Н. Дауенов ДӘСТҮрлі қазақ этнографиясы

Әр түрлі тарихи зерттеулер Қазақ хандығының пайда болуын XV ғасырдың 60 жылдарында Керей мен Жәнібек сұлтандар бастаған қазақтардың өзбек ұлысынан бөлініп, Моғолстанға көшуімен және сол себепті көшпелі өзбектер мемлекетінің ыдырауымен байланыстырады.

Біздің көзқарасымызша бөліну, алдыңғы кезеңдегі оқиғалармен байланысты. 1428 жылы Әбілхайыр хан 17 жасында хан болып сайланды, ал оның сайлауы Батыс Сібірде Чимгу-Тура қаласында өтті. Кейінен жас ханға Дешті - Қыпшақтың астанасы болған Орда - Базарды басып алуға мүмкіндік туды. Бұл уақытта көшпелі өзбектер мемлекетінің құрамында бүкіл қыпшақ - ноғайлы тайпалары түгел – 92 баулы қыпшақ болған еді. Еділ бойында Әбілхайыр хан “Сайын ханның тағы” үшін қысқа күрестен кейін сыртқы саясатын тез өзгертті. Енді Дешті - Қыпшақ көшпелілерінің назары Темірдің немересі – Ұлықбек басқарған Мәуереннахрға бағытталды. Мәуереннахр бұл кезде саяси жағынан ауыр жылдарды бастан кешірді. 1446 жылы Әбілхайыр хан Сырдария өзенінің бойын жаулап алды. Сығанақ “Көшпелі өзбектер” мемлекетінің жаңа астанасы болды. Осы тұста Моғолстан мен Мәуереннахрдың көптеген тайпалары Әбілхайырға бағынғанымен, сепаратистік бағытты ұстана берді.

Шәкәрім Құдайбердиевтің “Шежіресі” бойынша, мемлекеттің өзбек және қазақ болып екіге бөлінуінің себебі – тайпалар арасындағы келіспеушілік.

Шәкәрім бөлінудің себебін келесі түрде көрсетеді: “...арғындардың алыс ұрпағы - әйгілі Дайырқожа Әбілхайырдың билігінің тұсында би болған. Әділеттілігі үшін оған Ақжол би деген ат берген. Бұл уақытта Әбілхайырдың жақын досы, қыпшақтардың қолбасшысы – Қобыланды батыр да ханға сүйікті болды. Олардың арасында келіспеушілік болған және бірде Ақжол биді далада жалғыз өзін кездестіріп, Қобыланды өлтіреді. Бұны естіген Жәнібек хан, арғындардың мүддесін қорғай отырып, Әбілхайырдан Қобыланды батырды сұрайды. Әбілхайыр хан қыпшақтардың қолдауынан айырылып қалам ба деп қауіптеніп, беруден бас тартады. Бұл, бұған наразы болған Жәнібек хан бастаған қазақтардың көшіп кетуіне әкеледі”.

Әбілхайыр ұлысындағы дағдарысты пайдаланған, Ақ Орданың қуатты билеушісі Орыс ханның шөбересі, Ақ Орданың белгілі ханы Барақтың баласы Жәнібек және оның туысы Керей 50 - жылдардың екінші жартысында өздеріне бағынышты рулық - тайпалық топтарды, қазақ даласының жартылай көшпелі және көшпелі тұрғындарын Моғолстан жеріне бөліп әкетті.

М.Ж.Көпеев қазақ халқының және мемлекетінің пайда болуын аты аңызға айналған қазақтардың алғашқы билеушісі – Алаша ханмен байланыстырады. Шежірешінің пікірінше, бұл тайпа басшылары патриархтар – Қоғам, Майқы, Қотан, Қондыгер өмір сүрген кезең. Алаша хан үш жүз жігіт пен он үш дана ақсақалды бастап Ұлытау бойында Қазақ мемлекетін құрды. Жүздердің қол басшылары ақсақалдардың ұлдары Үйсін, Арғын және Алшын батырлар болды. Аңыз бойынша жігіттерді бастап, Алаша ханды ақ киізге салып, Ұлытау шыңына көтеріпті. Сондықтан, Алаш атауы қазақтар үшін жалпы ұлттық идея мен ұран ретінде қолданылады. Оның тәртібі бойынша жауға “Алаш” деген ұранмен аттану керек, ал егер ол үндеуге ешкім жауап бермесе, туған әкесі болса да, аямау керек. Осыдан мынадай мәтел бар: “Алаш Алаш болғанда, Алаша хан болғанда».

Алаша хан туралы біздің зерттеулеріміз оның аты аңызға айналған ежелгі тарихи тұлға екенін көрсетеді. “Алаш” атауы Қазақ даласындағы ежелгі жылқышылықпен, көшпелі өмірімен, тұрмысымен байланысты.

XV ғасырдың ортасында Алтын Орда құлаған кезде дала тайпалары болашақты ойлап, жеке тұрақты мемлекет құру керек деп шешті. Мемлекет негізіне “алаш мыңы”, яғни Орыс хан тұсындағы Ақ Орданың халқының негізі болған тайпалар кірді. Қазақ хандығының орнығуы Қасым ханның атымен байланысты, ол Қазақ хандығының астанасын Сарайшықтан Ұлытауға көшіріп, онда қазақтардың арғы бабасы және бірінші ханы Алаша ханға кесене тұрғызды.

“Қазақ” термині зерттеушілер арасында қызу талас тудырады. Ортағасырлық деректер бұл терминнің тарихын зерттеуге зор мүмкіндік береді: “1356 жылы “қазақтар” Мәуереннахрды басып алды...”, 1397-1410 жылдарда Қырым қыпшақтарының бір бөлігі Литваға қоныс аударып, өздерін “қазақпыз” деп атап (орыс казактары әлі пайда болған жоқ), корольдер билігінде қызмет атқарған. 1474 жылы Қырым ханы Меңлі-Керей ІІІ Иванға жазған хатында “Маған сенің жеріңді алу мүмкін емес, менің ұландарыма да, мырзаларыма да, қазақтарыма да”, 1523 ж. Стамбулдағы орыс елшісі Морозов сұлтанға былай айтқан: «Сенің Азовтағы қазақтарың далада біздің адамдары тұтқынға алып, Азовқа сатады», 1471 жылы Новгородтағы жорыққа Касимов ханзадасы Данияр өз “қазақтарымен” қатысты, 1481 жылы Ахмет ханға “1000 казакпен” Ибақ хан және “15000 казакпен” Ноғай мырзалары Мұса мен Жаңбыршы шабуыл жасады, 1508 жылы Қазан ханы Абдуллатиф князь Василийге “өзінің қол астындағы қазақтарды соғысқа жібермеуге” сөз береді.

Бұл қысқаша жинақтан “қазақ” терминінің алғашқыда таза әлеуметтік мағынада болып, әскери іспен айналысқан көшпелілерді немесе орталық билікті мойындамай мемлекеттен бөлініп кеткендерді білдіретінің анықтаймыз.

Міне сондықтан, Жәнібек пен Керей бастаған Моғолстанға көшіп кеткен алаш көшпелілер тобы “қазақ” атауын алды. “Қазақ” этнонимі еркін адам, ерікті қоғам мағынасын берді. Олар құрған хандық “Қазақ хандығы” деген атауға ие болды. Осы кезден бастап “қазақ” сөзінің мағынасы өзгере бастады. Әлеуметтік терминнен ол саяси терминге айналды, ол енді Қазақ хандығына қараған елді білдірді.

Қазақ хандарының әулетінің негізін салушы Орыс хан қазақтар әлі қазақ деп аталмаған кезде билік құрған. Ол “алаш” тайпаларын биледі, әдебиетте өзбектер одағы ретінде белгілі болды. Керей мен Жәнібектің бөлінуінен кейін ғана “қазақ” сөзі этноним болып қалыптасты. Бұл ретте қазақ термині бүкіл Дешті - Қыпшақ пен Жетісудың ұлан - байтақ аумағына тарады. Мұхаммед Шайбани хан бастаған өзбектердің бір бөлігінің Мәуереннахрға кетуі бұл ұғымның одан әрі кеңейгенін анықтады, қалған өзбек тайпалары да қазақтар деп атала бастады. XV ғасырда “ноғайлы”, “өзбек”, “қазақ” терминдерінің нақты этникалық шеңбері болған жоқ, олар қатар қолданылды. Фазаллах Рузбихан: “өзбектер үш тайпа құрайды… Олардың біреуі – шайбанилықтар және бірнеше ұрпақтар бойы болған хан билеушілер. Екінші тайпа – қазақтар, олар бүкіл әлемге күш қуатымен, жауынгерлігімен белгілі. Ал үшінші тайпа – маңғыттар, ал олардан – Астрахань патшалары (ХVІ ғ. басы)”. Рузбиханның бұл сөздері сол уақытта “қазақ” және “өзбек” этнонимі этникалық бірлестіктен гөрі саяси бірлестік болғандығын байқатады. Рузбихан бойынша, екіге бөлінудің себебі Орда-Ежен мен Шайбан ұрпақтарының арасындағы тартыс деп көрсетіледі.

Орта Азиялық деректер бойынша, маңғыт тайпасы немесе Ноғай ұлысы ХV ғасырдың аяғы мен ХVІ ғасырдың басында бірде Шайбан жағында, бірде Орда Ежен жағында болды. Масуд бен Осман Кухистани және Бинаи қысқаша рулар тізімін көрсетеді: “Өзбектерге қараған үш тайпа келесі руларды біріктірді: қият, маңғыт, баили, қоңырат, таңғұт, андижан, күшчі, барақ, ұйғыр, отаршы, найман, үкреш-найман, түбай, жаб, қытай, қарлұқ, кенегес, үйсін, керулет, шымбай, шадбақлы, шұңқарлы және бүркіт”.

Дешті Қыпшақтың аталған тайпаларының бір бөлігі Әбілхайырдың немересі Мұхамед Шайбаниді қолдап, Мәуереннахрға қоныс аударды және өзбек мемлекетінің этникалық негізін қалады. Бірақ көп бөлігі ұлы далада қалып, қазақтар атанды. “Алаш” тайпалары Қазақ хандығының шеңберінде біріккеннен кейін ғана “қазақ” термині саяси мағынадан ауысып, бүкіл қыпшақ-ноғай ру-тайпалық ортақ атауына айналады. Бірақ зерттеушілер ХХ ғасырға дейін «қазақ» этносына қатысты “алты алаш”, “алаш” терминін қолданды. Қазіргі уақытқа дейін “алаш” термині этникалық бірліктің негізі ретінде әйгілі. “Қазақ” термині бүкіл этносты және Қазақ хандығының тұрғындарын білдіреді. “Қазақ” терминінің толық орнығуы XVIII ғасырда болды.

Қазақ хандығының тарихы ХV ғасырдағы көшпелі өзбектердің ыдырауымен байланысты. Қазақ хандығының бірігуі және қазақтардың алғашқы хандары туралы деректерді Мұхаммед Хайдар Дулати береді: “Сол уақытта (1456 ж. шамасында) Әбілхайыр хан Дешті – Қыпшақта билік етті, жошылық сұлтандар оның қол астында жәбір көрді, солардың ішінде Жәнібек пен Керей Моғолстанға қашады. Исан Бұға қашқындарды жақсы қарсы алып, оларды Батыс Моғолстанды құрайтын Шу және Қозыбасы өңіріне қоныстандырады. Әбілхайырдың өлімінен кейін Өзбек ұлысы құлдырайды. Сол кезде көптеген халық Керей мен Жәнібек хандарға көшіп келді, олардың маңында жиналған адамдардың саны екі жүз мыңға жетті. Оларды өзбек-қазақ деп атап кетті... Керейден кейін Бұрындық хан болды. Қасым хан барлық жағынан да әкесі Жәнібектің үлгісімен Бұрындыққа бағынды... Содан кейін Қасым ханның күшейгені соншалық, Бұрындықтың хан деген аты ғана қалды, соңында Бұрындық хан қуылып, Самарқандқа барып, жат жерде дүниеден өтті. Қасым хан бүкіл Дешті – Қыпшақтың толық билеушісі болды. Ол Жошы ханнан кейінгі ең мықты билеуші болды, оның әскерінің саны мың-мыңнан астам (миллион) адамға жетті. 924 жылдың соңында ол мәңгілікке кетеді.”

Батыс Қазақстан териториясында Бұрындық ханның билік еткен кезінде Қазақ хандығының саяси орталығы Сарайшық қаласында болды. Мырза Хайдардың жазуынша “Бұрындық хан Сарайшықта болды. Ал Қасым хан одан алыс болу үшін, Моғолстан шекарасына кетті”. Бұл жылнамалар мазмұнында ішкі саясатты басқарған қазақ ақсүйектері арасындағы күрделі қатынас жасырылған. Деректер көрсеткендей қазақ қоғамының әкімшілік-территориялдық ұйымының негізінде ұлыстық жүйе жатты. Бұрындық ханның, Қасым ханның, олардың ағалары Жаныш пен Таныштың және басқа да ірі сұлтандардың ұлыстары белгілі. 1509 жылы жорықта Мұхаммед Шайбанимен бірге болған Рузбихан былай деп жазған: “Қазақ әскерінің қатары араласып, алланың қолдауымен қашты және талқандалған олар Бұрындық ханның аймағына аттанды”. Бұл жерде өзбектердің қыста қазақ сұлтандары Жаныш пен Танышқа жасалған жорықтары айтылған. 1509 жылғы бұл оқиға жалғыз болған жоқ, 1506-1510 жылдары Шайбани оларға бірнеше жорықтар жасады. Шайбан тұқымы сұлтандарының Дешті - Қыпшақ даласына жасаған шабуылдары жеңіліспен аяқталды. Бірақ олар Мәуреннахр жерінде Өзбек мемлекетінің негізін салып берді.

1510 жылғы соңғы жорықта Шайбани басты әскерімен Көк кесене ауданына тоқтайды. Қазақ әмірлерінің бірі өз әскерлерін жинап, бірақ өзбектердің көп әскерлеріне қарсы тұра алмай, Қасым ханның өзі келді-мыс деп әдейі сыбыс жібереді. Барлаушылардан бұл сыбысты естіген өзбектер, барлық жаулап алған олжаларын тастап, Шайбан ханға қашты.

Қазақ деректері оны басқаша Шахибек хан деп атаған. Шахибек хабардың шындығына көзі жетпесе де шегініп, сол күйінде қыстың соңғы кезінде Самарқандқа жетеді.

Қазақ шежіресінде Қасым ханға жарқын мінездеме берілген. Мысалы, М.Ж. Көпеев: “Қасым ханның өзі мемлекет астанасын Сарайшықтан Ұлытауға көшірген”, - деп жазған. Оның билік еткен кезінде қазақтар бүкіл әлемге танымал мықты мемлекет болды, оған Қасым ханның қазақ хандығының құқықтық негізін реформалау үлесі ерекше. (“Қасым ханның қасқа жолы”). “Қасым ханның қасқа жолы” атанған ережелер көпке белгілі. Қазақтың ханға арналған бір шумақ өлеңінде оның мемлекетті құрудағы және нығайтудағы үлесі жарқын көрсетілген:

Баласы Жәнібектің сардар Қасым,

Қазақтың біріктіріп, құрап басын.

Осы жер ата-қоныс, мекенің деп,

Найзамен сызып берген шекарасын.

Түркістан оазисінде Қазақ мемлекетінің позициясын бекітуде Қасым хан Мұхаммед Шайбани ұрпақтары мен Темір арасындағы соғысты өз пайдасына пайдаланды, соның арқасында Сайрам мен Ташкент аудандары хандыққа қосылды. Сол уақытта ол Моғолстан хандығын қолдап, Жетісу, Қашғар және Ферғана территориясындағы халықаралық саяси қатынасқа әсер етті. Қасым хан Шағатай әулетінен шыққан Моғолстан хандарын қолдады, бұл сұлтан Сайд ханға қатынасынан ерекше көрінеді. Мұхаммед Хайдар Жетісулық жоғары билеушіні Қасым ханның қабылдауын әдемі бейнелейді: «Қасым хан оған өте ықыласты болды, хан өмірінің соңына дейін Қасымның мейірлі жүзін ұмытпай, мақтап жүрді». «Қасым екі жүйрік атты әкеліп ханға айтады: Далалықтарға атсыз өмір жоқ, мына екі ат мен үшін ең мықты қымбат қазына, мен оларға бар үмітімді артамын. Бірақ сізге құрметті қонақ екеуін бірдей бере алмаймын, сондықтан біреуін таңдап ал» деген. Қазақ тарихшыларының деректеріне қарағанда Қасым ханның кесенесі Алтын Орданың кіші астанасы Сарайшық қаласында болған. Осыдан барып мынадай қорытынды шығарамыз, Қасым хан кезінде Қазақ хандығының шекарасы Жайыққа дейін жеткен. Белгілі дәрежеде Қазақ хандығы Алтын Орданың жалғасы, мұрагері. Қазақ хандарының Бұрындық – Қасым заманында Сарай – Сарайшық маңында болуы соның көрінісі. Қасым ханның өлімінен кейін Қазақ хандығында ұзаққа созылған дағдарыс басталады.

XV- XVII ғасырларда этникалық тарихтың негізгі мазмұны қазақ этносының қалыптасуының аяқталу кезеңімен, ел территориясының шекараларының анықталуымен, қазақ жүздерінің этникалық құрамының нығаюымен байланысты. Қазақтардың этникалық құрамында бүкіл түрік тайпалары және моңғол тектес тайпалар болды. XV- XVII ғасырлардағы күрделі халықаралық жағдайға қарамастан қазақтарға этностың нақты құрамын бекітіп, мемлекет құруға мүмкіндік туды. Этникалық - саяси сипатының негізі бір-бірімен генеалогиялық туыстыққа негізделген үштік ұйым - жүздер. Қазақ елінің саны 1 млн. артып, территориалық ауқымы көбейіп, олардың арасындағы қандас туыстық, генеалогиялық және ішкі саяси байланыс күшейді.

Тарихи деректер бізге Қазақ хандығының үш жүздік жүйесі толығымен аты аңызға айналған Хақ Назар тұсында бекітілді деп айтуға толық негіз береді. Біріншіден ол қуатты мемлекет құруға қажетті қадамдар жасады. Алдымен деректерде “алаш” атанған дала тайпаларының одағын бекіте отырып /кейіннен Орта жүз/, содан соң Жетісудың көшпелі тайпаларын біріктіріп, Шағатай сұлтандары басқарған Моғолстанның саяси дағдарысынан аман қалған моғолдардың қазақтар құрамына кіруіне мүмкіндік жасады /кейіннен Ұлы жүз/. Осыдан кейін Ноғай ордасының құлауы, ағалы - інілі Жүсіп пен Смайыл арасындағы билік үшін күрес ноғайлардың қазақ құрамына кіруін жылдамдатты Кіші жүз.

Хандардан кейін билікке келген Шығайдың тұсында Қазақ хандығы әлсіреп Шайбан тұқымы Абдоллах ІІ ханның ықпалында болды. Ал Шығай ханның ұлы Тәуекел хан өз билігін өзбек билеушілерімен ұзақ күресте бекітті. 1586 жылы ол Ташкент аймағының билеушісі Баба сұлтан бастаған өз қарсыластарын талқандап шықты. Осы кезеңде Қазақ хандығының халықаралық жағдайы қиын еді. Өз билігінің басты мақсаты ретінде Тәуекел хан Сыр бойындағы қалаларды хандық құрамына қосуды, сол арқылы мемлекетті нығайтуды көздеді.

Тәуекел хан алдында тұрған саяси мәселелердің ең ауыры, Ташкент және оның айналасын толық бағындыру және Бұхар хандығының билеушісі Абдаллах ІІ /екіншімен күрес, содан кейін Сібір ханы Көшімімен соғыс т.б. болды. Осындай мақсатпен Тәуекел хан өзіне одақтастар іздей бастайды. Сібірдегі Тайбұға әулетін қолдап, Сейтектің жанына інісі Оразмұхамбетті қосады. Ал олар болса біраз уақыттан кейін орыс қолына тұтқынға түсіп қалады. Осыны себеп қылып Тәуекел ханның елшісі орыс патшасы Борис Годуновпен кездесіп, Бұхарға қарсы одақтасуды сөз етеді. Бұл елшілік жұмысына Мәскеу мемлекеті құрамындағы Қасым хандығының билеушісі, Тәуекел ханның ағайын туысы Оразмұхаммед сұлтан қатысты.

1598 жылы Бұхар хандығының ішіндегі қайшылықтарды пайдаланып, Тәуекел хан Орта Азияға жорық жасайды. Соның нәтижесінде өзбек әскерін талқандап Самарқанды және т.б. қалаларын алды. Сонымен осы жылы Сырдария қалалары үшін болған ұзақ соғыс аяқталды деп есептеуге болады. Бұхар қаласына жорық жасағанда Тәуекел хан жараланып, кешікпей Тәшкентте қайтыс болады.

Қазақ хандығының құрамына Орта Азия қалаларын біржола қосу Тәуекел ханның ұмытылмас ерлігі. Түркістан аймағы ХІХ ғасырдың басына дейін Қазақ хандығының құрамында болды. Есім хан билігі кезінде қазақ сұлтандары оңтүстік қалалар үшін Аштарханидтер әулетімен соғысты. ХVІІ ғасырдың 20 жылдарында Тұрсын хан билігі тұсында Ташкент Қазақ хандығының құрамында ірі қалалардың біріне айналды. Тұрсын хан мен Есім ханның арасындағы қайшылықтар жайлы көптеген деректер бар. Түркістанда Есім ханның жоқтығын пайдаланып ол астананы басып алады. 1628 жылы ойрат жорығынан оралған Есім хан Тұрсынды талқандайды, антты бұзғаны үшін өлтіреді. Оған дәлел ретінде Марғасқа жыраудың : «Ей Қатағанның хан Тұрсын, кім арамды ант ұрсын, Есім хан келіп тұр қасыңа, шашқалы тұр қаныңды, алғалы тұр басыңды», - дейтін сөзі бар.

ХVІІ ғасырдың 30 жылдарынан бастап Орталық Азияның халықаралық жағдайы күрт өзгерді. Шығыс шекарадан күшті қарсылас пайда болды, олар қалмақтар еді. Олар төрт рудың біріккен одағы: чоростар, хошоуыттар, дербеттер және торғауыттар. Қазақ аңыз -эпостарында олар «қалмақ» деген атпен белгілі. Себебі қазақ халқының түсінігінде олар батысқа көшпелі және ислам дінін қабылдамай бұрыннын дәстүрінде қалып қойған ежелгі түрік тайпаларының қалдығы. Ғылыми әдебиетте олардың құрған мемлекетін Жоңғар деп атайды. ХVІІ ғасырда басталған қазақ- қалмақ арасындағы қақтығыстар ұзақ соғысқа ұласты. Жетісу мен Шығыс Түркістанды басып алып, қалмақтар өз күштерін Сырдария қалаларына бағыттады.

Сонымен, қалмақтардың күшеюімен қазақтардың этникалық дамуына қауіп төнеді. Осыған қарамастан Есім хан тұсында Қазақ хандығын мықты мемлекет деп тануға болады. Кейбір деректерде Тәуекел мен Есім хандарды қазақ- қалмақ билеушілері деп атайды. Шығыс деректерінде Есім тұсында қазақтар Шығыс Түркістан үшін саяси күреске араласқан, ал орыс деректерінде Оңтүстік Сібір үшін қазақтар мен қалмақтардыњ ірі қақтығыстар өткізгені белгілі. Көшпелі халықтардың күресіне Ресей мен Қытай империялары араласа бастады.

Қазақ тарих ғылымында ХVІІ ғасырда халық арасында Әз Тәуке, яғни дана, әділ деген атпен белгілі Тәуке хан билігі тұсына жататын деректер өте аз. Тәукенің әкесі Салқам Жәңгір туралы алғашқы деректер 1635 жылға жатады. Орыс мәліметтері бойынша 1635 жылы “... қара қалмақ тайшылары: Талай тайша, Қонтайша (Батур Ж.А.), Тургоча тайшы бүкіл қара қалмақтарымен қыстың күні Қазақ Ордасын шапты, ал Қазақ Ордасы қара қалмақтарға қарсы шықты... қара қалмақтар Қазақ Ордасындағы адамдарды өлтіріп, Есімнің ұлы Жәңгірді тұтқынға алды...” Басқа деректер бойынша Жәңгір 1635 жылы дербет - қалмақ билеушісі Талай тайшымен торғауыттарға қарсы соғысты. Осы кезде торғауыттар басқа қалмақ тайпаларынан батысќа ќарай орналасты және олардың кейбір топтары Жайықтың ар жағында болды. 1642 жылы Жәңгір хан Батур - қонтәжінің ірі әскери экспедициясын тоқтатты. Бұл қақтығыс Орбұлақ деген жерде болған, және бұл жерде Жәңгір алшын Жалаңтөс батырмен бірге қалмақ топтарын қырғынға ұшыратты. 1644 жылы Жәңгір ханның қалмақтарға тағы қарсы тұруына тура келеді, бірақ бұл жолы халық көп қырғынға ұшырап, Жәңгір ханның ағасы отбасымен және көптеген адамдармен тұтқынға түседі. Ақыр соңында, 1652 жылы Жәңгір хан қалмақтармен кезекті шайқаста қаза табады.

Бұл дағдарыс кезінде хан тағына келген Жәңгір ханның баласы Әз Тәукеге мемлекеттің саяси жүйесіне көп көңіл бөлуге тура келді. Ол да өз кезегінде Хақназар хан сияқты қазақтардың генеалогиялық құрылымына сүйеніп саяси реформа жасады. Тәуке хан билікті билер, ру басшылары, тайпа және жүз басшылары көмегімен нығайтуға талпынды. Бұл уақытта ірі тайпалық одақтар мен жүздердің билерінің билігі күшейді. Ќоғамдыќ-саяси өмірде бұл тәртіп “Жеті жарғы” атты билік кеңестерінде көрініс тапты. Қазақ жүздерінің өкілдері : Төле, Әйтеке, Қазыбек билерден басқа, бұл кеңеске қырғыз, қарақалпақ, Ташкент тұрғындары, Түркістанда қазаққа бағынышты және басқа қалалардың өкілдері кірді.

Тәуке ханның аты тәуелсіз билеуші ретінде ХVІІ ғасырдың 80 жылдарында аталады. 1687- 1688 жылдар шамасында Түркістанда Әз Тәуке Хошеке аталық бастаған Бұхар хандығының елшілерін қабылдады. Бұл келіссөзде екі мемлекетке қатысты Ташкент аймағының экономикалық және саяси мәселелері талқыланды. Ташкент саяси жағынан Қазақ хандығына тәуелді болса да, экономикалық жағынан өзінің дербестігін ұстанды. ХVІІ ғасырдың 90 жылдары Тәуке хан қазақ әскерімен Ташкенттен оңтүстікке қарай қоныстанған қытай-қыпшақ тайпаларына жорық жасады.

Тәуке хан Ресей және Жоңғария мемлекеттерімен тығыз дипломатиялық және сауда қатынастарын орнатты. 1680 жылдары Тәуке хан Тобльскі мен Астраханьға 5 елшілік жіберді. Осыншама елшілік Қазақ хандығына келді. Қазақ-орыс қатынастары түзеле бастады, олардың арасында егіншілік, мал шаруашылығы және өндіріс өнімдерін айырбастау көбейді. Көптеген аймақтарда, Ертіс бойында жәрмеңкелер, айырбас орталықтары ұйымдастырылды. Онда орыс, жоңғар, қазақ және Орта Азия көпестері еркін сауда жүргізді. Ресей қазақ далалары арқылы Шығыс сауда жолдарының ашылуына қызығушылық танытты. Бірақ, экономикалық қатынастар үнемі әскери қақтығыстарға әкеліп отырды.

Әз Тәуке билігінің басынан бастап жоңғарлардың белсенді әрекеттері күшейді. 1683 - 1684 жылдары Қазақ хандығының онтүстік территориясы жоңғар шабуылына ілікті. Жорық барысында Түркістан оазистері қаңырап, Сайрам қаласы талқандалды. Түркістандағы Яссыдан басқа қалалардың барлығын қалмақтар басып алды. Тек Қытай - қалмақ соғысы басталған кезде ғана қазақ елі аз уақыт тыныштық алып қалалар қайтарылды.

Тәуке ханның үлесіне XVII ғасырдың аяғы – XVIII ғасырдың басында Жоңғарияны басқарған Галдан Бошохту (1676 - 1697) және Цеван Рабданмен (1699 - 1727) күрестің ауыр жүгі тиеді. Өз заманының ауырлығына қарамастан Тәуке хан мемлекеттің бүтіндігі мен тәуелсіздігін сақтап қалды. Сондықтан қазақ шежіресінде Әз Тәуке билік еткен кезеңді сәтті кезең деп суреттейді. Сонымен оның даналығы, көрегендігі мен тапқырлығы айқындалады. Ресей зерттеушісі А.И. Левшин атап көрсеткендей “әйгілі Тәуке хан билік құрған жылдар - Қазақтардың алтын ғасыры, бұл қой үстіне бозторғай жұмыртқалаған заман”. Тәуке хан 1715 жылы қайтыс болды.

ХVІІІ ғасырдағы Қазақ хандығы. Этносаяси тарихы. Әз Тәуке хан қайтыс болғаннан кейін мемлекетте дағдарыс басталды. Бір орталыққа бағынған билік жүйесінің болмауы сыртқы жаулардың алдында дәрменсіздікке әкелді. 1717 - 1718 ж.ж. Аягөз өзені бойында Қазақ хандығына қалмақ әскерінің басып кіруі ішкі қайшылықтар үдетіп жіберді. 1718 ж. жоңғарлар Жетісудан өтіп Арыс, Бөген, Шаян өзендеріне дейін жорыққа шығып, басты мақсаты хандықтың орталығы - Түркістанды жаулап алу болды.

1722 ж. аяғында Қытайдың маньчжурлік билеушілерімен бейбіт келісімге келген жоңғарлар 1723 ж. көктемде Қазақстанға күшті шабуыл жасауды жоспарлады, бұл жорық қазақ халқының тарихында «Ақтабан шұбырынды» деген атпен қалды. 1723 ж. Жоңғар шабуылының нәтижесінде көптеген қазақ тайпалары өздерінің ғасырлар бойы мекендеген жерлерінен кетуге мәжбүр болды. Көптеген адамдар аштықтан қырылды. «Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама» деген сөз қалған, яғни адамдар жаяу жүргеннен табандары қажалғып, көлдің жағасында әл-күштері жоқ, шаршап құлапған деген мағынада. Осы кезде қазақтың ескі «Елім- ай» жоқтау өлеңі шықты. XVIII ғ. басында хандықтың ішкі саяси жағдайы ауыр болды. Әз Тәуке ханның реформалары билікті елдің өз қолына берді, бір орталықтан ұлыстық басқаруды әлсіретті. Бұл тәртіп өте абыройлы хандардың тұсында мемлекетке нұсқан келтірмегенімен, әлсіз хандар тұсында дағдарысқа бастама болды, жол ашты.

Тәуке хан өлгеннен кейін жоғарғы билікті басқаратын дайындалған, беделді және лайықты адам болған жоқ. Әз Тәуке хан өлгеннен кейін хан тағына отырған Қайып хан мен Әбілхайыр ханның жоңғарларға қарсы күресі нәтижесіз аяқталды. Өйткені, екі билеушінің арасында қайшылықтар мен келіспеушіліктер көп болды.

Қайып ханның Тобыл губернаторы Матвей Гагаринге жазған соңғы хатында былай деп айтылады: «Сізден көмек сұраймын. Біздегі жоқшылықтан, жаугершіліктен аш адамдар сізге жақындап қалды, біздің рұқсатымызсыз сізбен соғыс ашса оларды ұстап алып, аямаңыз, бізде реніш болмайды». Бұл хат Ќазаќ хандығында ішкі дағдарыстын күшейгендігін айғаќтайды. Ел ішінде Ќайып билігі өте төмендеген. Сонымен, хандардың орталықтанған мемлекет құруды, ұлыстарды және жүздерді біріктіру жөніндегі ойлары жүзеге аспады.

Басқа жағынан, сыртқы саяси жағдайда қазақ еліне жоңғарлардың тарапынан ғана қысым көрсетілген жоқ, сонымен бірге қазақтарға батыс жақтан Еділ қалмақтары, солтүстіктен - сібір казак-орыстары, олардың арасында башқұрттар, оңтүстіктен Орта Азиялық мемлекеттер ылғи жорықтар жасап отырған. 1723 ж. Түркістан маңындағы қалмақтардың қатты соққысынан дейін Кіші жүз тайпалары Еділ қалмақтары мен башқұрттардың иеліктеріне жаќындауға мәжбүр болды. Осы кезде Әбілқайыр ханның басшылығымен 20 мың әскер жинақталып, Жайық өзені жағасында қалмақ ұлыстарын талқандады, жауап ретінде қазақтарға қарсы орыс әскері бірнеше шаралар жүргізді.

XVIIІ ғ. 20 - шы жылдары қазақ этносынын өмірінде өте ауыр кезең басталды. Бұл ауыр жағдай қазақтардың шаруашылығына нұқсан келтірген соғыс пен жұтқа байланысты болды. 1723 ж. болған шайқаста жоңғар әскерлерін ханзада Шуно-Дабо бас қарды. Жоңғарлардың тез арада жеңіске жетуі ең алдымен әскери дайындықтың арқасында болды. Сөзсіз, жоңғарлар шабуыл уақытын сәтті пайдаланды. Себебі, қазақтар қыстауларынан енді ғана қозғалған еді. Жоңғар әскерлері жақсы қаруланған болатын. Оларда жай мылтықтан басқа зеңбіректер болды. Осы жолы Густав Ренат деген тұтқынға алынған швед шебері оларға көмек көрсеткен. Ол қалмақтардың қолына 1716 ж. И.Бухгольцтің отрядында қызмет атқарған кезінде түскен болатын. Жоңғарияда ол зеңбіректер жасаумен айналысты.

Қазақтар жоңғарлардың қысымынан батысқа қарай жылжыды. Ұлы жүздің көп бөлігі Ходжент (Қожа кент) арқылы Жиделі-Байсынға жылжып, қалғандары жоңғар протекторатын қабылдады. Орта жүз Самарқандқа және Бұқараға қарай бет алды. Кіші жүз бір жағы Хиуа /Басқала/ және екінші бөлігі Еділ бойына жылжыды. Түркістан мен Ташкенттен бастап, барлығы 32 қала жоңғарлар қолында қалды.

Бұл ауыр жағдайдан шығудың басты жолы ұйымдасқан түрде жауға қарсы төтеп беру, яғни, жоңғарлардың батысқа қарай жылжуын тоқтату еді.

XVIII ғ. басы орыс мемлекетінің нығаюының жєне империялыќ кезеңге өтудіњ басы болып саналады. Ол ХҮІІ ғасырдың 80-жылдарында бастау алған қазақ хандығымен белсенді саяси мәмлегерлік және сауда қарым-қатынасы бұдан әрі тығыз байланыстардың дамуымен сипатталады. Бірақ екі елдің арасында сенімсіздік жаугершілік күшті болды. Жоңғарлардың шабуылынан кейін (1717- 1718 ж.ж. және 1723 - 1725 ж.ж.) қазақтың көптеген тайпалары ғасырлар бойы мекендеген жерлерінен кетуге мәжбүр болды. Көптеген тайпалар Әбілхайыр ханмен бірге Жайық өзенінің оң жақ жағалауына көшуге әрекет жасады. Осы жерде олар Ресей бодандығындағы қалмақ, башқұрт елдерімен қоныстас болды. 1726 ж. Кіші жүз өзінің шекаралық келіспеушіліктерін реттеу үшін Ресейге елшілік жібереді. Екі ел арасындағы сауда - дипломатиялық қатынастардың дамуы Ресейге де аса пайдалы екендігі I Петрдің заманында-ақ белгілі болды.

Әбілхайырдың есімі алғаш рет Әз Тәуке хан тұсында елшілік қызметті басқарған Ќұлтабай аталықтың баласы Тайқоңырдың жазбаларында кездеседі: «Қазақ жерлерін билеуші Тәуке хан өлер алдында билікті Датќаның баласы Қайып ханға береді, осы Қайып ханның қол астында Әбілқайыр батыр қызметін өтейді. Әбілқайыр қол астында ханның 20 мың әскері бар» дейді ол 1715 жылғы хабарында.

XVIII ғ. басындағы құжаттарда Әбілхайыр Қайып ханның жақын нөкері ретінде көрсетіледі. 1718 жылы мамырда Тобыл елшілеріне Әбілхайыр былай деп айтқан: «Қайып ханға – үйде, ал ұлы патшаға –сыртта әрқашанда қызмет етуге дайынбыз». Ол уақытта Әбілхайырға тәуелді қазақ ауылдары Ырғыз өзенінің жағасында орналасты. Осы кезде қазаққа ауыр жылдар «Ақтабан шұбырынды - Алқакөл сұлама» уақыты орнады. XVIII ғ. 20 - ж. қазақ - қалмақ қатынастарына ќатысты тарихи мәтіндерде ќазаќ арасында күшті саяси фигураның болмағандығы және өздерінің қарсы күштерге төтеп бере алмағандығы туралы жазылған. Бізге белгілі, Түркістан жерінен шегінген Әбілхайыр хан өз ұлыстарымен 1723 жылдан бастап батыс қалмақтармен белсенді күрес жүргізеді.

1724 жылы Әбілхайыр хан батыл түрде өзінің халқымен Жайық өзеніне қарай жылжиды. «Қарақалпақтар және қырғыз-қазақтар Доржы Назаров көшіп-қонып жүрген жерге, яғни Жайық өзеніне көшіп-қонуға келген еді», - деп орыс құжаттарында айтылады. Осы жылы қазақтар Жайық қалашығына (Теке) шабуыл жасайды. Бұл шайқаста казачество әскерінен 72 адам қаза табады, көпшілігі жараланады.

Қалмақтардың мәліметі бойынша, «олардың ұлысын құртуға Абал Гари - салтан (Әбілхайыр хан - Ж.А.) 30 мың адамымен келген». Әбілқайыр ханның көптеген қазақтармен Жайық маңындағы территорияларға келуі бүкіл Еділ бойындағы жағдайды өзгертті. Қалмақтар Жайықтың оң жақ жағалауына көшіп, шығыстағы көршісіне қауіптене қарайтын болды, ал башқұрлар болса Жем өзенінің бойындағы ќазаќтыњ жайылымдық жерлерін босатып солтүстікке жылжыды.

1724 жылы Әбілхайыр хан Түркістанға қайта баруға қадам жасайды, бірақ Қалдан Цереннің туысы, Шуно Лаузанды (Сына батыр) жеңе алмайды. Енді ол қайтадан Еділ мен Жайық арасындағы жерлерге қарай қазақ ќонысын кеңейту мәселесін көздеді. 1726 жылы шайқастарға Сәмеке хан мен Барақ-сұлтанның әскерлері қатысады. Осы бірлесіп жасалған іс-шаралардың негізінде 1727 жылы Жоңғарияға қарсы халықтық майдан құрылады. Оның басты мақсаты өте маңызды аймақтарды - Ұлытау, Торғай және т.б. қорғау болады. Шұбартеңіз, Қарасүйір, Бұлантыдағы 1726-1728 ж.ж. шайқастар Ұлы даланың қазақтар үшін маңызды аймақтарына қара қалмақтардың жылжуын тоқтатты.

1730 жылдан бастап Әбілхайыр ханның саясатында бетбұрыс байқалады. Ол Ресей бодандығына енудің ұйымдастырушысы ретінде белгілі болды. Оның Анна Иоановнаға жазған хатында былай деп айтылады: «Біз, Әбілхайыр хан, менің билігімдегі көптеген Орта және Кіші жүз қазақтары, бәріміз Сізге бас иеміз, Сіздің құлыңыз боламыз және бүкіл халық болып Сізден көмек сұраймыз, Сіздің бодандығыңыздағы Оралдың ар жағындағы башқұрттармен бейбіт түрде өмір сүруде көмегіңізді күтеміз». Ресейге келген Әбілхайырдың елшілері Әбілқайырды «басты хан» деп атады, ал шын мәнінде сол кезде Ташкентте Жолбарыс хан, Түркістанда Сәмеке хан және Сайрамда Күшік хан тәуелсіз хандар еді.

1730 ж. маусымда Әбілхайыр хан өзіне бағынышты қазақтарды Ресейдің қол астына алуын сұранып патша Анна Иоановнаға тағы да өтініш хат жолдайды. Сейітқұл Қайдағұлов пен Құтлымбет Қоштаев бастаған хат жеткізуші елшілікті 1730 жылы қыркүйекте Петербургке жібереді. Осы уақытта Ресейдің құрамына Еділ қалмақтары, Қабардин княжествосы, Грузия енген болатын. Ресей Әбілхайырдың елшілерін құрмет көрсетіп және сыйлықтар сыйлап қарсы алады. 1731 жылы 19 ақпанда Анна Иоанновна Әбілхайыр ханға және оның ќарамағындағы қазақ ұлысына Ресейге ерікті түрде қабылданғаны туралы қағазға қол қойды.

Қазақстанға Әбілхайыр ханнан ант алуға Шет елдер коллегиясының аудармашысы А.Тевкелев басшылығымен елшілік келеді. 1731 жылы А.Тевкелев 5 қазанда Ырғыз өзеніндегі Майтөбе деген жердегі Әбілқайырдың ордасына жетеді. Осы жерде қазақ билеушілерінің арасында бодандыққа көшу туралы бірліктің жоқтығы байқалды. Билердің және сұлтандардың көпшілігі «орыс бодандығы» туралы естігілері де келмеді. Бірақ Тевкелев табын руынан шыққан Бөкенбай батырға және оның күйеу баласы Есет батырға арқа сүйеді. Нәтижесінде 1731 жылдың 10 қазанында Әбілқайыр хан, Бөкенбай және Есет батырлар бодандықты қабылдап ант береді. Осылайша, Ресейге Кіші жүздің қосылуы басталды. 1732 жылы 24 қарашада А.Тевкелев елшілігі кері қайтады. Қазақстанның Ресейге қосылуы қиын жағдайлармен басталды және бейбіт түрде жүріп, XIX ғ. 50 - 60 ж. әскери - соғыс шаралары арқылы аяқталды. Сонымен бұл процесс бір жарым ғасырға созылды деп айта аламыз.

Ресей қазақ – орыс келісімдері басталып, қазақтың бодандыққа кіруінің алғашқы күнінен бастап - ақ, бүкіл Қазақстан территориясын бағындыруды ойластырды. 1734 ж. қосылған жерді бекіту үшін сенаттың обер-хатшысы Н.К. Кириллов бастаған Орынбор экспедициясы ұйымдастырылды. 1735 жылы Орынбордың негізі қаланып, 1744 жылы ол Орынбор губерниясының орталығына айналды. Ал 1748 жылдан бастап Орынбор казактарының әскери шебіне айналды. Өзінің ұйымдастырылуы бойынша, бұл әскери шеп жоғарғы Еділ шебінің қызметін атқарды (Яицк қалашығынан (Теке) Жоғарғы Яицк бекінісіне дейін). Еділ казактарының жері Жайыққа дейін созылып, оң жағалауда өз күшімен 1745 жылы 7 бекініс және 11 форпост салса, 1769 жылы Еділ бекіністерінде 15 мың казак отбасы тұрды.

Қазақтар бұл жерлерде отырықшылықпен, мал шаруашылығымен және балық аулау шаруашылығымен айналысты. 1748 жылғы бұйрық бойынша казактар жаздан бастап қысқа шөп жинайды. Бекіністердің маңында хуторлар салына бастады. Осыдан бастап, Еділ мен Жайық бойындағы қалалардың арасында көптеген хуторлар пайда болды. Әрине бұл тағы да қазақтардың жерін шектеді. Оларға казактардың шаруашылықтары салынған аудандарда көшіп-қонуға тыйым салынды. Егер Жайық бойында Еділ мен Орынбор казактары мен қалмақтардың иеліктері орналасса, қазақтар үшін Каспий теңізінің жағалауларын пайдалануға дәл солай мүмкіндік болмады. Мұнда помещиктер Безбородко және Юсуповтардың бақшалары орналасты. Еділ атырабынан Жайық атырабына дейін 305 шақырым Каспий жағасына бойымен жер иеленушілердің иеліктері орналасты. Бақшаларда мүлдем ештеңе де өсірілмеді. Жер саудагерлерге жалға берілді, ал олар мұнда балық шаруашылығын ұйымдастырды. Қазақтарды бұл жерлерге үлкен ақы үшін ғана кіргізді.

Тек қана 1740 - 1743 жылдары ішінде Кіші жүз территориясында және Оңтүстік Оралда мынадай бекіністер салынды: Воздвиженная, Рассыльная, Ильинская, Таналыкская, Уразымская, Кизильская, Магнитная және т.б. Әрине олар қазақтардың келісімдерінсіз салынып, олардың көшіп қону аумағын азайта берді. XVII ғасырдың 50 жылдары Горький, Ертіс, Колыван, Есіл, Орск және басқа әскери шептер пайда болды. Мұндай саясаттың нәтижесінде жан-жақтан үзіліссіз бекіністер мен форпостардың шептері тізбектеліп, Еділ атырабынан Өскемен бекінісіне дейін 3,5 мың верстқа созылып, мұнда негізінен казактар қоныстанды. Отарлау саясатын алғаш рет ашық жүргізген Орынбор губерниясының генерал-губернаторы Неплюев еді.

1752 жылы 10 бекіністен және 53 редуттан тұратын Уйскі мен Ертісті байланыстыратын жаңа әскери шептер салынды. Бұл шептер Омбы бекінісін Звериноголовская шебімен (Бағлан) байланыстырып, оған Жаңа Есіл (Ново Ишым) деген атау берілді. Нәтижесінде орыс шекарасы 50-200 верстке Орта жүз территориясына жылжыды. Бұл көшіп қону жүйесін бұзып, қазақтардың Ертіс жайылымын пайдалануына тыйым салды.

Мұндай әскери шептердің салынуы XVIII ғасырда 50 жылдарында патша үкіметіне Орта жүз қазақтарының жерлерін азайту туралы алғашқы заң актілерін қабылдауға мүмкіндік берді. 1755 жылы наурызда шетел істер Коллегиясы Ертістен өтуге тыйым салды. 1764 жылы қазақтарға Ертіске 10 версттен жақын және бекіністер мен форпостардың ауданына 30 верстен жақын жерде көшуге тыйым салынды. Қазақ руларының жылқыларын Құлынды, Алтай жағына өткізуді тоқтату шекаралық қақтығысқа, ұзақ жылдық соғысқа әкелді. Осы кезеңнен бастап көшпелі шаруашылықтың дағдарысы күшейіп кетті. Осылайша қазақтар өздерінің жақсы жайылымдарынан айырылып, ел ішінде казактардың әскери отарлауларына қарсы наразылығы өрши түсті.

Әбілхайырдың орыс билеушілерінен көмек сұрағандығын М.Тынышпаев былай түсіндіреді: «... Әбілхайырдың Ресеймен қарым-қатынас жасауының себебі біреу, Әбілқайыр Ресейден көмек етеді. Ол орыстың өзін орданың ханы етіп мойындауын талап етеді. Аңырақай шайқасынан кейін Болат хан өледі, ал оның орнына үлкен хан сайлау керек болады. ...Әбілхайыр барлық қазақ күштерін басқарғанымен, билеуші әулеттің төменгі аталарынан шыққандықтан, ешкім үш орданың ханы етіп сайланбаған Кіші жүздің аз бөлігіне ғана ќожалыќ етуші еді... Әбілхайыр хан осыған қатты күйінеді...».

Әбілхайыр өзінің бодандыќ туралы ұсынысымен Ресейге мұсылмандық Шығысты ашты, бірақ XVIII ғ. ортасында бұл байланыстардан қазақтар тек сауда жасаудан ғана пайда көрді. Өмірінің соңына қарай Әбілхайыр хан екі оттың арасында қалып қояды. Оның Ресей көмегіне сүйеніп бүкіл ќазаќќа әмір жүргіземін деген үміті ақталмады. Әбілхайыр хан орыс отарлық үкіметінің басшыларынан өшін алғысы келеді, бірақ ол жүзеге аспады. Оның жасаған қимылдарынан еш нәтиже шықпады. Ресей бұл дала ханының айтқанына көнген жоқ.

Осы дағдарыстың кезінде 1748 жылы қарақалпақтардан тартып алынған олжа үшін, Кіші жүз ханы Барақ сұлтанмен ұрысып қалып, ол Әбілхайырды өлтіреді. Кейбір нақты емес деректер бойынша хан 55 жаста болған.

XVIII ғ. 30 ж. ортасында Жоңғария қайтадан қазақтарға, әсіресе Орта жүзге қысым көрсете бастады. Соған қарамастан Орта жүз ешкімге тәуелді болмай, өз еркімен өмір сүрді. Сәмеке хан өлгеннен соң да (1822 Сібір қазақтарының жарғысына дейін) Орта жүз тәуелсіз болып қала берді. Бұл тақырыпта Абылай ханнын еңбегін атап өту керек. Абылай хан қазақтың мемлекеттілігін сақтап, берік ұстау үшін данышпандық саясат жүргізді. Ол 1740 ж. Орынборда Ресеймен жақсы көршілес болу жөнінде, Әбілмәмбет ханмен бірге ант беріп, сонымен бірге Қытаймен бейбіт қатынаста болу жөнінде келісімдерге қол қойды. 1733 - 1734 ж. Ұлы жүздің бірнеше сыйлы адамдары Ресей бодандығына көшуге ниет білдіреді. 1734 ж. 10 маусымдағы императрицаның грамотасында Ұлы жүздің ірі ру басыларының орыс бодандығын қабылдағандығы жарияланды. Бірақ Ұлы жүз жерінің Ресейден алыс орналасуы, халықаралық және ішкі жағдайлардың қиындығына байланысты Ұлы жүз шын мәнінде Ресейге кейінірек қосылды.

XVIII ғасырдың ортасында /1745 жылы/ Қалдан-Цереннің өлімі ойрат державасының құлдырауына елеулі себепші болды. Қалдан-Цереннің кезінде Жоңғария күшті империяға айналғанына, осы кезде Қытаймен бірнеше рет соғыс жүргізгені дәлел. Қалданның билігі бүкіл Орталық Азия территориясында тарады. Сібір, Орта Азия және Шығыс Түркістан халқы осы империяның құрамына енді. Қазақтардыњ бір бµлігі, қырғыздар, Оңтүстік-Сібір түріктері жоңғарлардың билігін мойындады. 1734 жылы Ұлы жүз, ал 1742 жылы Орта жүз билеушілері аманатқа өздерінің балаларын беруге мәжбүр болды. Ұлы жүздің жоңғар протекторатын қабылдауы «Ақтабан шұбырынды» кезеңіндегі жағдайлармен байланысты болды, ал Орта жүзде жағдай басқаша еді. Бәрімізге мәлім, 30 ж. ортасынан бастап, Орта жүздің саяси өмірінде, одан соң барлық қазақ одағында Абылай сұлтан үлкен рөл атқарды. 30 ж.ж. лотасында Абылай сұлтан бір шайқаста атақты Шарыш деген жоңғар батырын өлтіреді. Ал Шарыш Қалдан - Цереннің жақын туысы еді. Шарышты өлтіргені үшін жонғарлар қазақтарға қарсы үлкен шайқасқа дайындалады. 1741 ж. Орта жүздің қазақ көшпелілері үш жағынан қалмақ әскерлерінің қоршауында қалады. Оңтүстіктен оларға қарсы Сары Мәнжінің қалмақ отряды, солтүстіктен Ертіс өзені бойымен Септен отряды, шығыстан Қалданның үлкен ұлы Лама Доржы отряды шығады. Қазақ шежіресінде осы оқиға, және Абылай сұлтанның тұтқындалуы «Сүзекінің қолы» (сүзекі- балық аулау құралы) деген атаумен кездеседі.

Осы айтылған қалмақ отрядтарынан басқа да біраз адамнан құралған Жалбы батырдың басқаруымен жасақталған арнайы қосын болды, олардың мақсаты Абылайды ұстап алу еді. Жалбы Абылайды Ұлытау мањында аңдаусызда қолға түсіреді.

Абылайдың артынан қазақтар жоңғар ордасына Қаз дауысты Қазыбек би мен Малайсары батырдың басшылығымен 90 би-батырларды жібереді. Келіссөздер нәтижесінде қазақтар мен қалмақтар бірнеше келісімдерге келеді. Қазақ фольклорында Қалдан мен Абылайдың арасында жасалған келіссөздер жайында көптеген мәліметтер кездеседі. Абылайды Галданның алдына әкелгенде, Калдан былай деген екен: «Мен сені Шарыштың орнына өлтіремін. Айтшы, сен нені қалайсың?. Сонда Абылай: «Тақсыр, менің 3 арманым бар. Бірінші, мен Шарышты шайқас үстінде өлтірдім. Ал сендер мені ұйықтап жатқан жерімде ұстап алдыңдар. Мен қазақтар мен қалмақтардың шайқасында өлуді армандаймын. Екінші, қазақтар көшпелі халық, олар отырықшылыққа үйренбеген. Мен оларды отырықшылыққа үйретуді, оларға өздерінің қалаларын алып беруді қалаймын, сонда өлсем өкінбес едім. Үшінші, менің тұқымымда бір еркектен ғана туған. Егер мен өліп қалсам, еш ұрпақсыз, сонда менің тұқымым да жоғалып кетеді», - деген екен.

Осы сөздерден кейін Қалдан басын төмен түсіріп ұзақ ойланып отырады да, қасындағы уәзіріне бұрылып, өз тілінде: «оның айтып отырғанының бәрі шындық, әсіресе соңғысы. Мен де бір атадан жалғызбын, егер менің ұлым бірдеңеге ұшыраса, менің де ұрпағым жоғалады», - дейді. Сол уақытта «Алдияр» деп Абылай орнынан ұшып тұрады. «Неге сен маған алдияр дедің, мен саған бостандық сыйлаған жоқпын ғой?», - дейді Қалдан Абылайға. Сонда Абылай «Тақсыр мен сіздің тіліңізді түсінемін, сіз жаңа мені өз балаңызбен теңестірдіңіз, ол бостандық емес пе?» – дейді.

Абылайды босатуда және Жоңғариямен бейбіт келісімдер жасауда қазақтың үлкен ханы Әбілмәмбет те маңызды рөл атқарды. 1740 ж. Ор бекінісінде Әбілмәмбет хан Ресейге адал болатынын айтып ант береді. Әбілмәмбет пен Абылай В. Урусовпен келісімге қол қойғанда Қалдан Церенге қарсы шайқаста орыстар көмек көрсетеді деген үмітте болды. ХVІІІ ғ. 40 ж. басында Орта жүзге жоңғарлар тағы да шабуыл жасайды, бірақ орыстар тарапынан ешқандай көмек көрсетілмейді. 1742 ж. ол өзінің ұлы Әбілпейізді Қалдан Церенге аманатқа береді. Осының арқасында Абылай сұлтан босатылады. Сонымен бірге осы келісім бойынша Әбілмәмбет Түркістандағы қалалардың билігін өз қолына алады. Оның өмірі қазақ хандығының астанасында өтті, ал жазда Сарыарқаға көшіп отырды. 1745 ж. Қалданның өлімі Жоңғар хандығының күйреуіне әкелді. Қалданның 3 ұлы болды. Үлкені Лама Доржы 19 жаста, ортаншысы Цеван Доржы (Әжіхан) 14 жаста, кішісі 8 жаста болды. Қалдан өлгеннен соң, билікке жақын болған адамдар әскери істе тәжірибелі үлкен ұлы Лама Доржыдан қорқып, билікті екінші ұлына береді. Кейіннен билікке Дебачи мен Амурсана екеуі таласады. Тақ үшін таластың нәтижесінде Жоңғар мемлекеті толық қирады. Қытайлықтар жоңғар билеушілерінің өзара келіспеушілігін пайдаланып, әскерін жіберіп, қалмақ жерін қырып-жойып, жаулап алады.

Осы кезеңде Абылай өзінің жерін ашулы көршілерінен қорғап қалу саясатын жүргізді. Оның XVIII ғ. ортасындағы белсенді сыртқы саясаты Ресейді ойландыра бастады. Абылайдың сыртқы саяси қызметін анду мақсатында отаршылдық әкімшілік жергілікті губернаторларға бірнеше тапсырмалар береді. Орынбор губернаторы А. Давыдовқа берілген шет істер Коллегиясы тапсырмасында: «... Ұлы Императордың жарлығын орындауда басты және маңызды істер мыналар: 1. Абылай сұлтанның Орта қырғыз – қайсақ ордасындағы еш бір қазамын қағыс жібермеу, бақылау...» (1759) туралы айтылған.

Абылай ханның көреген және ержүрек саясатының арқасында XVIII ғ. көшпелі этностардың ішінде қазақтар алдынғы орынға шықты. Осы кезењді Ш.Уәлиханов былай бағалайды: «Қазақтардың аңыздарында Абылай керемет жоғары орын алады, Абылайдың ғасыры қазақтың ерлік ғасыры болып табылады».

Қазақ хандарының ішінде Абылайға дейін де және одан кейін де ешбір хан мұндай шексіз билікке ие бола алмады. Абылай Қазақстанда және одан тысқары жерде көреген әрі ақылды саясаткер ретінде танылды. Қорықпайтын жау жүректігі, данышпан көрегендігі, әскери ақыл-айласы, бойындағы күш-қуат, өткір ойы, дарынды дипломат болғаны оның бүкіл қазақ қоғамын билеуге лайықты қасиеттері еді. Оның дипломатиялық қабілеттілігі, жеке басының ерлігі мен батылдығы күрделі заманда айқын көрінеді. Абылай мұсылмандық білім алған, сауатты ел билеушісі болды.

1755 ж. Қытай Жоңғарияны жаулап алып, құртып жібереді, содан соң Қазақстанның шекарасына жақындайды. Оған себеп қазақтың көсемдері Абылайдың бастауымен жеңілген жоңғарларды қолдап тұрады. Олар қалмақтардың соңғы ханы Әмірсананы Ќытайға бермей, қайта Қытай әскерлеріне қарсы соғысқа қатысады (1756 ж.). Қазақ билеушілері жоңғар мемлекетін сақтап қалуды көздеді, өйткені ол Қазақстан мен Қытай арасында қалқа ретінде еді. ХҮІІІ ғасырдың екінші жартысында Абылайдың ішкі саясаты орталық билікті нығайтуға бағытталды. XVIII ғ. 30 ж. дағдарыстан кейін сұлтандардың рөлін көтеру оңай емес еді. Абылай жүздерді ұлыс жүйесімен басқаруды енгізуге тырысты.

Орталық билікті күшейтуде Абылай ханның жасаған екінші бір шарасы – өз дәуіріндегі беделді, өнерлі жеке тұлғаларға сүйену болды. Абылай ханның жанында XVIII ғ. ұлы жыраулар Бұхар жырау, Үмбетей, Тәтіқара, батырлардан Қабанбай, Бөгенбай, Малайсары, атақты билер Ұлы жүздегі Төле би және Орта жүздегі Қазыбек биді көруге болады.

Осы және басқа да шаралар мықты орталықтанған мемлекет құруға негіз болды.

Абылай ханның белсенді ішкі және сыртқы саясатына байланысты Қазақ хандығы мықты және біртұтас мемлекетке айналды.

XVIII ғ. ортасында қазақтардың этникалық құрамы қалмақтардың, башқұрттардың, қырғыздардың, қарақалпақтардың және Орта Азиялық халықтардың есебінен толықты. Осы кезде қазақтардың саны 3 млн. адамға жетті. Мұндай санға Орталық Азияның көшпелі халықтарының ешқайсысы ешќашан жеткен жоқ.

1781 ж. Түркістанда Абылай хан қайтыс болады және ол Қожа Ахмет Яссауидің кесенесіне жерленеді.

Кіші жүзде Әбілхайыр өлгеннен кейін таққа Ресей үкіметінің қолдауымен Нұралы отырды. Жас кезінен Нұралы саяси және шаруашылық істерге араласып, ірі ұлысты басқарды. 1731 жылы әкесінің тапсырмасымен К.Тевкелевті қарсы алған. 1740 жылы Арал қазақтарының ханы атанды, 1741 жылы Надір-шах қойған Хиуа ханы Тахирды өлтіреді. Бірақ Надірдың баласы өлген ханның орнына Елбарыс ханның баласы – Мұхаммед Әбілғазыны тағайындайды, сондықтан Нұралы Хиуа тағынан айырылып, отанына оралады.

1748 жылы Нұралы әкесінің орнына хан болып тағайындалды. Келесі жылы Ресей оны мойындады. Нұралы хан Ресейдің ашық жақтаушысы ретінде 1755 жылы Батыршы бастаған башқұрт көтерілісін жазалауға қатысады. 1771 жылы Кіші жүздің әскерін бастап Еділден Жоңғарияға қашқан торғауыт қалмақтарды қуды. Қазақтардың башқұрт ісіне араласуы және оларды басып – жаншып қуғындау екі ел арасында кейін қатыгез барымталарға жалғасты.

Е.Пугачев көтерілісі кезінде Нұралы екі жақты саясат жүргізді. Кіші жүз рулары бірнеше рет ханға наразылық білдіріп, патшаға реніштерін хатта баяндайды. Нұралының өзі де патшаға репрессиялық шараларды қолдануды ұсынып, қазақтардағы қуатты ру басшыларының, соның ішінде Қазыбек, Қабанбай батыр билігін әлсірету керек екендігін айтады. 1786 жылы Сырым батырдың қозғалысы күшейе түскенде, оның билігі әлсіреп, хан Ресей бекіністерінде тығылып, содан Уфаға көшіріледі.

1786 - 1790 жылдары Кіші жүзде хан билігі болмайды. Нұралы ханның билікке оралуын Ресей үкіметін Орта жүздің ірі қайраткерлердің бірі Құдайменді сұлтан, одан кейін Уәли хан сұрайды. 1787 жылы Кіші жүздегі ірі жиналыста ел басылардыњ біразы Әбілхайырдың аруағын ќұрметтеп Нұралының билікке оралуын талап етеді. Бірақ Нұралы 1790 жылы Уфада қайтыс болып, сонда жерленеді.

Орта жүзде бұд кезеңде Абылайдың 30 ұлының үлкені Уәли хан (сұлтан Уәли Бахадур, Вали) билік етті. Уәли ерте жастан Орта Азияның саяси өміріне араласты. Ресей елшілері оның саясатта әкесіне ұқсастығын баяндайды. Ол Жоңғарияға, Орта Азияға қарсы жасалған жорықтарға қатысты, әкесі жорықтарда жүргенде ұлыстың ішкі істерімен айналысты. 1769 жылы Бұхар жыраудың ұлы Жарылғаппен бірге Қытайға аттанған 15 адамнан тұратын елшілікті басқарады.

1781 жылы әкесінің орнына халық Уәлиді хан етіп тағайындады. Кейін ол Ресей мен Қытайға бұл шешімді жария етіп, олардан өзін мойындауын талап етеді. Ресей ханды тағайындауды өз бақылауына алғысы келіп, мынадай мәселеде қалай жауап беру керектігін қатты ойлады. «Уәли сұлтаннан келген елшілердің, билердің айтуынша жалпы Орта жүздің сұлтандары, ру басшыларының және бүкіл халықтың келісімі хандық билік үшін Ресейден келген грамотадан көрі маңызды деп есептейтіні рас...»

Мұрагерлік туралы мәселе Абылай ханның кезінде талқыланған еді. Халықтың айтуынша, Абылай хан өзінің орнына ру басшыларына үлкен ұлы Уәлиді және төртінші әйелі Топыш сұлудан туған Қасым төрені ұсыныпты – мыс. Халық ішкі саясатта мінезі жұмсақ Уәли сұлтанды таңдайды. Бірақ Ресей барлық амал-айланы қолданып оның билігін әлсіретуді ойластырды. 1794 - 1795 жылдары Сібір шекаралық басшысына сеніп, Уәлиге 2 сұлтан, 19 ру басшысы, 120 мыңнан артық қазақтар қарсы шығады. Олар ІІ Екатеринаға Уәли ханның «қанауынан» босатуын сұрап және «Ертістің оң жағалауына көшуге» рұқсат сұрайды. Хаттың екінші бөлімі орыс үкіметін үрейлендіреді. Себебі олар жаңа ғана көшпелілерден Құлынды даласы мен Алтай тауының маңын босатқан еді. Ресей үкіметі сондықтан ханмен жақсы қатынас орнатуға және қарсы руларды басуға тырысады. Дегенмен ханға қарсы істер жалғаса берді. генерал поручик Штрадман Санкт-Петербургтегі баяндамасында былай дейді: «мен Уәли ханды құлату үшін Тобыл және Есіл линиясының бригадирі Штрейдерге бар мүмкіншіліктерді қолдануға рұқсат бердім».

Уәли хан Қазақстанның шекарасындағы орыстардың қатыгездігі мен заңсыз істеріне қарсы шығуды тоқтатпайды. Ол патшадан: «Қырғыз (қазақ) Ордасында мекендейтін рулардың жеріне үстемдікті тоқтатыңыз, бұрынғы кезде патша мен генералитет Орда билігіне таласпайтын және біздің жерімізге иелік жасамайтын, басынуға рұқсат етпеңіз...», - деп сұрайды.

1817 жылы Ресей Уәлидің билігін әлсірету үшін Орталық Қазақстанның қазақтарының арасында беделі жоғары болған Барақ ханның ұлы Бөкейді хан етіп сайланды. Осылайша 1816 жылы Орта жүзде екі хан билік етеді. Қытай жерін мекендеген Орта жүздің бір бөлігі бұл екі ханды да мойындамайды.

XVIII ғасырдың 80 жылдарында Кіші жүз ауыр жағдайға тап болды. Ресей үкіметінің отаршылдық саясаты күшейді, Орал казактары елдің ішкі территориясын жаулап, Жайықтан бергі жерді алды, ал империялық саясатқа басыбайлы қазақ ақсүйектерінің кесірінен қазақ - башқұр, қазақ -қалмақ келіспеушіліктері өрши түсті. Кіші жүздегі Нұралы хан мен оны жақтаушы билеушелер елдегі үрейді тоқтата алмады. Ұзаққа созылған дағдарыс себебімен халық арасынан ел бастаушы көсемдер шыға бастады. Ресейге қызмет істеп жатқан Әбілхайыр хан тұқымына қарсы оппозициялық топты Сырым Датұлы бастайды.

С. Датұлы жақсы қолбасшы және білікті саясаткер бола білген. Сол арқылы ол халықпен де, Ресей чиновниктерімен де, хан - сұлтандармен де тіл табыса білді. Мұны А.И.Левшиннің жазбаларынан көруге болады: «Сырымның жасаған істерінен оның намыскер, шыдамсыз, кекшіл болғанымен айтқан сөзінен қайтпайтын және алға жылжуға ұмтылатынын байқауға болады. Ол өзіне болашақта тиімді және пайдалы істі көрсе, міндетті түрде қолдан шығармайды. Оның ханға қарсы болу себебі өзінің ішінің тарлығы. Себебі ол хан бола алмайды қарасүйек. Сондықтан әрқашан хан билігінің ешқандай пайдасының жоқтығын дәлелдегісі келіп, тұқымында жоқ ақсүйектікті өзінің батырлығымен айырбастағысы келді». Қалай дегенмен Сырым нағыз ірі көсем еді.

Кіші жүздегі XVIII ғасырдың аяғындағы көтерілістің негізгі себептері жер мәселесі, патша үкіметінің көшпелілерге Орал өзенінің “ішкі жағына” мал жаюға тиым салуы, сонымен қоса ру басшыларының билігін қысқартуы, халықты хан да, сұлтан да, Орал казактары мен патша әкімшілігінің де тонауы.

XVIII ғасырдың 80 жылдары көтеріліс күшейе берді. Егер қазақ ауылдары енді жиі тоналса, қазақ батырларының бекіністерге аттануы да жиіленді. Бұл әсіресе 1783 жылдың көктем мен жазында Сырымның Орал казактарының қолына тұтқын болуынан кейін өрши түсті. Нәтижесінде 1783 жылы жазда Нұралы хан Сырымды босатып алу үшін ақы төлеп елге қайтарды. Бұл жерде оның туыстығынан бұрын /Сырымның әйелі Нұралы ханның туған апасы/, негізінен Сырымның дала халқы арасындағы үлкен беделі себеп болды.

Осы кезде қазақтардың ашық түрде патшаға қарсылығы үлкен аумақта жүрді. Олардың бағыты Жайықтың төменгі ағысындағы бекіністерге және Ор бекінісінің ауданына бағытталды. С. Датұлы өзіне 2700 адамнан тұратын әскер жинаса, негізінен көтерілісшілер барлығы 6 мың болған, кейбір деректерде 7 мың. 1785 жылдың шілдесінде Кіші жүз ақсақалдары ІІ Екатеринаға жазған хатында «Біз қырғыз-қазақ жұртының қарапайым Кіші жүз халқымыз, барлық қара халық пен оның басшылары Нұралы ханға қарсы... Егер де хан билігінен Әбілқайырдың тұқымын алып тастамасаңыз, арамызда тыныштық болмайды. Бұл оның бүкіл тұқымына қарсылығымыздықтан емес, ханның қатігез саясатынан туындайды. Сондықтан оны тақтан тайдырмағанша ешқандай келісім сөз де, бейбітшілік те болмайды». Сырымның ханнан тыс жүргізген саясатының нәтижесінде олардың арасы тез суыды.

С. Датұлы бастаған Кіші жүздегі қазақтардың бас көтеруі Ресей патшалығының орталық саясатына және патша өкіметінің қолжаулықтарына айналған Әбілқайыр тұқымына қарсы болған алғашқы ашық көтеріліс

Кіші жүзде шаруашылықтың құлдырауы, жердің таршылығы 1801 жылы Бөкей немесе Ішкі Орданың құрылуына әкелді, ол Жайық және Еділ өзендерінің төменгі ағысында пайда болды. Бұл аймаќ Ресей құжаттарында ХVІІІ ғасырдың аяғына дейін Астрахань даласы деп аталды. Мұнда көшпелілердің тұрақтары аз болды, онда көбінесе Астрахань татарлары, қалмақ және казактар тұрды. Жеке казак қоныстары және шаруа дворлары Жайық өзені мен теңіз жағалауын бойлай орналасты. XVIII ғасырдың соңында жердіњ тарылуына қазақтардың екі өзен аралығындағы ежелгі қоныстарына қызығуы күшейді. Ертеде қысқы мерзімде тек сұлтандардың жылқы үйірлерін өткізсе, енді Сырым Датұлының көтерілісін басып тастағаннан кейін көшу процесін бақылау қиын болды. Үкімет қазақ көшпелі ауылдарының талаптарына құлақ алып, ішкі территорияға көшуге рұқсат берді, өйткені бұл жерлер 1771 ж Еділ қалмақтары Жонғарияға қашқаннан кейін бос қалған еді. Ресей осы арқылы Кіші Жүздегі әлеуметтік күрестің шиеленісін басуды ойлады. Қазақтардың екі өзен аралығына тұрақты қоныстану ниеті патшалықтың отарлау саясатына сєйкес келді, ол Кіші жүз күшін әлсіретті, қазақтың жарты бөлігін Ресейге толық бағындырды және қазақтардан салық алып, сауда қатынастарын дамытуға мүмкіндік берді.

“Бөкей сұлтанныњ ішкі жаққа көшуі, оған ықпал еткен мєселе көптеген патша шенеуніктерініњ достық кеңестері еді” деп жазды сол кездегі бір куәгер, және осы туралы ағасы Шығайдың жазбаларына қарағанда “1801 жылы Астраханның уақытша губернаторы Кнорринг Астрахан шекара бастығы Попов арқылы менің ағам Бөкей Нұралыұлына Жайықтың ішкі жағына біржолата Ресей бодандығына өтуге ұсыныс жасады. Осы кездесуден кейін Бөкей хан мені және басқа да сұлтан тұқымынан ағайындарын ертіп өзімізге бағынышты он мың үйлі қазақты ертіп, бүкіл мал мен дүние - мүлкімізді алып ішкі жаққа көштік”.

Саяси тұрғыдан бұл орда ерекше иелік ретінде 1812 жылы бекітілді. Осы жылы Кіші жүзде де хан болып Шерғазы сұлтан сайланса, ал Ішкі Ордада – Бөкей сұлтан болды. 1815 жылы Бөкей хан өлгеннен кейін, Жәңгір кәмелеттік жасқа келмегендіктен, орданы Шығай сұлтан биледі. Жәңгір Астраханьда тәрбиеленді, губернатор үйінде орналасты. 1824 жылы 24 шілдеде Орал қаласында Орынбор шекаралық басқармасының қатысуымен Жәңгір хан болып жарияланды.

Жәңгір ханның билік кезеңі ұзақ және күрделі болды. Қоғам өмірі көп өзгерістерден өтті, сонымен қатар түрлі оқиғаларға толы болды. Қазақ хандығының тарихында алғаш рет жерді жеке меншікке беру осы кезеңде іске асты, ол көшпелілердің отырықшылыққа көшуіне әсер етті, тархандық институты өркендейді. Осы өзгерістер көшпелі қазақ қоғамының әлеуметтік ыдырауына әкелді. Билігі беки келе Жәңгір ескі салық жүйесін реформалады, алдымен елден “зекет”, “соғым” алынса, кейін “жасауыл ақысы”, яғни ханның қызметкерлер ұстағаны үшін алым – салыќ жинады.

Хан өзіндік басқару аппаратын құрды: канцелярия, депутаттық топ, 12 би кеңесі, есауыл институты, базарлық сұлтандар тобы, 14 адамның тұратын шабармандар, Бөкей Ордасында “ахун” – хандықтың басты діни қызметкері қызметі бекітілді.

ХІХ ғ. 30 жылдары хандық территориясында беделді сауда орталықтары болды, оның ең ірісі Хан ордасында ашылған жәрмењке еді. 1832 жылы ашылған жәрмеңке миллион рубль сауда айналымымен басталды. Ресейге жүздеген мал басы айдалды, жәрмеңкеге әр елдерден мыңдаған көпестер келді. ХІХ ғасырдың 40 жылдары хан ордасының сауда айналымы ерекше маңызды күшейіп экономикалыќ орталыќ көрініске айналды, 89 үйдің 46 - сы дүңгіршіктер, ал 19- ы қоймалар болды.

Бөкей ордасында мұсылмандық мектептер көп болды. Әрбір рудыњ өзінің молдасы болды. Мектеп оқушыларының көпшілігі оқуды Ресейге, немесе Ташкент және Бұхара медреселерінде жалғастыруға жіберілді. Ханның білім беру концепциясы 1841 жылы тек Бөкей ордасында емес, түгел Қазақстан көлемінде алғаш рет азаматтық білім беретін мектептің ашылуымен ұласты. Мектепке бөлінген 30 - 40 вакансияға алғашында 12 оқушы жиналды. Осы орындарды толықтыру үшін 2 жыл қажет болды. А.Евреинов: «Бұл мектептегі оқытушылар татар, араб және орыс тілін, арифметиканы және грамматиканың алғашқы ережесін, қысқаша түрде – география және тарих және тағы басқа пәндерді оқытқан. Ең жақсы түлектер осыдан Орынбордың Неплюев корпусына түсті», - деп жазған. С.Бабажанов (1861 ж.) өзінің қызықты “Заметки киргиза о киргизах” мақаласында Бөкей Ордасындағы халық білімі және Неплюев корпусының стипендианттары туралы: “... Жәңгір хан Ішкі орда қазақтарының білімін жоғарылату үшін Неплюев кадет корпусына Ордадан 10 ұл баланы алу үшін арнайы Орынборда келісім жүргізіп, оларды 2- ші эскадрон бөлімінде немесе азаматтық топта оқытуға жол ашты”,- деп жазды.

Бөкей хандығы мәдени өмірінің жарқын көрінісі “қару бөлмесі” немесе ќару – жараќ мұражайы. Зерттеушілердің айтуынша, онда сирек кездесетін қарулар болған, одан қазақ қолөнершілерінің жоғарғы шеберлігін көруге болатын. Қазақтың алғашқы мұражайында шығыс текті заттар көп болды: “Азиялық сауыт, дулыға (шлем) және тағы басқа әскери қару - жарақтар. Соның ішінде Ресей императорларының қазақ билеушілеріне сыйға берген қылыштары да болды. Осы мұражай тағдыры туралы бірнеше жорамал бар.

Жәңгір хан өз уақытында Қазан университетінің ғылыми-тарихи қоғамдастығында сыйлы мүше болды. Ол эпикалық поэмалар мен қазақ шежірелері үлгілерін жазып алып, зерттеушілерге, ғылыми орталықтарға тапсырып отырған. Жәңгір хан 1845 жылы қайтыс болды. Ханның мұрагері саналатын ханзада Ресейден ордаға келе жатқан жолда жұмбаќ жағдайда ќайтыс болды. Содан кейін хандық билік жалғасын таппады, орданы Уақытша Кеңес басқарды.