Н. гумилева ministry of education and science of kazakhstan

1. 
   Закон Республики Казахстан «О социальной медико-педагогичической коррекционной поддержке детей с ограниченными возможностями» за № 343 – 2 от 11.07.2002 года
   
2. 
   Жалмухамедова А.К. «Оказание ранней коррекционно-развивающей помощи детей с ограниченными возможностями». / Под. ред. Сулейменовой Р.А. – А., 2008. – 60 с.
   
3. 
   Диагностика нарушений речи у детей и организация логопедической работы в условиях дошкольного образовательного учреждения: Сборник методических рекомендаций. – СПб.: ДЕТСТВО-ПРЕСС, 2001.
   
4. 
   Коррекционно-педагогикическая работа в дошкольных учреждениях для детей с нарушениями речи. /Под ред. Ю.Ф. Гаркуши. М.: Секачев В.Ю., 2000.
   
5. 
   Новоторцева Н.В. Развитие речи детей 2. Ярославль: Академия развития, 1997.
   
6. 
   Флерова Ж.М. Логопедия. Ростов н/Д., 2000.
   
7. 
   Эльконин Д.Б. Развитие речи в дошкольном возрасте. Москва – Воронеж, 1998.
   

Ғылымда «мазасыздық» пен «мазасыздану» түсініктерін ажыратады. «Мазасыздық» түсінігін психологияға З.Фрейд енгізді және қазіргі таңда оны көптеген ғалымдар (О.А. Черникова, О. Кондаш, Ф. Перлз және басқалар) оны қорқыныштың бір түрі ретінде қарастырады. Мазасыздық белсенді елестетудің, болашақты қиялдаудың нәтижесі болып табылады. Мазасыздық адамда қозуды бәсеңдетуге мүмкіндік бермейтін, аяқталмаған ситуациялардың, шектелген белсенділіктің болуы салдарынан пайда болады. Осыған байланысты, мазасыздық индивидтің санасында сәтсіздікті, қауіпті болжаумен, немесе белгісіздік жағдайында адам үшін маңызды, ауқымды нәрсені күтумен байланысты өте күшті ішкі азапқа салатын мазмұнсыз мазасыздану деп түсінілетін эмоциялық ахуал /1, 142 б./.

Анық байқалатын мазасыздық дененің түрлі бөліктеріндегі анықталмаған, көбіне кеуде тұсындағы «жайсыздықты», «дірілдеуді», «буырқануды», «қайнауды» сезіну және ол көп жағдайда түрлі сомато-вегетативтік ауытқулармен (тахикардия, тершеңдік, терінің қышуы және т.б.) қатар жүреді.

Мазасыздық қауіптену эмоциясына жақын болғанмен, дегенмен де оның қорқыныштан айырмасы бар. Қауіптенудің нақты әсерлену көзі бар, шындығында да қауіпті болып бағаланған, нақты бір нысанмен байланысты. Ал мазасыздықтың пайда болуына, нақты және анық себеп жоқ.

«Мазасыздану» термині нақты жағдайға тәуелсіз пайда болған әсерленулердің кең шеңберін анықтау үшін де жиі қолданылады. Мазасыздық пен мазасыздану түсініктерінің көп қырлылығы мен семантикалық анықсыздығы, олардың психологиялық зерттеулерде түрлі мағынада қолданылуларының салдары болып табылады.

Әйтсе де мазасыздық та, мазасыздану да қорқыныштың алдында жүреді деп саналады, ол қауіп сезініліп және анықталғанда пайда болады /2, 111 б./.

Психологияда эмоциялық ахуал ретіндегі мазасыздануды (ситуациялық мазасыздану) және тұрақты сипат (тұлғалық мазасыздану) ретінде бөліп қарастырады.

Спилбергер ситуациялық мазасыздануды «эмоциялық реакция» ретінде анықтайды, ол жайсыздықты алдын ала сезумен, қысымды, нервоздылықты, мазасыздануды субъективтік түйсінулермен сипатталады және вегетативтік жүйке жүйесінің белсенділігімен қатар жүреді /3, 165 б/.

Субъектінің мазасыздыққа бейімділігін және оның ситуациялардың кең ауқымын қауіпті деп қабылдап, олардың әрқайсына белгілі бір реакциямен жауап берумен байқалатын тұрақты индивидуалдық сипаттаманы тұлғалық мазасыздану деп түсінеміз.

Мазасызданудың белгілі бір деңгейі – белсенді әрекетшіл тұлғаның табиғи және міндетті ерекшелігі. Әрбір адамның өзіндік тиімді немесе қалаған мазасыздану деңгейі болады. Ол пайдалы мазасыздану деп аталады. Бұл қатынастағы адамның өз ахуалын бағалауы ол үшін өзін-өзі бақылау мен өзін-өзі тәрбиелеудің маңызды компоненті болып табылады. Алайда, егер аяқастынан адамның өзі немесе айналасындағылар бәрі жалпы қалпында болғанымен, ал оның мазасызданудан арыла алмауы, немесе әдеттегі оқиғаларға әсерленуі шектен тыс, немесе бұрын мән бермейтінге, назар аударып, мазасыздануы байқалса, онда бұл жағдайда ситуациялық мазасызданудың дезадаптивті сипат алғаны жөнінде айтуға болады.

Мазасыздануды зерттеуге арналған көптеген жұмыстарда қалыпты және патологиялық мазасыздану деп екіге бөлінеді. Қалыпты және патологиялық деп бөлу оның көптеген аспектілері мен түрлерін бөліп көрсетуге алып келді: қалыпты, ситуативті, невротикалық, психологиялық және т.б. Дей тұрғанмен, көптеген авторлар мазасыздануды, оның көріністері, адекваттық емес қарқындылықпен үлкейсе, патологиялық сипат алуы мүмкін, маңызы бойынша біртұтас құбылыс деп бағалайды.

Мазасызданудың психопатологиялық құбылыстардағы рөлін саралау, осы бұзылулар байқалатын ауытқулардың басым бөлігіне мазасыздануды жауапты деп санауға негіз береді. Мазасыздану мен кейбір физиологиялық көрсеткіштердің арасындағы өзара тығыз байланыстың барлығына негізделеді, ол эмоциялық стресстің тетіктерін зерттеу кезінде алынған нәтиже.

Алайда, мазасызданудың кейбір физиологиялық көрсеткіштермен өзара байланысын қарастырғанда, мазасыздану – ол субъективтік құбылыс екендігін, оның көріну деңгейі мен сипаты индивидтің тұлғалық ерекшеліктеріне тәуелділігін ескеру қажет. Мазасыздануы жоғары категорияға жататын тұлғалар, өзіндік бағалауына және өмірлік іс-әрекеттеріне төнген қауіпті ситуациялардың кең диапазонында қабылдауға және мазасызданудың қысымы анық байқалған ахуалмен жауап беруге бейім. Зерттеушілер (Л. Куликов, М. Долина,

М. Дмитриева, 2000) психологиялық тест сыналушының тұлғалық мазасыздануының жоғары көрсеткішін анықтайды деп көрсетеді, олай болса, оның түрлі жағдайлардағы мазасыздық ахуалының пайда болатыны туралы айтуға негіз бар.

Аталмыш жұмыста қарастырылатын эмоциялық ахуалдардың біріне агрессия жатады.

Агрессивтіліктің психологиялық тетіктерін зерттеудің негізін қалаған З.Фрейд болып табылады, ол агрессивтілікті адамзат табиғатының бөлінбес бөлшегі деп атап көрсетті. Жинақталған агрессивті энергия агрессиялық жану арқылы бәсеңдеп отыруы керек – психоаналитикалық талқылауы осындай.

Адамның агрессиясын жануарлардың мінез-құлқына балап, оны таза биологиялық тұрғыдан қарайтын теория да бар – онда ол басқа жандармен күресте тірі қалуға, қорғану және бақталасын жою немесе жеңу арқылы өз өміріндегі өзін анықтау құралы ретінде. Мұндай тұжырымдар агрессивтіліктің этологиялық теориясында (К.Лоренц) сипатталады. Бірақ Лоренц оны реттеу мүмкіндігін жоққа шығармайды және адамдардың тәрбиесіне, моралдық жауапкершілігінің күшеюіне үміт артады.

Уақыт өте келе, агрессияның фрустрациясы теориясы – ең танымал теорияға айналды. Ол кез-келген фрустрация ішкі оянуды немесе агрессивтілік түрткісін тудырады (Д.Доллард) деген тұжырымнан тұрады. Л.Берковиц агрессияның фрустрациясы теориясына үш маңызды өзгертулер енгізді:

- фрустрация міндетті түрде агрессивтік әрекеттер арқылы жүзеге аспайды, бірақ оларға дайындыққа стимул береді;

- тіпті агрессияға дайын болғанның өзінде ол қажетті шарттарсыз пайда болмайды;

- фрустрациядан агрессивті әрекеттер арқылы шығу адамның осындай қылықтарға әдеттенуін тәрбиелейді. Агрессия фрустрациялық ситуациядан шығудың жалғыз жолы деп қана емес, солай болуы мүмкін жолдың бірі деп қарастырылады (С.Розенцвейг).

Қазіргі таңда әдебиеттерде агрессивті мінез-құлыққа бейімділікті көрсететін, тұлғаның тұрақты сипаты ретіндегі агрессия түсінігін, агрессивтілік жүзеге асатын мінез-құлық формасы ретіндегі агрессиядан ажыратады /4, 114 б./

Көптеген қазіргі заман ғалымдары агрессивтілікті, оны жүзеге асыру үрдісінде қалыптасатын, тұлғаның әлеуметтік-психологиялық қасиеті ретінде анықтауға тоқталды. Орта мен әлеуметтік ситуация агрессивті мінез-құлықтың көрінуі мен қалыптасуына зор ықпал ететінін зерттеулер көрсетті.

Агрессияны мінез-құлық ретінде ғана емес, сондай-ақ психиалық ахуал және эмоциялық компонент ретінде қарастырудың маңызы кем емес. Агрессивті болғанда, адам қатты ашу мен қаһарлануды басынан өткереді. Алайда үнемі олай бола бермейді, және кез-келген ашу агрессияға итермелемейді. Қасқөйлікті, ашу-ызаны, кекшілдікті эмоциялық бастан өткеру әр адамда әрқилы болуы мүмкін және олардың босаңсуы салмақ салған ашу-ызадан арылуға, ал әдеттенген агрессиялылықта тек күшейе түсуі де мүмкін /5, 120 б./.

Қажеттіліктерінің орындалуына кедергі келтіріп, күтпеген тосқауылдар кездескенде, адам қысымды, мазасыздықты, шарасыздықты, ашуды бастан өткереді, осылардың барлығының басын біріктіретін ұғым ол – фрустрация. С.Розенцвейг бойынша, бағыттылығына қарай фрустрация ахуалы адамның үш қалыптағы мінез-құлқынан (реакцияларынан) көрінуі мүмкін: экстрапунитивтік, интрапунитивтік және инпунитивтік.

Экстрапунитивтік қалпы агрессияға «арандатушының» пайда болуымен, реакцияның сыртқа бағытталуымен байланысты (сыртқыны айыптаушы реакциялар). Адам қалыптасқан ахуалға сыртқы жағдайларды, басқа адамдарды кінәлайды. Онда ашушаңдық, реніш, жауыздану, қыңырлық, қойылған мақсатқа қалайда жетуге ұмтылу пайда болады. Осының салдарынан мінез-құлық сыңаржақтанып, қара дүрсінге айналады, олар тиісті нәтижеге әкелмесе де, бұрын жатталған қылықтар қолданылады.

Фрустрацияның интрапунитивтік қалпы аутоагрессиямен, сәтсіздікке өзін кінәлаумен сипатталады, кінәні сезіну пайда болады. Адамды көңілсіздік басады, мазасызданады. Оқшауланып, үнсіздікке бейім болады. Міндеттерді шешкенде адам примитивті қалыптарға жүгінеді, іс-әрекет түрлері мен өзінің қызығушылықтарын шектейді.

Импунитивтік қалыптағы фрустрация сәтсіздікке айналып өтуге болмайтын, тағдырдың жазуы немесе мәнсіз оқиға деген қатынаспен қараумен байланысты. Адам өзін де, басқаны да кінәламайды.

Жауап беру реакциясы қандай болмасын фрустрациялық ахуалдың пайда болуы адамның тұлғалық ерекшеліктеріне тәуелді, осымен байланысты фрустрациялық толеранттылық, яғни фрустрацияға төзімділік түсінігі енгізілді. Жүйке жүйесі әлсіз тұлғалар көбіне фрустрацияның интрапунитивтік қалпын; жүйке жүйесі күштілер – экстрапунитивтік қалпын (агрессияны) көрсетеді /1, 340 б./.

Осылайша, психикалық ахуал құрылымына бастан кешірулердің белгілі бір екі жақтылығы (модалдылығы), тұтас алғандағы психикалық үрдістер ағымының (психикалық іс-әрекеттер) нақты өзгерістері, тұлға мен мінез-құлықтың бейнеленуі, сондай-ақ заттық іс-әрекеттер мен соматикалық ахуал кіреді. Е.П.Ильин бойынша, физиологиялық жағы бірқатар қызметтерден, ең алдымен вегетативтік және қимыл-қозғалыстық өзгерулерден тұрады /3, 443 б./.

Эмоциялық ахуалдарды реттеу психологиядағы ең күрделі мәселелердің бірі болып табылады. Эмоциялық ахуалдарды реттеуді зерттеуге арналған көптеген тәсілдер бар. Мысалы, Ф.Б.Березин мынадай тұжырымдармен негіздеді: бейімделу ағымы адамның ұйымдастырылуының, оның ішінде психикалық аймағының да деңгейінде де көрінеді; тұтас алғандағы бейімделу сипатын психикалық реттеу сипаты анықтайтындықтан, психикалық бейімделу адамның жалпы бейімделуінің орталық көзі болып табылады /6, 34 б./. Березин психикалық бейімделу тетіктері, ізінше, психикалық ахуалдарды реттеу де, интрапсихикалық аймақта жатыр деп есептейді.

Березин бейімделудің сәттілігіне негіз болатындар тетіктерге, психологиялық қорғану мен орнын толтырудың алуан түрлі қалыптары - мазасыздыққа қарсы тұрудың тетіктерін жатқызады. Психологиялық қорғаныс – бұл қандай да бір конфликтіні түйсінумен байланысты мазасыздық сезімін шамасынша азайтуға немесе жоюға бағытталған тұлғаны стабилизациялаудың арнайы реттеуші жүйесі. Психологиялық қорғанудың басты қызметіне сана аймағын жағымсыз, тұлғаны жарақаттаушы әсерленулерден «қору» жатады /6, 85 б./. Кең мағынада бұл термин кез-келген мінез-құлықты анықтау үшін, оның ішінде дискомфортты жоюға бағытталған, адекватты емес мінез-құлықты анықтауға да қолданылады.

Березин психологиялық қорғаныстың төрт түрін бөліп көрсетеді: қауіп факторын түйсінуге кедергі келтіруші, мазасыздық шақырушы; мазасыздықты фиксациялауға мүмкіндік беретін; түрткілер деңгейін төмендетуші; мазасыздықты жоюшы.

Психикалық бейімделу тетіктерінің бұзылуы немесе қорғанудың адекватты емес қалыптарын қолдану мазасыздықтың соматизациясына, яғни жарақаттаушы ахуалдардың алдын ала қалыптасуына мазасыздықтың бағытталуы.

Бұл басқа да эмоциялық ахуалдар тәрізді, мазасыздықтың да, ағзаның вегетативтік және гуморалдық реттелуімен байланысты, яғни аталмыш жағдай өзгергенде белгілі бір физиологиялық өзгерістер жүзеге асады. Мұндайда, индивидтің психологиялық қорғаныстың адекватты емес қалпын қолдануы және шектен тыс мазасыздықтың пайда болуы үнемі қарқындылығы бойынша, мотивациялыққа қарағанда анағұрлым жоғарырақ, артық қысыммен қатар жүреді, деп атап көрсетеді автор. Әдетте, мұндай жағдайда фрустрация болып табылатын мотивациялық мінез-құлықтың қоршалуымен негізделген ахуал пайда болады /7, 78-79 б./.

Бейімделу үшін маңызды фрустрациялық ситуациялар әдетте, қандай да бір жағдайда қанағаттандырыла алмайтын қажеттіліктердің кең диапазонымен байланысты. Қажеттіліктердің қанағаттандырылуының мүмкін болмауы белгілі бір психикалық қысымға әкеледі. Бір-бірін жоққа шығаратын, тұтас бір кешендер қажеттіліктерінің қанағаттандырылмауы жағдайында, психикалық қысым шарықтау шекке жетеді, адекватты мінез-құлықты бұзатын ахуал, яғни фрустрация қалыптасады. Әдетте, бұл ахуал, интрапсихикалық конфликтінің, түрткілер конфликтісі деп аталатын, қандай да бір конфликтінің нәтижесінде пайда болады. Эмоциялық стресс дәл осы интрапсихикалық конфликт ситуациясымен байланысты.

Ф.Б.Березин жүргізген көпжылдық эксперименталдық зерттеулер, адамның алуан түрлі жағдайларға сәтті бейімделу қабілетін анықтайтын тұлға сипаттамаларының барлығы жайлы шешім шығаруға негіз бола алады. Ол сипаттамалар адамның бүкіл өмірі бойында қалыптасады, олардың қатарына алдымен жүйке-психикалық тұрақтылықты, тұлғаның өзіндік бағалауын, қоршаған адамдар үшін өзінің маңыздылығын түйсінуді, конфликтілік деңгейін және т.б. жатқызу керек.

Р.М.Грановская /8, 257-260 б./ эмоциялық ахуалдарды реттеу мәселелерін қарастыра келе, қысымды жағдайлардан шығу стратегияларын үш топқа бөледі: мәселені өзгерту немесе жою, оған деген көзқарасты ауыстыру арқылы оның қарқындылығын азайту, бірқатар тәсілдерді қосудың көмегімен оны жеңілдету.

Адамды қоршаған ортаны және өзін өзгерту мүмкіндігі мен ықпал ету үнемі қызықтырған, қызықтыра береді де. Мүмкіндіктер әрекет арқылы жүзеге асады, ал әрекеттер білімсіз жүзеге аспайды. Әдебиеттерде йогтардың дем алуды шектеу, жүректің соғысын тоқтату, қалыпты дене қызуын сақтай отырып, аязда бірнеше күн болу және т.б. көптеген қабілеттері сипатталады. Қалыптағы адамдарға – психофизикалық ахуалын өзіндік реттеу әдістемесін игеру анағұрлым жақын болып табылады.
Әдебиет

1. 
   Ильин Е.П. Эмоции и чувства. - СПб.:Питер, 2002. – 740 с.
   
2. 
   Немчин Т.А. Состояния нервно-психического напряжения. - Л.: Изд-во ЛГУ, 1988. - 254с.
   
3. 
   Петровский А.В., Ярошенко М.Г. Психология.-М.: Академия, 2001.- 500с.
   
4. 
   Горбатков А.А. Две модели динамики связей положительных и отрицательных эмоций // Вопросы психологии. - 2004. - №3. С.51-64.
   
5. 
   Алфимова М.В. Трубников В.И. Психогенетика агрессивности // Вопросы психологии. - 2000. - №6. - С.112-123.
   
6. 
   Березин Ф.Б.Психическая и психофизиологическая адаптация человека. - Л.: Наука, 1988. - 280с.
   
7. 
   Изард К.Э. Психология эмоций. - СПб.: Питер, 1999. – 403 с.
   
8. 
   Грановская Р.М. Элементы практической психологии.-СПб: Свет, 1997. - 510 с.
   

Академик РАМН П. Сидоров под синдромом эмоционального выгорания понимает процесс постепенной утраты эмоциональной, когнитивной и физической энергии, проявляющийся в симптомах эмоционального, умственного истощения, физического утомления, личной отстраненности и снижения удовлетворения исполнением работы /1/.

Одним из наиболее эффективных путей преодоления этого синдрома является использование методов психологической разгрузки и релаксации.

Под термином психологическая разгрузка нами понимается важный элемент отдыха человека, который позволяет быстро и качественно снять напряжение, расслабиться и восстановить силы. Психологическая разгрузка может проявляться в различных формах: в движении, в рисунке, в снятии мышечных блоков и в релаксации /2/.

Релаксация — произвольное или непроизвольное состояние покоя, расслабленности, связанное с полным или частичным мышечным расслаблением. Возникает вследствие снятия напряжения, после сильных переживаний или физических усилий. Бывает непроизвольной (расслабленность при отходе ко сну) и произвольной, вызываемой путем принятия спокойной позы, представления состояний, обычно соответственных покою, расслабления мышц, вовлеченных в различные виды активности.

Обучение студентов педагогического колледжа основам психологической разгрузки и релаксации призвано способствовать формированию у них определенных компетенций в этой сфере.

Реализация данной цели возможна двумя путями: через внедрение в образовательный процесс специального курса по разгрузке и релаксации, либо же через введение в содержание занятий по психологии и самопознанию элементов обучения принципам и техникам психологической разгрузки и релаксации.

В рамках данной статьи мы рассмотрим обучение техникам психологической разгрузки и релаксации на занятиях по самопознанию.

Занятия по самопознанию строятся по тренинговому принципу, что позволяет включать в содержание занятия эффективные и простые в выполнении техники релаксации. Самыми эффективными в этом случае выступают техники дыхательной и мышечной релаксации.

Дыхательные техники, по нашему мнению, имеют ряд достоинств, которые делают их незаменимыми инструментами в копилке учителя:

• 
  можно выполнять в любом месте;
  
• 
  нет необходимости в специальном оборудовании;
  
• 
  требуется мало времени на выполнение техники.
  

• 
  повышенное артериальное, внутричерепное, глазное давление;
  
• 
  травмы головы и позвоночника;
  
• 
  хирургическое вмешательство;
  
• 
  острые респираторные заболевания.
  

В этом упражнении участники принимают удобную позу, закрывают глаза, дышат глубоко и ровно. «Сейчас мы будем учиться расслабляться с помощью дыхания. Представьте себе, что в животе у вас воздушный шарик. Вы вдыхаете медленно, глубоко-глубоко и чувствуете, как он надувается... Вот он стал большим и легким. Когда вы почувствуете, что не можете больше его надуть, задержите дыхание, не спеша сосчитайте про себя до пяти, после чего медленно и спокойно выдыхайте. Шарик сдувается... А потом - надувается вновь... Сделайте так пять-шесть раз, потом медленно откройте глаза и спокойно посидите одну-две минуты» /3/.

Техники мышечной релаксации строятся на состоянии максимального расслабления мышц тела человека. В основе лежит поочередное максимальное напряжение мышц тела и их резкое расслабление.

Мы видим следующие достоинства данного направления релаксации:

• 
  естественность и экологичность выполнения – в случае превышения уровня максимального напряжения, автоматически происходит глубокое расслабление;
  
• 
  нет необходимости в специальных ресурсах;
  
• 
  не требует совершенного физического здоровья.
  

• 
  повышенное артериальное, внутричерепное, глазное давление;
  
• 
  травмы головы и позвоночника;
  
• 
  радикулит и остеохондроз;
  
• 
  камни в печени, почках;
  
• 
  мышечные судороги.
  

Сидя, сосредоточьте внимание на мышцах бедер. Икры не должны напрягаться. Выпрямляйте перед собой обе ноги. Держать. Расслабиться. Повторить упражнение.

Кисти крепко сжать в кулаки. Держать. Расслабиться. Повторите упражнение. Для того чтобы расслабить противоположную группу мышц, нужно просто растопырить пальцы настолько широко, насколько это возможно. Задержите положение. Расслабьтесь. Обратите внимание на ощущение теплоты или покалывания в кистях рук.

Поднимите плечи в вертикальной плоскости по направлению к ушам. Держать. Расслабиться. Сконцентрируйте внимание на ощущении тяжести в плечах.

Улыбнитесь настолько широко, насколько это возможно. Держать. Расслабиться. Для расслабления противоположной группы сожмите губы вместе, будто вы хотите кого-то поцеловать. Держать. Расслабиться.

Крепко зажмурить глаза. Держать. Расслабиться.

Повторите комплекс упражнений несколько раз /4/.

Таким образом, в завершение нашей работы, хотелось бы отметить возможность обучения будущих педагогов на занятиях самопознанием техникам психологической разгрузки и релаксации разных модальностей.

Использование вышеописанных упражнений в образовательном процессе колледжа, позволило нам повысить уровень комфорта студентов на занятии, а так же способствовало повышению их компетентности в сфере сохранения своего психологического здоровья и профилактики профессионального выгорания.
Литература

1. 
   Медицинская газета №43 – 8 июня 2005 г. Синдром эмоционального выгорания. http://medgazeta.rusmedserv.com/2005/43/article_1322.html
   
2. 
   Рабочая книга практического психолога: технология эффективной профессиональной деятельности (пособие для специалистов, работающих с персоналом. Под ред. А.А.Бодалева, А.А.Деркача Л.Г.Лаптева. - М.: Издательство Института психотерапии, 2001.- 497 с.
   
3. 
   Игры на релаксацию и снятие напряжения / Ресурс для вожатых «Летний лагерь» http://summercamp.ru/index.php5/Hrpbi.
   
4. 
   Эверли Дж. С., Розенфельд Р. Стресс: природа и лечение: Пер. с англ. - М.: Медицина, 1985, 224 с.
   

Спорт является существенно важным для оздоровления и социальной поддержки детей и подростков с интеллектуальными и физическими расстройствами. В то же время можно сказать, что организованный спорт иногда имеет социальную конструкцию, проявляющуюся в том, что некоторых детей и подростков, не имеющих инвалидности, оценивают выше, что спорт имеет немаловажное значение для большинства людей.