. Падкулачнік упісацца ўпісаўся, старую кабылу здаў, а маладога жарабка справадзіў да нейкае далёкае радні. I гэтага — да пазногця. Камбедаўцы ўспаміналі ўсе крыўды і помсцілі кожнаму сыцейшаму за сябе. Доўжалі спісы на раскулачванне самых нястомных гарапашнікаў. «Мае хлеб да новага, кубел сала, значыць, багацей. Ліквідаваць яго. А той сына вучыць у горадзе, эге, не наш элемент, на пана хварэе, і яго ў спіс».

Праз балотца, рукою падаць ад нас, стаяў засценак Лучкі. Там жылі чатыры браты Прылуцкія, Мажэйкі і Сеўрукі — патомныя гарэтнікі, нястомныя і дбайныя гаспадары. Яны любілі і пеставалі зямлю, і яна ім аддзячвала за клопат буйным коласам і поўнаю баразною на бульбяным полі. Дамы ў засценку ладныя, пад гонтаю, ганачкі з каляровымі шкельцамі, падлогі маляваныя, былі самавары і фікусы, сем'і — вялікія, рабацяшчыя, саветы на кожную душу прырэзалі па гектары ад панскіх фальваркаў. I не разгіналіся на іх старыя і малыя ад цямна да цямна. Ледзь прыпаўзе чалавек з поля, памыецца, павячэрае і рады, што столькі зрабіў, што ні каліва не пайшло ў глум. Таму і жылі па-людску, мелі хлеб і да хлеба, сваё кужэльнае палатно, сукно свае работы і зрэб'е, добра вырабленую шкуру на юхтовыя боты і мяккую, хоць у вуха кладзі, аўчыну на футра да пят і на паўкажушак з аблямоўкаю. Куплёны толькі паркаль на дзявочыя блузкі, каснікі, гаплікі ды гузікі, а так — усё сваё, уласным мазалём загараванае.

Саветы адкрылі дарогу ў навуку, і пацягнуліся сыны і дочкі засцянкоўцаў у Горы-Горкі, у Чырвоны Бераг на аграномаў вучыцца, у Мінск — на дактароў і настаўнікаў, у Віцебск — на ветэрынараў. А з'едуцца на лета, аж гай гудзе ад работы на полі і ў лузе, вечары звіняць песнямі, і ўсё наскімі, даўнейшьші і новымі. У нядзелю ідуць студэнты ў мястэчка ў кужэльных вышыванках з чырвонымі паясамі і рэжуць усё па-інтэлігентнаму, усё па-беларуску.

Вярсты за чатыры ад нас, за лесам, другі засценак — Гарадзішча. Там два роды — Карбуты і Забелы, гаспадары з гаспадароў. Кожны сам сабе аграном і заатэхнік, чыталі парады ў «Беларускай вёсцы» і ў бабруйскім «Камунісце» і спрадвеку ведалі, што, калі і як рабіць, засвоілі ад прадзедаў не чапаць чужога, не крыўдзіць ні бліжняга, ні дальняга, пусціць пад дах і накарміць падарожнага, калі няўпраўка, памагчы суседу. У іх быў адзін «кодэкс», адна «канстытуцыя» — сумленне і сорам, ды яшчэ грэх перад Богам, перад Страшным судом. Як людзі рабілі, так і мелі: ні каліва не заставалася ў полі. Някрасаў на Яраслаўшчыне ўбачыў адзіную «несжатую полоску» і з такім болем напісаў на ўсе вякі шчымлівы верш. Што б ён напісаў цяпер?

Асабняком у Гарадзішчы жылі браты Шулякоўскія — Сымон і Алімпій. Высокія, статныя, даўганосыя і чырванатварыя старыя кавалеры. Даўней яны недзе служылі «па пісьменнай часці». Даношвалі колішнія фрэнчы з абшытымі сукном казённымі гузікамі, хромавыя боты і абвіслыя галіфэ з леямі. Браты былі дужыя, працавітыя і неразлучныя. Яны гуляючы ўпраўляліся са сваім невялічкім надзелам. У гарачую пару памагалі суседзям. У старым, не надта дагледжаным доме, без жаночых рук і вока, стаяў хрыпаты з вялікаю трубою грамафон, самавар, паточаны шашалем камод і поўная старых кніг шафа.

Браты кожную нядзелю і ў вялікія святы ішлі ў местачковую царкву. Усіх яны ведалі і з кожным пачціва віталіся. Сымон казаў: «Маё пачценія», Алімпій: «Здравія жалаю», і кожны дакранаўся да блішчастага казырка форменнай фуражкі з кантамі. Да Шулякоўскіх з усіх навакольных вёсак ішлі пакрыўджаныя, і яны ахвотна пісалі каліграфічнымі почыркамі «Прошення», «Ходатайства», «Кассационные жалобы» і давалі юрыдычныя кансультацыі ці не па “Своду законов Российской империи».

Першы ўдар калектывізацыі прыйшоўся па абодвух засценках. Райком, райвыканком і камбед вынеслі канчатковы прысуд — ліквідаваць як клас. За два дні апусцелі хлявы і хаты: патрушчыі абцасамі абразы, пазабіралі гаршкі, патэльні і дзіцячыя цацкі. Засцянкоўцам нават не прапанавалі ісці ў калгас. Яны б, мабыць, і пайшлі б, і выціналіся б, як і на сваім полі. Зайздрасць затачыла камбедаўцаў, што людзі жывуць па-людску, і пусцілі іх першых пад нож вынішчэння. 3 усімі раскулачылі і братоў Шулякоўскіх. За што? Казалі — за грамафон.

Самы трагікамічны «кулак» быў Косцік Яновіч з Жукавічаў. Апрача васьмярых дзяцей і пары караслівых падлаў, хаты з глінабітнаю падлогаю, шарачковай світы і сырамятных маршчакоў, у яго больш нічога не было. I раскулачылі. Косціка згубіла цыганская натура: любіў ён ездзіць па кірмашах і мяняць коней. Узаб'ецца на аднаго і ладнага, ну, і трымаў бы яго. Дык не, як толькі дачуецца дзе пра кірмаш, аж трэнчыць яго, ляціць туды, а там цыганы падпояць і аблапошаць — увапруць дзве падлы. Лямантуе жонка, смяюцца людзі, а Косцік апраўдваецца: «За лета выгуляюцца, яшчэ якія стаеннікі будуць». Часцей ад тых стаеннікаў заставаліся толькі аброць ды пуга. Потым узаб'ецца яшчэ на дзве падлы. За кірмашамі не было калі рабіць, поле зарастала бярэзнікам і хвойнікам. «Уга, у Яновіча аж паўвалокі зямлі і пара коней — форменны кулак»,— вырашылі камбедаўцы і сельсаветчыкі.

А паглядзіш на Косціка, плакаць хочацца: зімой і летам адны зрэбнікі, на галаве круглы год адна магерка, глыбока запалыя вочы пад калматымі брывамі глядзелі палахліва, апалыя шчокі добра калі раз на месяц аскрабаў зломкам касы. Мітуслівы, вечна затурканы, ён заўсёды некуды спяшаўся і гаварыў, глытаючы словы. Косцікавы дзеці ад Каляд хлеба не бачылі ў вочы.

На кулакоў спускалі разнарадкі зверху, даводзіліся кантрольныя лічбы да сяла і сельсавета. Дзе хочаш бяры тых кулакоў, а раскулачвай, абдзірай да меднага крыжа і гузіка. Асабліва завіхаліся адзін перад адным наезджыя ўпаўнаважаныя, камсамольцы і камбедаўцы. Тым толькі загадай, роднага бацьку абдзяруць. І-дэй-ны-я ж! Галоўнае — выканаць адказнае заданне партыі і ўрада, быць непрымірымым да класавых ворагаў, палітычна спелым і бязлітасным. Наезджыя дзеля прыклёпу, што нібыта сам народ раскулачвае, бралі двух камбедаўцаў і грамілі «кулацкія гнёзды».

Адкуль жа браліся тыя беднякі, калі савецкая ўлада ўсім аднолькава дала зямлю, на разжытак пазычала грошы, насенне, стварыла таварыства «Гаспадарка» па продажы машын у растэрміноўку. Сяляне адразу браліся за розум, гарбелі ад цямна да першай зоркі, а гультаеча аціралася абы-дзе, прагульвала апошняе, прападала на сходах, гарлала гучней за ўсіх і казырылася сваёй беднасцю, бо не багацце, а беднасць была ў пашане. I ўлады «беднякоў» лічылі сваёю апораю, чым бяднейшы, тым лепшы. Серадняк здаваўся небяспечным, падазроным, непаўнацэнным, і дзяцей яго не вельмі бралі ў навуку, і самому казалі: «Асадзі назад». I дамагліся ўсеагульнай беднасці.

Упаўнаважаныя вельмі ж фарсілі ў абшмуляваных скуранках, кубаначках з зоркаю, у старшага — у кішэні ліхтарык і наган. Да брыгады раскулачвальнікаў дадавалі пару міліцыянераў. Граміць засценак або вёску пачыналі адразу з абодвух канцоў. Гора кацілася, як сустрэчны пажар. Гаспадарам давалі дзве гадзіны на зборы. Жанкі круціліся, як аглавушаныя, не цямячы, што ўхапіць. Людзі ж не ведалі, куды іх гоняць. Каб знаццё, замест абразоў узялі б пілу, сякеры і рыдлёўкі. Скаціну, куфры з трубкамі палатна і кашулямі на смерць, жорны, сталы і чыгункі — усё апісвалася на карысць дзяржавы, а куды праз гадзіну знікала, ніхто не ведаў.

Жывёла чула нядобрае ў ляманце гаспадароў, раўлі каровы, мэкалі авечкі, вішчалі свінні. Калі вывозілі гаспадароў, залыгвалі скаціну і валаклі ў абагулены статак.

«За што такая кара?» — пыталіся людзі. «За тое, што гаравалі, за работаю свету Божага не бачылі, што зямельку ўраблялі, як пух, каб карміла ўсіх». Галасілі, енчылі, цалавалі вуглы і парогі, і не снілася нікому, на якую пагібель іх гоняць, куды валакуць нямоглых старых і маленькіх дзетачак, у якой вечнай мерзлаце датлеюць іх костачкі.

Асабліва раскулачвальнікі люцелі пасля «накачак», «інструктажоў», «справаздач» і «прапрацовак». Часта «кудлачылі» суседа, з кім жылі побач, разам раслі і таварышавалі, гналі дзяўчат, да якіх заляцаліся. Можа нешта і трымцела ўсярэдзіне, але і знаку не падаваў, калі зрываў рушнікі, кідаў на сані падушкі. «Класавая свядомасць, непрымірымасць і нянавісць» засляпілі вочы, аглушылі душу, замарозілі сэрца.

«Што ж вы робіце, недавяркі? Гэта ж і звяры літасць маюць — ляжачага не грызуць. Куды ж нас жанеце з дзедаўшчыны ды бацькаўшчыны?» Іх нават не пускалі на клады апошні раз пакланіцца крыжам і магілам продкаў.

Першую рату раскулачаных звезлі ў мястэчка ў сярэдзіне сакавіка. Ударыла ранняя адліга. Дарогі — ні санныя, ні калёсныя, снег набрыняў і пажоўк, па застылых калюжынах пайшла верхаводка, каляіны заплылі гразёю. Базарную плошчу забілі фурманкі з дробным скарбам, старымі і дзецьмі. Дужэйшым да Бабруйска — ісці пёхатою.

Над упрэлымі конікамі курылася пара, па снежным жужалі яны ледзь цягнулі ў незваротную дарогу сваіх гаспадароў. Дацягнуць да Бабруйска і вернуцца шалудзівець і караслівець, гібець у халодных і галодных стайнях. А гаспадары знікнуць невядома куды, развеюцца пылам, імёны іх забудуцца назаўсёды.

Памятаю, як Косцік Яновіч прасіўся ў ахоўніка: « А братачка, пусці скокнуць да цёткі Бобрычыхі. Можа, кулідкаю хлеба разжывуся, каб дзеці з голаду не пазаходзіліся». Злітаваўя-такі канваір, пусціў бо куды ж ён ад дзяцей дзенецца. Дала яму цётка Зося бохан хлебе і скрутачак здору, перахрысціла пакутніка і правяла за вароты, выціраючы фартухом вочы.

На базарнай плошчы з раскулачанымі быў і лепшы мой друг Кастусь Навіцкі, першы ў класе вучань і здольны мастак. Раскулачылі яго айчыма. Залыгалі і пасынка. Я ведаў, што ён там, у гэтым жахлівым натоўпе; хадзіў навокал, а міліцыянер папярэдзіў: «Зойдзеш, і цябе разам з імі пагоняць». I не пусціў. А там стаяў стогн і енк. Парадкавалі няшчаснікаў да паўдня. Нарэшце рушыў абоз. Першыя сані ледзь сунуліся па мокрым, змешаным з пяском снезе. Яны былі пры выездзе з мястэчка, каля нашай школы, а хвост яшчэ круціўся на плошчы. Побач з коньмі ішлі мужчыны і маладзіцы, над усімі былі відны браты Шулякоўскія з торбачкамі за плячыма.

Уся школа высыпала глядзець на гэтае страшнае відовішча. Разам з бацькамі ішло некалькі нашых аднакласнікаў. Здалёк я пазнаў Косцю Навіцкага. Прыгожы, як дзяўчына, падлетак у шэрай суконнай світцы, унурыўся і не глядзеў па баках. Ад бяды ці ад сораму? Але за каго, за сябе ці за тых, што гналі сумленнейшых гаспадароў у невядомасць? Каля школы Косцік падняў галаву, і нашы пагляды сустрэліся. Я паклаў яму руку на плячо і пайшоў побач. Мы маўчалі, пакуль не з'ехалі ў даліну. Косця спыніўся: «Я табе напішу». Мы абняліся і рассталіся назаўсёды. Я доўга глядзеў услед, пакуль не праехаў увесь абоз і не знік у мітульзе сцішанага шэрага дня. Я разумеў, што назаўсёды развітаўся з лепшым другам. Гэта была першая ў маім жыцці балючая страта. Я не ўсё разумеў і не ўяўляў, на якую пагібель кінулі камісарчыкі гэтых сумленных нястомных гарэтнікаў і карміцеляў нашых. I сярод іх быў Кастусь. А мы ж з ім марылі пра светлыя палацы камуністычнай будучыні, пра свой шчаслівы лёс. I вось гэты летуценнік хлюпае па калатушы разбітай дарогі ў невядомасць, і ніхто не ведае, за што і каму гэта трэба. Кара —за нястомную сумленную працу.

Праз паўгода прыйшоў першы ліст з-за Ўрала. Пра сябе Косцік нічога не пісаў, распытваў пра школу, пра таварышаў, прызнаваўся, што вельмі сумуе па родных Усцярхах, па сваёй хаце і школе, успамінаў усіх настаўнікаў. Было яшчэ некалькі лістоў, а потым і мяне закруціла жыццё.

Амаль праз шэсцьдзесят гадоў у Глуску падышоў да мяне мужчына, назваўся пляменнікам Навіцкага і прывёў да свае мамы. Яна адна выжыла з гэтага працавітага роду і вярнулася, каб назаўсёды астацца ў роднай зямельцы. Колькі было ўспамінаў і слёз, нават цяжка расказаць. Прыбіліся яны ў глухое таежнае сяло. Талент ссыльнага хлопчыка заўважылі нават там і паслалі вучыцца ў абласны горад. Вярнуўся і стаў мастаком у раённым доме культуры. Маляваў партрэты Леніна, Сталіна і ўсіх членаў палітбюро. Мяняліся яны часта, так што работы Кастусю хапала. У першы месяц вайны забралі Косцю на фронт. Прыйшлі чатыры лісты. Пятаю была пахаронка.

Калі ў сталым веку лёс і мяне закінуў у Паўночны раён Сібіры, у гаворцы з мясцовымі людзьмі я ўспомніў той «год вялікага пералому» і пачуў: «А как же, привозили в урман тощих и убогих кулаченых и калеченых. Под ёлкой выворатят з саней, а сами — айдати. Ребятёшки воют, поди шенки, а у баб и слёз нетути. Снега выше репицы, мороз-трескун, а у них ни тёплой лопатины, ни харчу вовсе нет. Так и загибались. К весне почитай умолкла и опустела тайга, У кого справные мужики были, да не дураки, струментишко кой-какой прихватили, начали землянки долбить, дерева валить да костры жечь, кое-как вселились да обустроились. Тайгу корчевали, а новина — хоть на хлеб мажь. Через года три-четыре семьи разжились, а перед войной-то, Отечественной, обратно горемык за болото выслали».

На Тэгеранскай канферэнцыі ў 1943 годзе Сталін хваліўся Чэрчылю, што ў часе калектывізацыі «ліквідавана 10 мільёнаў (хто лічыў?) кулакоў. Большая частка знішчана, трэцяя частка адпраўлена ў лагеры».

Так зніклі Лучкі, Гарадзішча, Малінава, Усцярхі, Дварэц — тысячы засценкаў, вёсак і сёл. А колькі іх па Беларусі? Колькі па ўсёй краіне?! Атрады раскулачвальнікаў, як кажаны, наляталі на сонныя вёскі і за нейкага паўгода — год вынішчылі самы працавіты, сумленны і таленавіты народ — сялянства, якое з веку ў век ведала нораў зямлі, характар кожнага палетка і загона, любіла і пеставала кожны ўзгорак, кожную балацінку, размінала ў далонях кожную грудку, палівала потам кожную баразну. Рэшткі абагуленых дзесяцігоддзі гарбелі за «палачкі».

Калі знік за ўзгоркам той жалобны абоз, насунулася чорная хмара і прыкрыла ўсё, засеяла поле драсёнам і шындзёламі, спустошыла душы, адняла сумленне. На ўсіх навалілася ўтрапенне і страх. Кожны мог апынуцца побач з Косцікам Яновічам у тым смяротным абозе. Але трэба было неяк жыць, каб не надта разжывацца, прывыкаць, як да паншчыны, да новых парадкаў. Раённыя начальнікі жывасілам заганялі ў калгасы. У сёлах засталася бядота і сераднякі, яны ўпіналіся, як толькі хапала хітрасці і змогі: мужчыны разбягаліся, куды каторы — хто ў Данбас, хто на Асінбуд, хто ў Бабруйск на біржу працы, прыстройваліся брукаваць дарогі, капаць кан'авы.

Хаты раскулачаных хлясцелі разнасцежанымі дзвярыма, з іх, з клецяў і свіронкаў камбедаўцы валаклі ўсё, што можна дацягнуць, сабе. Адразу пад чужы дах пераходзіць адважваліся не ўсе, каб людзі не паролі вочы, каб не лічылі юдамі і хрыстапрадаўцамі. У каго сумлення зроду не было, займалі пустыя хаты і пазагнюшвалі іх за якога паўгода.

Ад фальварка, што побач з нашым пасёлкам, асталіся нечапаныя афіцына з кухняю і пральняю, спіжарня, доўгая парабецкая хата, абора і цялятнік пры ёй. Ад панскага дома пакінулі зарослы скрыпенем падмурак, а за ім — вялікі, ужо запушчаны сад. Кветнікі заглушылі палын і крапіва, старыя яблыні дасыхалі, увесну сад яшчэ квітнеў, улетку згіналася голле ад ігруш-фунтовак і сапажанак, яблык-папяровак і чырванабокіх жытнікаў.

У пачатку калектывізацыі ў мястэчку было створана «Таварыства па ўладкаванні яўрэяў на зямлю» — скарочана «ОЗЕТ». Праводзіліся латарэі і пазыкі на карысць гэтай арганізацыі, агітатары заклікалі яўрэйскія сем'і брацца за плуг і сявеньку. У мястэчках працавалі яўрэйскія школы; педінстытут і тэхнікумы рыхтавалі настаўнікаў для гэтых школ. У нашым раёне здаўна ў Бярозаўцы і Казловічах аралі, сеялі, жалі і касілі, насілі зрэбнікі і кажухі дзесяткі два яўрэйскіх сем'яў. У рэшткі суседняга фальварка з мястэчка пераехала даволі многа маладых і пажылых яўрэяў, і свой калгас назвалі «Штэрн». Абралі старшыню, энергічнага і пракіднога Моню Урыцкага, «ОЗЕТ» забяспечыў плугамі, баронамі, калёсамі, саньмі, купілі кароў, коней, у цялятнік паставілі семнаццаць завадскіх цялушак. 3 вясны ўзяліся за работу. Калі што не ладзілася, пыталіся ў нашых пасялкоўцаў — колішніх панскіх парабкоў. «Штэрну» нарэзалі зямлі і сенажаці былых засцянкоўцаў, аддалі колішні панскі сад і ўсю забудову. Працавалі новыя калгаснікі старанна і мірна, без сварак і звадак, старшыню слухаліся, як бацьку ў добрай сям’і.

Надвячоркам у пятніцу, няхай хоць заходзіць хмара на сухую кашаніну ці на ненакрытыя бабкі, штэрнаўцы канчалі работу — зайшоў шабас. У любы прыпар — субота выхадны. Пабрытыя, прыбраныя калгаснікі ідуць у сінагогу, балазё, да мястэчка трохі больш за два кіламетры. Як ні ўгаворваў Урыцкі — ні старыя, ні маладыя ад суботы не адступіліся. Нашы пасялкоўцы кпілі з іх і ў гарачую пару не ведалі ні нядзелі, ні Сёмухі, ні Іллі, ні Міколы. Хапалі ўсё за пагодаю.

Аднаго разу ў ліпеньскую спёку абедаў я каля расчыненага акна. Бачу — над колішнім панскім садам цягнецца стаўбун чорнага дыму. Сказаў маме, а яна супакоіла: «Мабыць абрэзанае ў садзе сухое голле штэрнаўцы паляць».— «Сёння ж,— кажу,— субота. У шабас ніхто і свечкі не запаліць». А дым гусцее. Выскачыў на дзядзінец, гляджу: уга! Цялятнік наскрозь полымем свеціцца, ужо і кроквы павытркаліся, заняўся і плот, чаго добрага, агонь да афіцыны дабярэцца. I нідзе ні душы. Усе калгаснікі зранку ў сінагозе, а цялят ад заедзі загналі ў хляўчук нанятыя пастушкі, распалілі кацёл у кормазапарніку, самі разбегліся.

Сонца смаліць, бачу, у полымі яшчэ кідаецца цялятка. Каля афіцыны на дрывотні згледзеў у калодзе сякеру, ухапіў, паперасякаў жэрдкі, каб далей не пайшоў агонь, а да цялятніка не падступіцца, крычу: «Пажар! Пажар!» А хто пачуе? Двор — як падмецены. Не, за густымі прысадамі бэзу ў расчыненым акне колішняе парабкоўскае хаты нешта пярэстае мятнулася. Дзякаваць Богу, што аказаўся сведка, што не я падпаліў цялятнік. У ярмолцы і паласатым талесе кавыляе падслепаваты Гілер — адзіны даглядчык калгаснага дабра. Ен высмыкнуўся з талеса, мітусіцца, бегае, заломвае рукі: «О, вейс цу мір! Гот! Майн Гот!» 3 цялятніка — ні гугу, толькі цягне смажані-наю і гарэлаю поўсцю. Асунуліся кроквы, праваліўся дах, зажалела лісце недалёкіх яблынь.

Відаць, на сенажаці людзі ўгледзелі дым і хто конна, хто пехатою прыджгалі на пажар. Кожны думаў, ці не гарыць яго хата. Недзе знайшліся вёдры, закруціўся калаўрот студні, мужчыны паўзлазілі на дах афіцыны, пабеглі з рук у рукі вядро за вядром, вадою палівалі дах і сцены, а на іх выступілі і пацяклі буйныя кроплі смалы. Дым угледзелі і ў мястэчку. Бразгаючы ў медны звон, з дзвюма помпамі і бочкамі вады прыляцела добраахвотная пажарная дружына, але тушыць ужо не было чаго. Сярод галавешак датлявалі рожкі і раздутыя бакі цялятак. Папырскалі з помпаў па гарачай сцяне афіцыны і пачалі дапытвацца, з чаго загарэлася, хто заганяў цялят і распальваў запарнік. Шукалі Гілера, а ён ад страху некуды знік. Першы сведка быў я і расказваў тое, што бачыў. Урыцкі хапаўся за галаву і толькі разводзіў рукамі.

Пасля пажару «Штэрн» пратрымаўся да сярэдзіны зімы, і ўсе калгаснікі вярнуліся назад у свае местачковыя хаты, зберажоныя і дагледжаныя старымі бацькамі. Аташчалых кароў і коней перадалі слабейшым калгасам.

А камсамольцы і старэйшыя вучні зацята і апантана агітавалі за калгасы, праводзілі культпаходы ў суседнія вёскі, разыгрывалі агіткі, спявалі частушкі, дэкламавалі вершы: «Ня ўдасца Апанасу адкруціцца ад калгасу», «Свет у кут — менш пакут», «Будуйце лазні» і самыя салёныя раздзелы «Бібліі» Кандрата Крапівы. Яна з нумара ў нумар друкавалася ў «Беларускай вёсцы».

Мы былі апоеныя ружовым сіропам абяцанняў і спадзяванняў на блізкае шчаслівае жыццё, ні ў чым не сумняваліся, усё прымалі на веру, кожнае друкаванае слова было законам для нас — у ім, толькі ў ім ісціна і святая праўда. Мы бачылі жорсткасць раскулачвання, цвёрдых заданняў, нэндзу ў першых калгасах, але апраўдвалі выпадковымі недахопамі, нетыповасцю, верылі, што недзе нябачаны росквіт і суцэльнае шчасце. Гэта быў усеагульны гіпноз, нейкае ачмурэнне. Сумняваліся толькі мудрыя старыя. Да нас часам заходзіў мамін дзядзька Ілля Агейчык. «Біблію» ён ведаў назубок, пераказваў цэлыя старонкі і заканчваў сваю пропаведзь: «Прыйшоў анціхрыст, пусціў на людзей замарачэнне. Скора Архангел пратрубіць канец свету і стануць жывыя і мёртвыя на страшны суд». Мы пасмейваліся са старога дзівака, а ён быў мудрэйшы за нас.

На мястэчка наваліліся змрок і страх. Раслі падазронасць і недавер, людзі асцерагаліся хадзіць да суседзяў, гаварыць на вуліцы. Лепшыя хлебаробы калаціліся, каб не трапіць у спісы на раскулачванне, абуваліся ў атопкі, лапленыя кажушкі, пераставалі галіцца, прыслухоўваліся да кожнага рыпу і стуку.

Каля рыначнай плошчы, на сцяне рагавога дома, вывесілі «чорны спіс лішэнцаў». Выбарчых правоў пазбаўляліся былыя гандляры, уласнік аптэкі і гарбар, гаспадар лазні, мяснікі, папы, два дзячкі, званары і нават колішнія пеўчыя на клірасе. Выяўлялі ўсё новых і новых лішэнцаў, і спісы раслі з кожным днём. Калоцячыся, кожны шукаў у іх сваё прозвішча.

У школе лішэнцамі станавіліся дзеці лішэнцаў: іх выключалі з піянераў і з камсамола як «пралезшых ворагаў», абкладалі платаю за вучэнне, не прымалі ні ў адзін гурток, выстаўлялі ў калідор з урокаў грамадазнаўства. Іх пачалі цурацца лепшыя сябры. Маленькія ізгоі трымаліся асобна, як зачумленыя, як затраўленыя звяркі. Гэта лічылася неабходнай барацьбой за класавую чысціню, за выкарчоўванне варожых элементаў.

А мы ў нардоме ладзілі канцэрты і спектаклі, грымелі «прафсаюзнікі-сіняблузнікі», у падкасаных штоніках замест трусоў рабілі «піраміды» ў выглядзе пяціканцовай зоркі, самы маленькі ўзлазіў на плечы вышэйшаму, узнімаў чырвоны сцяжок, і ўсе да болю ладоняў ляскалі ў ладкі. Нам з маленства ўбівалі жорсткасць, не любоў і спагаду да чалавека, а непрымірымасць, калі ён не такі, як мы, мы крычалі: «Заўжды гатоў да барацьбы!» Мы, няздатныя хлусіць, верылі кожнаму слову казённых ідэолагаў, іх прымітыўнай хлусні.

На Кастрычніцкія і Майскія святы калона дэманстрантаў адкрывалася карнавальным шэсцем — неслі транспаранты: «Смерць кулакам-міраедам!». Апранутыя папамі, ксяндзамі, таўстапузымі буржуямі, царскімі афіцэрамі ішлі актывісты драмгуртка, вытрэнчваліся, касавурыліся, выкручваліся, як толькі маглі. Адны рагаталі, разумнейшыя шкадавалі іх.

3 першых савецкіх гадоў у мястэчках і ў сёлах пачалося суцэльнае захапленне тэатрам. Ніхто ў нас не бачыў прафесійных спектакляў, сапраўдных дэкарацый, а прага да акцёрства расла. Ігралі ў хатах-чытальнях, пустых гумнах, у большых школьных класах. Нават на базарнай плошчы збілі памост, запнулі яго посцілкамі і давалі «пастаноўкі» з шаблямі, стрэламі, допытамі, шалёным каханнем.

Тэатральная эпідэмія асабліва захапіла ўсіх пасля прыезду, а дакладней, прыходу ў мястэчка Галубка