тәуекелсіз — батылдықсыз. Т

ثانى (санйй^ун) сани — екінші. Платон, Аристотель заманындағы ғалымдар бірінші ұстаз (Мұғаллим ауал) болса, Әбунасыр әл-Фараби — екінші ұстаз (Мұғаллим сани) аталды (А. Машанов).

ثبوتية (субутййа^тун) сүбутия — 1) қаттылық, беріктік, сенімділік, табандылық, тиянақтылық; 2) орнықтылық, тұрақтылық; 3) қимылсыздық, қозғалмастық; 4) дұрыстық, анықтық. Ол... кітаптарда сегіз сүбутия сипаттары бірлән, тоқсан тоғыз дема хұсналар бірлән білдірген (Абай).

ثمر (самар^ун) самар — 1) ұрық, жеміс, мәуе; 2) өнім; 3) пайда; 4) нәтиже; 5) ауыс. ұрпақ. Жазушылар, ақындар, Сендерге де жақындар; Ақын деген самар жақ, Тойды бастап, топқа арнап, Қашаннан-ақ қақылдар (І. Жансүгіров);

ثمود (самуд^у) самуд (құранда айтылғандай заңды бұзғаны үшін апатқа ұшыраған бір халықтың аты). Самуд халқына пайғамбар етіліп Салих деген жіберіледі., Салих халықты бір аллаға бағынуға шақырады, олар бағынбайды. «Анық пайғамбар болсаң, тастан түйе шығар», - дейді самудтар Салихқа. Ол тастан түйе шығарады, халық сонда да бағынбайды. Түйесін өлтіреді. Халықты азаптайтын мезгіл жеткенде алла Салихты, оған ерген кісілерді азаптан құтқарып алады (М. Тоқжігітов).

ثنائى (сана’йй^ун) сәнә — 1) құттықтау; 2) мақтау, мақтан, мадақтау; 3) алғыс айту. Мешіті, молдасы, хажысы көп бұл елдің бозбалаларының өлеңдерінде көбінесе: «Әуели Хамит құдаға зікір сәнә, Салауат Рәсуліне айтты және...» деген сияқты араб сөздері көп араласқан діншілдік мазмұндағы сөздер көп болады екен (С. Мұқанов);

сана. Көңілім үшбу күнде неше пара, Бұлбұлдай Иранбақта қылсам нала. Кіндігі дүниенің Мысыр шаһар, Ағалар, құлақ салып, тыңда сана («Ғашық-наме»).

ثناء (сана’^ун) сәнаи — мақтаулы. Сәнаи медхіңа хұрмәт еттім (Абай).

ثواب (сауаб^ун) сауап — 1) сыйлық, сыйлық беру; 2) жақсылық іс. Екі досты қосқанның сауабы бар, Дос арасын ашқанның обалы бар (мақал). Меккеге әлің келсе, қылғын тауап, Болады-ау бір жаныңа үлкен сауап. Алдыңа ақын болсаң, сала айтайын, Дүниеде неше жұп бар, берші жауап? (Шөкей). Қайғырып, қайғы суын көп ішпесін, Кітаптан сауап істің білдір жөнін. Ешім мен Мырзабайды мысал етіп, Қам көңіл қайғырғанның алдыр демін (Кете Жүсіп);

сауапты — рақымды, игі, ізгі, жақсы. Сауапты іс — сарқылмайтын оман дария. Қайғырып халқың үшін жортып-желсең (Керейіт Шәді).

ثوب (сауб^ун) сәуіп, сеп — киім. Желге ұшқан келді жұмбақ, ебелекше, Талайды таңырқатып жайған сепше (Кете Жүсіп).

ثور (саур^ун) сәуір — 1) өгіз, бұқа; 2) астр. Торпақ шоқжұлдызы; 3) Күн жылнаманың екінші айына сәйкес келетін апрель айының аты (22 апрель — 21 май). Сәуір — бұл айдың арабша аты. Қазақшасы — мамыр (М. Әуезов). Сәуірде туған айдай боп, Сәуле шашып шығармын. Жанарыңда жайнар от, Жараңды жайлап жуармын (С. Мәуленов). Сыйласып бір-біріне жанын беріп, Өтілсе қызықпенен дәуірлері. Көңілі бір-біріне шағылысып, Ажағай секілденіп сәуірдегі... (Ұлбай қыз). Арабша жұлдыз есебі бойынша, бұл — Сәуір айының бейнесі (А. Машанов). Сәуірде күн күркірер, күн күркіресе, көк дүркірер (мақал).
ج
ج ~ جيم (жйм^ун) — араб алфавитінің бесінші әрпі; сандық мағынасы — 3. (бұл әріптің транскрипциясы ж деп алынды — Н. О.) Бірге оқып, ең әуелі, «әліпбиді», қосылып әнге салып «жұм» (дұрысы: жим — Н. О.) мен «сиді» (С. Торайғыров). Ат білмек, қыз Қырмызы, болсын бізден, «Жұм» (дұрысы: жим — Н. О.) мен «сын», «бе» әрпін ал, Ұлы жүзден (автор Жүсіп деген өз аты арабтың ж, с. б әріптерінен құралатынын, руы Ұлы жүзден екенін айтып отыр — Н. О.). Осыдан өз атымды білгеннен соң Әкемнің кім екенін өзің ізден (Қаңлы Жүсіп).

جأسوس (жасус^ун) жансыз — жасырын түрде бақылаушы, аңдушы, тыңшы. Екеуі де Игіліктің менің соңыма салып қойған жансыздары деді (Ғ. Мүсірепов).

جافع (жафи‘^ун) жапи — 1) дөрекі, тұрпайы, өрескел, қатыгез, мейірімсіз; 2) қатал; 3) тұрақсыз. «Аз» деген — жапи, «Көп» деген — бақи (Таубайдың Жүсібі). «Аз» деген — жапи мағынасы — осы жиһан бейнесі, ешкімге тұрмас баяндап (Таубайдың Жүсібі).

جامع (жами‘^ун) жами — 1) жинаушы, біріктіруші, қосушы; 2) толы, толық; маңызды, мағыналы (сөз); 3) жиналыс (мешіт жөнінде); 4) құрастырушы, теруші (әріптерді).

جامعة (жами‘а^тун) жамиға — 1) жалпылық, ортақтық; 2) бірлік, ұйымшылдық; 3) байланыс; 4) одақ, біріктіру; 5) университет, институт. «Сармая сатсақ, қаржы болады» — деп, Шаттанды үй ішінің жамиғасы. Байлар да қазынасы көп бұл гауһарды, Алмады пұл жеткізіп ешбірісі (Тұрмағамбет);

жамиғат. Жамиғат! Заман бұзылып барады,— деді ол (Д. Әбілев). «Сайлауда Әжібай болыс болды» деген Естілді құлақ түрген жамиғатқа (С. Торайғыров);

жами ат-тауарих — толық тарих. «Жами ат-тауарих» — Ұлы жүздің Жалайыр деген руынан шыққан Қадырғали Қосын ұлы Жалаиридың кітабының аты. «Жами ат-тауарих» 1602 жылы Россияда жазылды, екі бөлімнен тұрады. Бірінші негізгі бөлімінде Рашид әд-Диннің көпке белгілі «Жами ат-тауарих» кітабының қысқартылған нұсқасы түрік тілінде берілген. Екінші бөлімінде Алтын Орданың, Қырым, Астрахань және Қазақ хандықтары тарихынан қысқаша баяндаулар келтірілген («Қ. С. Э.»);

жамиғи — жалпылық. Зорлық қарадәуге әлі жетпейтін болған соң, әуелі алла тағала, екінші жамиғи пайғамбарларға шапиғи келтіріп, әулиелерден медет сұрайды («Б. Ж.»);

жамиғы. Атамыз алыс болғанмен, Жамиғы қазақ бір туған. Бір бәлеге жолығар, Есебін таппай сөз қуған («Ү. Ғ. Ж.»).

جانب (жаниб^ун) жаниб — бүйір, жақ, тарап, фланг (әскердің екі жақ қанаты). Мұхаммед Бабұр шығармасында араб-парсы тілдерінен енген сөздер бірсыпыра; мысалы: жаниб (тарап) (І. Кеңесбаев, Ғ. Мұсабаев).

جاهل (жаһил^ун) жаһіл — 1) надан, білімсіз; 2) ақымақ, есалаң. Аузы — әйдік, іші — тардың ісін етпе, Қызғынын көтере алмай қызыл шайдың, Қашаннан жайы мәлім, жол көрмеген, Жанғалық жаһіл өскен Жарбағайдың (Шораяқтың Омары). Адал еңбек істеуге дертің күшті, Жиреніп жек көресің шындық істі. Адалды — адал, арамды — арам демей, Қара жаһіл надансың қасқыр түсті (Әріп);

жаһил. Бұл заманның молдалары хәким атына дұспан болады... Бұлардың көбісі әншейін жаһил (Абай). Ғалымның сөзін тұтпасаң, Жаһилдің жолын ұстасаң, Көретін шырақ шілде жоқ (Базар жырау);

жаһыл. Азаматтармен әмра бол — Көп жегілген шығырға. Жаһылдың жаққан отына — Отырып жақын жылынба! (Шораяқтың Омары). Оның бірі — адамның жаһыл ашуы кернегенде кешірімділікті ұстап тұра алмайды («М. Б. Т.»);

жәһил. Болмайсың бәрің Абай, жәһил, аңғал, Құтырса, соған тоқтар қулық, жанжал. Абайдан басқаң сөзді не қыласың, Сол дана бұл заманда, биік заңғар! (Әріп);

жәһіл. Саясы жоқ қу жанға, Қандай орын сайлайсың. Өзің жәһіл білмейсің, Білгеннің сөзін құлаққа, Жалғыз тиын ілмейсің, Жаны сезген адамды, Жамандайсың, күндейсің (Әріп);

жәһилдік. Деуші едім; жаһилдіктің жайы қалай? (Қаңлы Жүсіп). Оның бетінен ашу қысқан, жаһилдік қан көрінді («М.Б. Т.»);

жаһілдік — надандық, білімсіздік. Не керек, шағалаша шықылықтап, Күнелткен шалшықтағы құрт шабақтан. Жар мойын — жаһілдіктің нышанасы, Бұл — рас, білгенге ақыл абайлатқан (Таубайдың Жүсібі). Деуші едім жаһілдіктің жайы қалай? Байқасам бар екен ғой бір хикмат («Айтыс»);

жәһілдік. Солардың жалған мақтаны мен зұлым жәһілдігін халық алдына паш етпек үшін осыны қалпына келтірдім,— деді Фараби (А. Машанов).

جاهلية (жаһилша^тун) жаһилия — 1) надандық; 2) мәжусилік, пұтқа табынушылық (арабтар исламға дейінгі дәуірді осылай деп атаған). Арабтардың кейбір рулары яһуди дінін, кейбіреулері христиан дінін қабылдай бастаған. Мұсылман дінінде арабтардың бұл дәуірін жәһилия дәуірі дейді (М. Ысқақов).

جبار (жаббар^ун) жаббар — 1) алып, құдіретті; 2) діни. құдайдың бір аты; 3) балуан, батыр; 4) мейірімсіздік, қаһарлы, қатал. Сонда бейбіт, сонда тыныш, Сонда тойлар, тойын ұлыс. Сонда әлем: жаббар ием, Бітті десін енді соғыс Өзіме өмір берген, жаббар құдай, Беттеместей қылайын бұдан бұлай (Құлтума). Тапсырдым, жаббар саған ата-анамды. Жалғыздың көрмей қалған кәмелетін (М. Сералин);

жаппар. О-дағы сөйлейді екен жүйе-жүйе, Оған да артық тіл берген жаппар ие... (Ыбырай). Жөн көрсетіп бермеген Жасаған жаппар құдайым, Жөнімді кімнен сұрайын? (Алмажан). Әр қазына басында бір-бір ие, жаратқан бек ғажайып қадыр жаппар... (Ысқақ);

жапбар. Жапбар ием, маған ақ өлімін қимаған екен, енді қазамды өзім күттім осы жерде («Қ. Ә.»).

جبر (жабр^ун) жәбір — 1) еріксіз көндіру; 2) зорлық қылу, күштеу. Білмейсің басыңа мін болған жерді, Біздік шөл көңіліңнің толған жері. Көрген соң Сырдан жәбір түрлі-түрлі Қаңғырып басың мұнда сордан келді (Дәме). Қоныстан жәбір ел көрді, Бұзықтар тағы көбейді (Ығылман);

جبرائل (жабра’ил^у) Жебірейіл. (о. архангел Гавриил) — діни. періштенің аты (пайғамбарларға құдайдың өсиеттерін аян ететін оның жасауылы). Жебірейіл — діни уағыз бойынша аллаға ең жағымды 4 періштенің бірі. Ұнатып тұр Мария барлық түрін... Түсті көз, жалғыз-ақ қыз көңілінде! Ал мақтан, мақтан енді, Жебірейілім! (А. Пушкин);

جبلى (жибилйй^ун) жибили – 1) туыстан, іштен (біткен сапа), табиғи; 2) өте маңызды, елеулі, мәнді, татымды. Адам баласы екі нәрседен: бірі — тән, бірі — жан. Ол екеуі орталарында болған нәрселердің қайсысы жибили, қайсысы кәсиби, оны білмек керек (Абай).

جد (жадд^ун) жете — 1) ата; 2) арғы ата, ата-баба. Жетең жаман болмаса, жете жарлы болмассың (мақал). Араб тілінде жадд (жете) сөзі «ата, ата тек, арғы ата-баба» ұғымында жұмсалады (І. Кеңесбаев).

жетесіз — тексіз. Араб тілінде жадд (жете) сөзі «ата, ата тек, арғы ата-баба» деген ұғымда жұмсалады. Осы мағынада қазақта жетесіз екенсің, жетесі жоқ, жетесіз сияқты бірсыпыра сөздер қолданылады. Мәні — тексіз (І. Кеңесбаев);

جدى (жадйй^ун) жеді — 1) лақ; 2) астр. Ешкімүйіз шоқжұлдызы; 3) күн жылнаманың оныншы айына сәйкес келетін декабрь айының аты (22 декабрь — 21 январь); 4) Темірқазық. Жедінің айы туғанда. Үйіне асау сойдырса, Үйіне келген мейманды Қайырымен тойдырса... Бәйбішеге жарасар (Мұрат). Күннің жүретін жолындағы он екі айға арналған он екі топ жұлдыздар бар: Жади — Серке (А. Машанов).

جراح (жаррах^ун) жаррах — хирург, оташы (адамның дертін отап емдейтін дәрігер). Ақылбай — Ділдадан туған Абайдың тұңғыш баласы. Ол талантты домбырашы болады, өлең айтуды, шығаруды машық етеді. Ақылбайды талантты ақын етіп танытқан - оның «Дағыстаны» (Кәрі Жүсіп), «Зұлұс», «Жаррах батыр» деген белгілі поэмалары («Ү. Ғ. Ж»).

جراحة (жараха^тун) жарақат — жара. Кей мінезің бар тосын, қисық тұрған, жарақат оңалмайды ғашық ұрған. Жүруші ем көп тағдырға мойын бұрмай, Мен болдым енді сізге басын ұрған (Ақан сері). Жәбірәһил жаудан келіп жатып алған, Жарақат жаман болып, есін танған (Ақылбай);

жарақаттағыш — жаралағыш. Малды қорадан шығарарда олардың жүретін жолын қарап, оны түрлі жарақаттағыш заттардан тазалау қажет (Ғ. Әбішев);