Н. Б. Жиен баева Ақажанова А. Т
жүктеу/скачать 4.34 Mb. Pdf көрінісі
|
| Ав то биог ра фия лық (өмір баян) әдіс
Көп те ген тү зеу ме ке ме ле рін де сот та лу шы тұл ға сын зерт теу де са па лы жә не құн ды әдіс тің бі рі – ав то биог ра фия лық әді с. Зерт- теу ші сот та лу шы ның же ке іс-құ жа тын да ғы бар лық мә лі мет тер- ді не гіз ге алып, өмір баян дық әдіс ті то лық түр де пай да ла на ды. Қол дан ба лы пси хо ло гияда ғы ав то биог ра фия лық әдіс ті қо сым ша әдіс тер дің бі рі ре тін де ал ғаш рет си пат тап бер ген – Ганс Фру ме- лом (1952). Биог ра фия лық әдіс сот та лу шы ның же ке өмі рі, суб- ъек ті лер мен қа рым-қа ты на сын жә не бас қа да оқи ға лар ту ра лы мә лі мет тер бе ре ті ні мә лім. Сот та лу шы лар ды өмір баян дық әдіс ар қы лы зерт теу лер ді қол- да нып, ал кейі ннен 60-жыл дар дың со ңын да ұсын ған по ляк пси хо- ло гы Г. На мо вич бол ды. Ав тор дың ойын ша, ав то биог ра фия әді сі ар қы лы сот та лу шы лар дың қыл мыс қа ба ру се беп те рін анық тау ға бо ла ды. Бұл әдісті ке йін нен АҚШ-тың пси хо лог та ры өз зерт теу- ле рін де ке ңі нен пай да ла нып, сан дық өң деуге сал ған. Бі рақ би хе- виорис тік ба ғыт өкіл де рі тұл ға ны зерт теу үдерісін де ав то биог ра- фия лық әдіс ті қол да ну ға қар сы лық біл ді ре ді, се бе бі алын ған нә- ти же лер дің шы най ы лы ғы на олар кү мән да на ды. Шын ды ғын да да тү зеу ме ке ме сін де құн ды биог ра фия лық мә лі мет тер алу қиын дық ту ды ра ды, сот та лу шы лар та ра пы нан пси хо ло гия лық қар сы лық- тар жиі кез дес ті рі ле ді. Бұл әдіс тің өті луі ке ле сі дей: сот та лу шы- ға (жаз ба ша түр де) өзі нің ба ла лық ша ғы нан бас тан өт кен өмі рі ту ра лы айт ып бе ру ұсы ны ла ды, от ба сы, дос та ры, бір-бі рі не де- ген қа рым-қа ты на сы, бос уақы тын да не мен айна лы са тын ды ғы, қыл мыс жа сауға итер ме ле ген не ме се се беп бол ған жағ дай лар, бо- ла шақ та ғы жос пар ла ры, өз әре ке тін де, адам дар мен қа рым-қа ты- на сын да не ні өз ге рт кен дұ рыс, зиян ды ішім дік тер мен есірт кі ні қол да ну, т.б. Со ны мен қа тар ав то биог ра фия ның еш кім ге баян дал- майт ын ды ғы, ке ші рім алу не бол ма са уақы ты нан бұ рын бо са ту мақ са тын да ғы мә лі мет жи нақ тайт ын же ке пап ка да сақ та ла тын- ды ғы ес ке рі луі тиіс. Ав то биог ра фия – тұл ға ның өзін-өзі тан уын ың, ба ға лауы ның, дам уын ың ал ғаш қы қа да мы. Сот тал ған адам дар дың тең жар ты- сы ның ав то биог ра фиясы сын көз бен қа ра майт ын ды ғы мен ерек- 13. Пенитенциарлық мекемелердегі психодиагностикалық және ... 311 ше ле не ді, олар дың ой лауы нақ ты си туация лық си пат қа ие. Олар өз қа те лі гін си рек бай қай ды, кө бі не се өзі нің қыл мыс тық әре кет- те рін, кі нә сін мо йын да май ды, ко ло нияда ғы ре жим ді, пе да го ги ка- лық мін дет тер ді ба ға лаудан бас тар та ды, ке ле шек те гі өзі нің мақ- сат та рын тұ жы рым дай ал май ды. Ал кей бі реуле рі қыл мыс се бе бін дұ рыс анық тайды, өз әре ке тін ба ға лай ды жә не оның жа ғым сыз не га тив ті реак ция ту дыр ған се беп тер ін ай қын бай қай ды: дос та- ры ның әсе рі, спирт ті ішім дік тер ге әуес тік, бос уа қыт ты тиім ді пай да лан бау жә не т.б. Ер кін ді гі нен айы рыл ған дар ара сын да пе да го ги ка лық тұр ғы- дан қа раусыз қал ған дар өте көп екен ді гін ес кер сек, Г.П. Боях че- ва мен Л.С. Саб ли на ның пі кі рін ше, тә жі ри бе лік қыз мет кер лер ге түр лі ка те го рияда ғы қыл мыс кер лер ге ин ди ви ду алды-пе да го ги ка- лық ша ра ре тін де ав то биог ра фия лық әдіс кө мек те се ді. Өкі ніш ке орай, қа зір гі кез де ав то биог ра фия лық әдіс өте си рек қол да ны ла- ды, өйт ке ні алын ған мә лі мет тер тек тал дау да ға на баян да ла ды жә не ав то биог ра фия лық әдіс тің өң де лу тә сі лі жа сал ма ған. Бұл әдіс қыл мыс кер ді те ре ңі рек зерт теу ге жәр дем де се ді, се- бе бі оның өмі рін де гі ма ңыз ды ке зең дер ді қа рас ты рып си пат тау ға то лық мүм кін дік бе ре ді. Ав то биог ра фия ның жа зы лу тех ни ка сын ба қы лайт ын бол сақ, ым-иша ра лар, түр лі қоз ға лыс бел гі ле рі, эмо- ционал дық өз ге ріс тер, бұ зы лыс тар, сөз дік қо ры, жақ сы ес те лік- тер, өт кен өмі рін де гі әр түр лі оқи ға лар, жа қын адам да ры мен қа- рым-қа ты нас ар қы лы сот та лу шы ның сот тал ған ға де йін гі мі нез- құл қын, өмір-сал тын, дү ниета ны мын бі лу ге бо ла ды. Ав то биог- ра фияда ғы жи нал ған мағ лұ мат тар (сот тал ған ға де йін гі тұр ған ме кен жайы, оқы ған мек те бі мен ПТУ-дан алын ған мі нез де ме ле- рі, ат тес та циялық құ жат та ры жә не бас қа да мә лі мет тер) қыл мыс- кер дің ал ғаш қы ке зең де ин ди ви ду ал ды тү зеу жұ мыс та рын ұйым- дас ты рып жүр гі зу ге әсе рін ти гі зіп, кө мек те се ді. Со ны мен қа тар ав то биог ра фияны сот та лу шы лар өз қо лы мен жа за тын ды ғын ес- кер се, әріп тер дің жа зылуына қа рай, же ке сөз дер мен бел гі лер ді бө луі, күн тіз бе лік пен сөй лем дер дің ас тын сы зу, мә тін нің ор на ла- суы мен қол таң ба сы ның жа зы луы ар қы лы сот та лу шы ның мі нез- де ме сін гра фо ло гия лық әдіс ар қы лы құ рас ты ру ға бо ла ды. Заң психологиясы 312 Қол таң ба ны тал дайт ын бол сақ, ке ле сі дей жайт тар ды бай қа- ймыз: егер қол таң ба қа ра пайым түрде жа зыл ған бол са, жа зып отыр ған адам ның ашық ты ғын, мен мен ді гі жоқ ты ғын біл ді ре ді; әріп тер дің иі луі, оң жақ қа шал қаюы – сот та лу шы ның се зім тал- ды ғын, әдеп ті лі гін, тәр тіп ті лі гін, ашық ты ғын бай қа та ды; сол ға қа рай иіл ген сөз дің әріп те рі қыр сық тық ты, ашу лан шақ тық ты, се нім сіз дік ті бай қа та ды. Егер де адам ның жа зуы қы сыл ған не бол ма са тым ал шақ со зыл са, қыл мыс кер дің ауыр мі нез-құлық ты, зор лық-зом бы лық қа бейім ді лік тің көр сет кі шін бай қа та ды. Гра- фо ло гия лық әдіс тің кей бір жақ та рын қа рас тыр сақ, әріп тер дің қи- ғаш жа зылуын ың тал да ма сы ке ле сі жақ та рын біл ді ре ді: – оң ға қа рай қи ғаш тал ған жа зу – сот тал ған қыл мыс кер ашық, се зім тал; – сол ға қа рай қи ғаш тал ған жа зу – қыр сық, се нім сіз; – тия нақ сыз, қы сың қы жа зу – қыл мыс кер дің мі не зі ауыр, тұ- рақ сыз; – тік (вер ти каль ды) – қыл мыс кер өзін-өзі ұс тай ала ды, тө зім ді; – сән де ліп әде мі лен ген жа зу (кал лиг ра фия лық) – қиял шыл, ауыт қы сы бар. Кей бір хат та ты ныс бел гі ле рі әріп тер ге қа ра ған да өте қат ты ерек ше ле ніп тұ ра ды. Ол адам ның жақ сы жақ тан кө рін гі сі ке ле- ті нін біл ді ре ді. – па рақ бе тін де гі сөз дер жо ға ры кө те рі ліп жа зыл са, ол адам ши рақ, ал ды на мақ сат қоя ала ды; – па рақ бе тін де гі сөз дер тө мен қа рай жа зыл са, ар ман шыл, сақ адам. – тік жа зыл са, са быр лы еш кім мен қа са рыс пайды. – сөз де гі әріп тер дің бі реуі жо ға ры бі реуі тө мен жа зыл са, жүй- ке жүйесі тоз ған, кө ңіл-күйі құ был ма лы. – сөз дер со зы лың қы, тү зу емес, бұл қыл мыс кер же ңіл мі нез ді, өзі не се нім сіз. Әріп тер дің ор на лас уына қа рай: – бір ге қо сы лып жа зыл са, ар ман шыл. – бө лек жа зыл са, өз бе тін ше ше шім қа был дай ал ға ны мен, алаң дау шы лық бай қа та ды. 13. Пенитенциарлық мекемелердегі психодиагностикалық және ... 313 – тік емес, үзі ліп жа зыл са – ой лауы те рең, мық ты. – сүй кім сіз сән дел ген әріп тер – бі реуге елік теу, ақыл дың кем ді гі. – тия нақ ты жа зу– өз ойын жа сы ра ды, қыл мыс тық топ та ғы көш бас шы. – кө лем ді, тия нақ сыз боял ған жа зу – өзін-өзі ба ға лауы жо ға ры. – жо ға ры, ұзын жа зу – ба тыл, қыл мыс тық топ та көш бас шы бо- лу ға ұм ты ла тын адам. Ав то биог ра фияны тал дау ар қы лы адам ның сырт қы жә не іш- кі үйле сім ді лік те рін анық тау ға бо ла ды. Мы са лы: бі лім сіз ді гін, киіну сти лін де гі кем ші лік те рін, сөз дік қо ры ның аз ды ғын бай қа- та ды. Бұл әдіс ті пси хи ка лық ауыт қу шы лық та ры бар сот тал ған- дар дың ерек ше лік те рін ажы ра ту ға жә не сот та лу шы лар ға мі нез- де ме бер ген кез де пай да ла ну ға бо ла ды. жүктеу/скачать 4.34 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|