Н. Д. ОҢдасынов ? Арабша-қазақша түсіндірме сөздік
жыныстық— тектік, тұқымдық, нәсілдік. Жаралған ер-ұрғашы екі жыныс, Жыныстық
жүктеу/скачать 3.69 Mb.
|
жыныстық— тектік, тұқымдық, нәсілдік. Жаралған ер-ұрғашы екі жыныс, Жыныстық жақындасу мағлұм бір іс. Ұстазсыз өзі біліп, өсіп жатыр, Бір мақұлық білмей ақсап қалмас жұмыс (Саржан); Тас көмір, ауа, темір, газ — Сан жетпес асыл жыныстық (X. Ерғалиев); жыныссыз. Жыныссыз көбею — организмнің көбеюінің бір түрі («Қ. С. Э.»); жынысқан — 1) нәсілі араласқан; 2) ауыс. ну, қалың. Жынысқан тайганың арасымен батпақ өзендер арқылы темір жол салынды (Н. Смирнов); جنون (жанубун) жәнуб — оңтүстік, оңтүстік желі; жәнуби — түстік. Мұхаммед Бабур шығармасында араб-парсы тілдерінен енген сөздер бірсыпыра, мысалы: жәнуби (түстік) (І. Кеңесбаев, Ғ. Мұсабаев). جهاد (жиһадун) жиһат — 1) күрес; 2) діни. «қасиетті» соғыс, ғазауат. Жас ғұмыр далбасалық күнмен өтті, Жиһатпен көп шаршадым жанды қинап. Машақат саудасының базарынан Тоса тұр жолыққанша толық силап (Әріп). Мұсылмандарды біріктірудің басты құралы — жиһат (басқа діндегілерге қарсы «ізгі» соғыс) деп жариялады (X. Ақназаров). جهاز (жиһазун) жиһаз — 1) барлық керекті заттар; жабдықтар; 2) қыздың жасауы, жасау мүлкі; 3) аппарат, аспап, құрал, қондырғыш; 4) анат. жүйе. Алтын белдік — бел сәні, Асыл жиһаз — ел сәні (мақал). Баладан, мал мен жиһаз болмас пайда, Қазір біз тексерусіз жүреміз жайға (Әріп). Бұл үйдің ішінде ешқандай жиһаз да жоқ (М. Иманжанов);
Музей қызметкерлері көрікті де көрнекті жиһаздалған бір бөлімді Сәкен ағаға арнаған көрінеді (А. Сатаев); жиһаздандыру — жабдықтандыру, зейнеттендіру, безендіргізу. 1960 жылы апрельде болған республикалық көрмеге тек қана үй ішін жиһаздандыру мүліктерінің өзінен 212 экспонат қойылды (С. Қасиманов); жиһаздау. Бірсыпыра семьялар үйлерін мебельмен, шешек атқан гүлдермен жиһаздау әдетіне көше бастағаны да ұнасымды (С. Байжанов); жиһаздаулы. Зылиха бір бос бөлменің үстінен екпіндей өтіп, екінші есікті аша бере мүдіріп қалды. Ол бөлме қазақша жиһаздаулы екен (Б. Аманшин); жиһаз-мүлік — жабдықтар мен бұйымдар. Үй ішіндегі жиһаз-мүліктер әл-ауқатты, мәдениетті, ұқыпты семьяның жай-күйін аңғартады (Ә. Омаров); жиһазылы. Ол тағы әлгі ананы профессордың жайнаған жиһазылы үйінде, күйеуінен жасырынып, өзінің өміріндегі осы ең ақырғы хатын жазып отырғанын көрді (І. Есенберлин); жиһазсыз — жиһазы жоқ. Жиһазсыз жұпыны бөлме. Бір қабырғада жинаулы тұрған төсек-орын мен столдан басқа көзге көрінген мүлік жоқ (3. Қабдолов). جهالة (жиһалатун) жаһалат — 1) ақылсыздық; есалаңдық; жаман қылық; 2) білімсіздік, көргенсіздік. Сұлтанмахмұт тұсында қазақ ортасында қазақтың өз әдеби тілінен басқа араб, парсы, татар, түрік тілдерінен ауысқан хашия, мантық, жаһалат сияқты сөздер көп еді (Б. Кенжебаев, Ө. Есназаров). Өнерге іші-тысы толған қандай, Ішінде жаһалаттың солған қандай? Жиырма жыл медреседе дауам етіп, Қапшығы садақаның болған қандай? (С. Торайғыров); жаһат. Россияда тез оралып отыратын қаржының қиян бір шетте кешеуілдеп қалатынын ескеріп, оның үстіне, қазақ даласына жұмсалатын қаржының кейбір жаһаттан қарағанда сенімсіздеу жайы барын да ұмыта алмай, мен сіздерге мынадай шартымды ұсынам,— деді Рязанов (Ғ. Мүсірепов). جهة (жиһатун) жаһат — 1) жақ, тарап; бағыт, беталыс; 2) орын, дала, аудан, аймақ; 3) орган (өкіметтің); жаһаттас — жақтас. Ғажап жұмбақ тағы бір хал, бір Тобықтының ішіндегі, Құнанбай жағына жаһаттас бай-жуандар ғана емес, көрші Уақ, Бура, Сыбан, Найман, Керей, Қаракесектегі жуан ауылдардың бәрі де бір ауыздан Құнанбай жағына шықты (М. Әуезов). جهد (жаһдун) жаһат — 1) тырысу, күш салу; 2) еңбек (Л. Будагов джәһдтің жоғарыда айтылған арабша мағыналарын беріп, одан кейін оны қазақтар «тез, жылдам, шапшаң, епті» деп айтады дейді). Жаһат — тез, жылдам, асығыс (Қ. Т. Т. С.»). Бұл екі қуатты зорайту жаһатында болу керек, бұлар зораймай, ғылым зораймайды (Абай). Қол жетпес қияға да қолын созса, «Тәуекел» талапты ерге болған нәсіп. Ей, бектер, жанділіңмен жаһат етсең, Ғаламның қазынасының есігі ашық (Шораяқтың Омары); жаһатты — бағытта, беталыста. Аталық кеңес уағзаны Сөйлеген нешеу бұрында. Сол жаһатты сөз жаздым. Рүстембек, Жайхы шырынға (Шораяқтың Омары); жәһәд. «Дала уалаяты» газетінің лексикалық ерекшелігі — оның бетінде де араб-парсы сөздері қолданылады, мысалы: «жәһәд — ынта (І. Кеңесбаев, Ғ. Мұсабаев); жиһат. Оқуға жиһат қылған жігіттерге Азғантай мен жазайын ақыл дәптер (Ақан сері); жәһит — 1) күш, қуат; 2) қабілеттілік; 3) күш салу, тырысу, еңбек. Қылмаққа мені жәһит сонша тілеп, Ей, інім, бұған неғып барады-ақ? (Кете Жүсіп). Таласты патшалыққа Мағауия, Арыстанға жәһит қылған Әлидей-ақ (Ерімбет). جهنم (жаһаннаму) жаһаннам — діни. тамұқ, тозақ (діншілердің түсінігінше о дүниеде күнәкарларды азаптайтын орын). Мен көрдім соқыр ағаш басын иген, Жаһаннамға кетеді оған тиген... (С. Торайғыров).— Орын бар ма дүние үшін дінім сатар, Бізге аударар күнәң жоқ, атын атар. Бұл мінезден қайтпасаң, шал Қареке, Осы тәнің дозақтың дәмін татар! Бетін топырақ басты деп жалған айтсаң, Жаһаннам деген дозаққа жанып жатар («Қ. Қ.Б. С.»); жәһәннәм. Жәһәннәмға кетерсің арам жесең (Ұлбике); жәһәннем. Сексеуіл құмға бітер, басы алмалы, Қожакең қалай-қалай асаулады? Қазақтың құлын-тайын алдап алған, Жәһәннемге қожа кетер ақ шалмалы (Ұлбике); жаһаннами — жаһаннамдық, тамұқтық, тозақтық. Деп,— малғұн, діннен безген жағаннами!— Молда да кейіп қалды тызалақтап (Ә. Тәжібаев). جواب (жауабун) жауап — біреудің берген сұрағына қайтаратын сөз. — Күнә емес кімге бармау, сауап шығар, Қарның үшін қайтарған жауап шығар (С. Торайғыров). Өзің айттың: «Дарбазам ашық, келсең, Сыбағаңды аларсыз жортып келсең». Кетік қорған болғаның сол емес пе, Неге теріс көресің, жауап берсем? (Айтмағамбет); жауаптасу — сөйлесу, тілдесу. Абаймен екеуі (жандарал) осыдан соң, қарсы көз қадасып тұрып қалып, орысша жауаптасып кетті (М. Әуезов). Қой жайған шалға Тұрсын сәлемдесті, Атыңды сатыңыз деп жауаптасты (К. Әзірбаев); жауаптау — жауап алу, тергеу, тексеру. Сол азаматымыздың жайын білуге адам жіберіп едім, «қамап, жауаптау үшін Қызылүйге асырып жіберіпті» деген бүгін тіл алдым (X. Есенжанов); жауапты — міндетті, борышты, жауап беруші, жауапкер. Сонымен, сені аудандық жер бөлімінің бастығына бекітеміз. Аса жауапты жұмыс (С. Мұқанов). Қазақ ССР Министрлер Советі Қазақ ССР Жоғарғы Советінің алдында жауапты («Қазақ ССР Конст.»); жауаптырақ — міндеттірек, борыштырақ. Аяқтау бұдан да жауаптырақ (3. Қабдолов). Мектеп бітпей қалса, қыста ішін жылытатын су мен бу болмай қалса, менен гөрі өзің жауаптырақ боларсың (Ғ. Сланов); жауаптылық — міндеттілік, борыштылық, жауап берушілік, жауапкерлік. Партия орындары Советтердің рөлі мен жауаптылығын арттыруға міндетті («ККП V съезі»). Сондықтан марксизм-ленинизм классиктері аудармашыға аса қатаң талаптар койды, аударманы жай кәсіпке айналдырмай, бұл іске өте жауаптылықпен, ұқыптылықпен, творчестволықпен қарау керек деп үйретті (Қ. Сағындықов); жауапсыз — жауап жоқ, болмаған, жауапкерліксіз. Оқыса мейлі кім бүгін, Таңдана қоймас бірақ та, Жазылып неше жыл бұрын, Жауапсыз қалған бұл хатқа (Р. Ғамзатов). Көптен бері жиналған, жастық албырттықтан, бейқамдықтан мойны жар бермей, жауапсыз қалған ойлары енді дүмпіп барады (Т. Ахтанов); жауапсыздық — міндетке салқын қараушылық, жауапты болмаушылық, жауапкерсіздік. Кеше жалпы жиналыс шақырылып, месткомның аппаратының жауапсыздығы талқыланды (Қ. Әбдіқадыров). Көптеген совхоздарда әлі жауапсыздық күшті (Р. Райымқұлов). جواد (жауадун) жауат — 1) жомарт, мырза, ақкөңіл, кішіпейіл; 2) асыл тұқымды жылқы, арғымақ, тұлпар; жауатты — жомарт, мырза, ақкөңілді, кішіпейілді. Қаракөз десе қаракөз, шын жауатты келген, орта бойлы, ашаң жүзді, қиғаш қасты, сөзіне өзі сай тапқыр, үнемі мөлдіреген қара көздерінен өткірлік нышаны байқалып тұрады, үріп ауызға салғандай әдемі-ақ еді,— дейді Кемелхан («Л. Ж.»). جوزاء (жауза’ун) зауза — 1) астр. Егіздер шоқжұлдызы; 2) Күн жылнаманың үшінші айына сәйкес келетін май айының аты (22 май — 21 июнь). Амал, сәуір, зауза өтсе, Жетеді жылжып сарыатан. Жапырағы жайқалып, Ағашқа бітер түрлі сән (Молда Мұса). Он тоғызыншы ғасырдың керуені шұбап өткенде, Жетпіс тоғыз жылжып, Сәуірдің бұлты серпіліп, Заузаның желі ескенде (О. Шипин). جوهر (жауһарун) жауһар — 1) істің мәні; 2) зат, нәрсе, материя; 3) қымбаттылар, құндылар; қымбатты тастар. Сақтаулы алтын қазына жауһарымын, Аулақ жүр, неге керек кимелеген (Ақан сері). Жауһар шашып тастарынан Шаттанған шың, Алатауым (Т. Жароков);
جيب (жайбун) жайб — 1) қалта; 2) матем. синус (тік бұрышты үшбұрыштағы тригонометриялық функция). Садақтың имек доғасын жайды (жақты) арабша қаус... Немесе хилали (айшық) деп атайды. Сонымен қатар оның геометриялық аты жейб (дұрысы: жайб — Н. О.), мұның мағынасы имек, шанақ деген сөз. Осы сөзді латынша аударғанда болады — синус (А. Машанов). ح
حاج (хаж’ун) қажы — 1) діни. Меккеге тәжім етіп барып қайтқан адам; 2) оған берілген діни атақ; Зәкірбай мойнындағы күнәларын жою үшін Меккеге барып, қажы атанып келген (С. Айни). Әсіресе қажы, сопы, қожа-молда, Сарт-сұрт таспиқтарын алып қолға (С. Торайғыров);
حاجة (хажатун) қажет — 1) мұқтаждық, керектік; тілек; жұмыс, іс; 2) керекті, қажетті зат, нәрсе, бұйым. Тұз — сүйек құрылысына өте қажет (Көшербаев). Біздің Отанға биязы жүн қажет (С. Мұқанов); әжет. Зылиха әжетке жарап қалған еркек баласын ертіп, қонақ жабдығына жөнелді (Ғ. Мұстафин). Ара күндік жол жүрмей, Аяғынан ақсайды, Әжетіне жарамас, Жау жеріне тастайды («Алпамыс»). Темір ұқсатылмағандықтан тоттанады, ал адам әжетке жарамағандықтан азады (Леонардо да Винчи). Адам әжетке жаратуға талпынғанда ғана бойындағы қабілетін танып біледі (Кіші Сенека); қажат. Себебін сұрағанда оқ жетпейтін: Бар,— деді,— күншығыста бір азамат. Сұрасаң, біздің жайды сол біледі, Аты — Ақбай, жақсы жігіт шын әдәлат. Деген соң сізге әдейі келіп едім, Арнаулы жұмысым сол өте қажат (Кете Жүсіп); хажат. Исатай, сен ата ұғлы, асыл зат, На мағқұлды тарк айла, не хажат? — деді Жәңгір (І. Жансүгіров); хажет. Мемлекет істерін тәртіпке салу үшін жетік уәзірлер хажет еді (Айбек). Сіздерге дүния пұл хажет болса, Маған тең табылмай ма елден бағылан (Назым); қажетті — керекті. Оқытушы үшін педагогикалық шеберлікті арттыру, барған сайын жетіле беру — бірден-бір қажетті шарт болып табылады (С. Көбеев). Қажетті мөлшерде мал шаруашылық өнімдерін, ал өнеркәсіп қажетті мөлшерде шикізат алатын болады,— деді Әбілқасымов (Ә. Нұршайықов); қажеттік. 1835 жылы августа гимназияны бітірерде жазған «Жас жігіттің мамандық таңдаудағы ойлары» деген тақырыптағы шығармасында жас Маркс адам баласы үшін қызмет етуге неғұрлым кең өріс ашатын мамандықты таңдап алу қажеттігі туралы айтады («Қ. К.»). Көркемдік жинақтаулар үшін қаһарман өмірін зерттеу қажеттігін ескерген бірсыпыра қаламгерлер өздеріне таныс қауым, замандастар тарихы мен тағдырын толық көрсетуге ат салысып келеді («Қ. Ә. Т.»); қажеттілік. Олай болса, синонимдер де жайдан-жай, тіптен, кездейсоқтықпен тумайды, өмірге қажеттілігінен келіп, бірі ілгері, екіншісі кейінірек шығады (Ә. Болғанбаев). Қанаушылардың әміріне талассыз бағынып отыру қажеттілігін дін иелері үнемі уағыздап отырады («X. М.»); қажетсіз — мұқтажсыз, керексіз. Осы секілді қажетсіз ойда тұрып, олардың жайын толық білмей қалғаныма осы уақытқа дейін өкінемін (Ә. Әбішев). Бәрі айқын, мұнымен айтысып отыру қажетсіз (Ж. Арыстанов); қажетсіздік — мұқтажсыздық, керексіздік. Серіктің алдында ақталып жатудың қажетсіздігін Күләйім бұрыннан-ақ көңіліне түйген-ді (Ж. Еділбаев); қажетсіздеу — мұқтажсыздау, керегі жоқтау. Тіпті, кейде қажетсіздеу жерге басшы қызметкерлерді араластырып алып, аяқсыз тастап кететін жерлері де ұшырап қалады (Ф. Оразбаев); қажетсіну — керек ету, керексіну. Зады, халық шаруашылығының қай-қай салаларын алғанда да, оның мән-маңызын салыстырмалы түрдегі көлеміне қарап бағаламау керек, қоғамдық тұтыну, қажетсіну маңызын айрықша есте тұтқан жөн (Қ. Ахметбеков); қажетінше — керегінше. Шығыс-аудандарда марганец шикізатын өндіру үшін қажетінше адам күші, мамандар, техника берілсін деген қаулыда (М. Сәрсекеев). Нандарды қажетінше өлшетіп алып жатқан тұтынушы алғысында шек жоқ (А. Ерғожаев). حادثة (хадисатун) хадиса — 1) оқиға; сәтсіздік оқиға; 2) физ. құбылыс. Етпетінен жығылып, Ішіне шаттың тығылып, Тұмсығынан қан аққан Көреді өлген торайды. Хадиса деп бұл қандай, Төңірекке қараса, Құйрығын қысып бұтына Жолбарыс жатыр ыңыранып («Қамбар батыр»). حاشية (хашййатун) хашия — 1) шеті, ақыры, ұшы; 2) жиек, әдіп; 3) дәптердің, кітаптың жазусыз ашық беті, жиегі; 4) қолжазбаның, кітаптың жиегіне жазылған түсінік, ескерту, аңғарту. Кейіміз пәнді оқу арам дедік, «Хашия» жаттап, ұжмаққа барам дедік. Бұрынғы тақыр талас қалпымызда Атаның жолын қуып, қалам дедік (С. Торайғыров). Сұлтанмахмұт тұсында қазақ ортасында қазақтың өз әдеби тілінен басқа араб, парсы, татар, түрік тілдерінен ауысқан хашия, мантық, жаһалат сияқты сөздер көп еді (Б. Кенжебаев, Ө. Есназаров);
حاصل (хасилун) хасіл — 1) қорытынды, нәтиже, салдар; 2) мән, мағына; 3) өнім, түсім; жинау, жию (өнімді); 4) кіру, түсу, табу; 5) қамба. Аллаға жақпаған іс хасіл болсын, Жігіттің алты малта асы болсын («Қарабек батыр»); қасыл. Ыбырай Қарауылдан нәсіл еді, Өлең айтсам, мұрадым қасыл еді (Доскей); қасіл. Жатушы едік көңіл жай, Көңілің сенің толғандай. Мұнша неге құтырдың, Мұрадың қасіл болғандай («Ғашық-наме»); хасил. Өзі үлкен, өзі оңай артық өнер, Аз жұмыспен көп алтын хасил етсе (Абай); хасыл. Сіздерге өрескел сөз айттым талай, Мұратты хасыл қылмақ емес оңай (Ұлбай қыз). Көзімнің нұры, шырағым, Ашылмаған құрағым, Сен кеткен соң болар ма, Менің бір хасыл мұрадым? («Ғашық-наме»); хасыл-хас — нағыз хасыл. ...Ұлы екен үшеуі де дүние парас... Аса бар қолдарында, баста сәлде, Түрлері секілденген шын хасыл-хас (Тұрмағамбет). Поэмадағы жағымсыз кейіпкерлер - дүние үшін діннен безуге, ұрлық істеуге дейін баратын молдалар. Олардың «шын хасыл-хаспыз» деген дінді жамылған, алдамшы ашкөздігі әшкереленеді, әжуаға айналдырылады («Қ. Ә. Т.»). حاضر (хадирун) әзір (дайындық жөнінде) — 1) даяр, дайын, бары (қолдағы), нақтылы; 2) қатысушы; 3) қазір, бүгінгі, кезекті; 4) ауыс. тез, жаңа, көп ұзамай. Кеселді жалқау, қалжыңбас, Әзір тамақ, әзір ас, Сыртың пысық, ішің нас, Артын ойлап ұялмас (Абай). Бәрі әзір, бәрі тегін түрлі неғымет, Мұны бір ұжымақ деп санайық та... Қаз қаңқыл, үйрек сымпыл, аққу сыңқыл, Еткенге құлақ түріп салайық та (С. Дөнентаев). Толысып келе жатыр күшім дағы, Мені әзір жыға алмассың шалғаныңмен (Мекеш). Оның тулаған жаны зәулім қарағайды теңселтіп тұр, бұған қарағанда, ол әзір өлетін емес,— деді Саржан (Ә. Әбішев); хазір. Шаян Бекжан, мәжілісті хұзур қыл, Тантаналы тамашамыз біздің бұл. Ғиш-ғашырат, кәйіф-сафа айлалық, Күйші жырау қайда? Аларны хазір қыл! (І. Жансүгіров). Мұнан біраз жыл бұрын біздің татар халқында да сахына һүнәрі болмаған бит. Ә, хазір, мінә, шыға башлады,— деді мұғалім (І. Жансүгіров). Хазір! — деді (Ғ. Мүсірепов); кәзір. Мезгілінде жазылып қалмағандықтан, кәзір біз XVI-XVII-XVIII ғасырлардың ақындар айтысын білмейміз, деректер жоқ (Мұхтар Әуезов). Қасқиып хатыңменен тап кәзір де, Көріндің көп көзіне бадырайып (Қуаныш); қазір. Кішкене молда қазір тоқтайтындай емес (М. Әуезов). Болғанмен Әжібайдың жасы кіші, Жек көрер Жәмиләні қазір де іші (С. Торайғыров). Келді деп кешке естідім өзіңізді Көруге бір мүбәрәк жүзіңізді. Қомданған қаршығадай бұлбұл едім, Қазір де күтіп тұрмын сөзіңізді (Ақан сері); қазірде — осы кезде, осы шақта. Қаладан село болып үлгі аламыз, Қазірде жақындасып тұр арамыз (Хамит). Мал сауу сауыншыға бейне сауық, Күтеді сиырларын бабын тауып. Әр сиырдан қазірде алды олар, Бір мың бір жүз литрден сүтті сауып (Қисса); әзірше — әзірге, уақытша, біразға дейін. Жерімізде жұт болып, Өспей қалды биыл төл. Бұйымтайым, мұқым да Әзірше айтар сізге сол (Жамбыл). Әзірше бұл салада тәжірибелер бар («Қ. Ә. Т.»); қазірше.— Жоқ, шырағым, жиырма үшінші октябріңді қазірше қоя тұр,— деді генерал (Б. Момышұлы). Бұл жерде қазірше немістер жоқ (Н. Садықов); әзірге — әзірше, уақытша, бұған дейін, осы кезге шейін. Жиырма бестен жаңа асқан жалындай жігіт ойға алғанын етпей қойман десе де, өмір әзірге оны екі сүріндірді (Ғ. Мұстафин); қазіргі — осы уақыттағы, осы күнгі, осы замандағы. Кодекс Куманникустың тілі қыпшақ тілінің тобына енетін қазіргі татар, башқұрт, Қазақ, қарақалпақ және қырғыз халықтарының тіліне жақын (І. Қеңесбаев, Ғ. Мұсабаев). Ерте дәуірлерде айтыс осы елдердегі (қазақ, қырғыз, қарақалпақ, қазіргі дәстүрдей Шығыс, Батыстың көп елдерінде болған (М. Әуезов); жүктеу/скачать 3.69 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|