Іскерлік ойын «МОНОПОЛИЯЛЫҚ ТЕПЕ-ТЕҢДІК»

Іскерлік ойын «МОНОПОЛИЯЛЫҚ ТЕПЕ-ТЕҢДІК»

1. 
   «Жеке сұраныс», «шығын», «рыноктік сұраным», «монополия», «түсім», «пайда», «фирманың тепе-теңдігі», «тепе-теңдік баға» түсініктерін ұғып алу.
   
2. 
   Сұраныс заңының мәнін сезіну (түсіну).
   
3. 
   Монополиялық рыноктың баға жасау механизмін зерттеу.
   
4. 
   Тұтынудың бағалауды қалыптастыру және тауарды жарнамалауы элементарлы дағдыларын білу.
   

• 
  Жеке сұраныс – белгілі бір уақыт аралығында кез келген адамның сатып алуға тілек білдіретін және ала алатын тауар саны.
  
• 
  Рыноктік сұраныс – берілген тауарды сатып алушылардың барлығының жеке сұраныс мәндерінің сомасы.
  
• 
  Сұраныс заңы – бағаның өсуіне байланысты сұраныс көлемінің азаюы.
  
• 
  Монополия – жалғыз сатушы.
  
• 
  Алып сатар - монополия – тауарды бір рынокта жазып алынған (фиксированный) баға бойынша сатып алатын және оны басқа рынокта еркін (моноплиялық) бағамен сататын монополия.
  
• 
  Түсім – бағаның және сату көлемінің туындауы.
  
• 
  Алып сатар - монополист шығыны – сатып алудың бағасының және сату көлемінің туындауы.
  
• 
  Пайда – түсім мен шығынның айырмашылығы.
  
• 
  Фирманың тепе-теңдігі – оның пайдасы максималды болған жағдай.
  
• 
  Тепе-теңдік баға – пайданы максимизациялау үшін үшін монополисттің қоятын бағасы.
  

Мысал қарастырайық.

Рынокта екі сатып алушы және монополия. Бағалары 30, 25, 20 бірлік болғанда бірінші сатып алушының сұранысы 1, 2 және 3-ке тең, ал екінші сатып алушының сұранысы сәйкесінше 0, 1 және 1-ге тең. Сатып алу бағасы 9-ға тең. Рыноктік сұраныс Q-ды Q1 және Q2 жеке сұраныс функцияларын қосу арқылы табамыз. Жалпы шығын TC осы жағдайда сату көлеміне пропорционалды.

Осыны ескере отырып 1 кестенің мәліметтерін толтырамыз.

Максималды пайда – 48 бағаның 25 мөлшерінде жетеді. Бұл тепе-теңдік баға.

P	Q1	Q2	Q	TR	TC	П
			Q1 + Q2	P*Q	9*Q	TR - TC
30	1	0	1	30	9	21
25	2	1	3	75	27	48
20	3	1	4	80	36	44

Ойын ережелері.

Бірнеше студенттер (2-3 кісі) алып сатар-монополия ролін атқарады (әр сатушының өзінің ерекше тауары бар).

1. 
   Қалған студенттер сатып алушылар. Әр студент бір ғана тауарға сұраныс жасай алады.
   
2. 
   Негізінен ойын студенттер-монополисттер арасында ойналады. Үлкен пайда алған монополия алады. Монополистің мақсаты тауарға рыноктік сұранысты көбейту үшін оны таңдау және жарнамалау болып табылады.
   
3. 
   Монополист сатып алатын тауарға нақты рыноктағы тауар бағасына байланысты баға қояды. Бұл баға монополистің пайдасына тікелей әсер етеді. Егер сатып алу бағасы өте жоғары болса, онда монополист шығынға батады. Алайда сатып алудың бағасы өте төмен болуға тиіс емес. Егер сатып алатын тауардың бағасы 0-ге тең болса, онда монополист тауарды «ұрлаған» болып есептеледі.
   
4. 
   Монополист оқытушыға сатып алу бағасын құпия түрде хабарлайды, себебі баға сатып алушының жеке сұранысының қалыптасуына әсер етпеуге тиіс (бұл «коммерциялық құпия»).
   
5. 
   Студенттер – «сатып алушылар» да ойынға қатысады, олар кез келген сатушыларды қолдайды («теңгемен дауыс беру арқылы»). Әрбір сатып алушы тауарды таңдайды және оған сұраныс жасайды.
   
6. 
   Егер сатып алушы сұраныс заңына бағынбайтын сұранысты ұсынған болса, онда мұндай сатып алушы дисквалификацияланады, оның өтініші қабылданбайды. Белгілі бір сатушы сатып алушының қолдауынан айрылады.
   
7. 
   Жеке сұраныстың кестесін толтыру кезінде аудиторияда әр тауар бағасы диапозонының өзгеруіне байланысты дискуссия жүреді. Дискуссияның қорытындысы ретінде болуы мүмкін әр тауардың бағасы (4-5 мағынасы) алынады, аудиторияның пікірінше максималды және минималды болуы мүмкін мағыналар алынуға тиіс.
   
8. 
   Тауардың баға диапозондық айтысына сатушы қатыспайды, себебі ол жоғары бағаға және жоғары тепе-тең баға қоюға ынталы.
   
9. 
   Оқытушы бұл ойында ұйымдастырушы функциясын атқарады және қажетті есептеулерді тақтаға жазуы керек (есептеулерді тақтаға жазуды студенттерге тапсыруға болады).
   

Бірінші сұрақты дайындау барысында графиктің көмегімен баға, сұраныстың икемділігі, шекті табыс және жиынтық табыс арасындағы байланыстарды көрсетіңіз.

1.Тақырып сұрақтарын ауызша талқылауға дайындалу

2.Өзін - өзі бақылау сұрақтарына жауап беру

3.Тест сұрақтарына жауап беру

4.Тақырыпқа қатысты есептерді шығару
Өзін-өзі бақылау үшін сұрақтар:

1. 
   Монополиялық бәсеке моделі ерекше мағыналы айналым құрылымының қайсысын иемденеді?
   
2. 
   Фирманың әс-әрекетін түсіндіріңдер қысқа мерзім кезеңінде сұранысты қалай азайтады?
   
3. 
   Тепе-теңдік бағаның жағдайы қандай қысқа мерзім кезеңіндегі фирмалардың шығаруында?
   
4. 
   Қандай жағдай ұзақ мерзімдегі нарықтағы тепе-теңдікте монополиялық бәсекенің?
   
5. 
   Біздің көзқарасымызбен қарағанда халықтардың тіршілігін қамтамасыз етуде монополиялық бәсекенің?
   
6. 
   Баға емес бәсекеде монополиялық бәсеке қандай жағдайды пайдаланады?
   
7. 
   Немен кемітілген монополиянық бәсекенің кемшілігі және оны немен толтыруға болады?
   

1. 
   Үй тапсырмасы.
   
2. 
   Тақырып бойынша глоссарий жасаңыз.
   
3. 
   Ситуациялық есепті шығарыңыз. Сол бойынша комментарий жасаңыз:
   

Б. Әрбір 20 фирма саланың монополиялық бәсекеде иемденеді dd қисығын, берілген теңдік P=10-0,001Q қандай болады, қисық әрбір фирмаға салаға кіргеннен кейін 5 жаңа фирма С-(117), “Экономикалық теория” Сұрақтар мен жауаптар.

1. 
   Қандай монополиялық бәсеке кәсіпорыны шығарады?
   

ә) дифференциалдық;

б) стандартталған;

в) унифицираланған.

2. 
   Қысқа мерзім кезеңінде кәсіпорыны монополиялық бәсеке жағдайында болатын, төменгі көрсетілгендерге істей алады, одан басқа:
   

ә) зиянды минимизациялау;

б) нормальды пайда алу;

в) пайданы біркеліге келтіру және шектеулі шығын.

3. 
   Ұзақ мерзімдік рыноктағы тепе-теңдік монополиялық бәсекені білдіреді:
   

ә) баға теңдеседі шектеулі шығынмен;

б) фирма экономикалық пайда алмайды;

в) барлық өндірістік қуат кірістірілген.

4. 
   Монополиялық бәсеке рыногында фирманың рыноктық өкіметтік көзі болады:
   

ә) өнімді дифференциялау;

б) бәсекенің болмауы;

в) өндірістік қуаттың артық болуы.

5. 
   Монополиялық бәсекенің негізгі әлеуметтік тиімділігі болады:
   

ә) тауардың мол ассортименті;

б) тауардың бәсекелестігі;

в) барлық келтірілгендер.

1.Тақырып сұрақтарын ауызша талқылауға дайындалу

2.Өзін - өзі бақылау сұрақтарына жауап беру

3.Тест сұрақтарына жауап беру

4.Тақырыпқа қатысты есептерді шығару
Сұрақтар мен тапсырмалар:

1. 
   Олигополия нарығын сипаттаңыз. Оның ерекшелігі неде?
   
2. 
   Олигополия үлгілердің жіктеуін келтіріңіз.
   
3. 
   Олигополияның әр түрлі үлгілерін сипаттаңыз. Әрқайсысы олигополиялық бәкелестің қай жақтарын көрсетеді?
   
4. 
   Бағалық кемсіту деген не? Бағадан тыс бәсекелестіктің мәнін түсіндіріңіз.
   

а) нарық кіру кедергілері жоқ

б) фирмалар стратегиялық мінез-құлқымен сипатталады

в) бәсекелестердің аз ғана саны әрекетте (бар)

г) фирмалар нарық билігіне ие

2. 2 фирма өзара қатынасын Курно дуополиясы ретінде жіктеуге болады, егер

а) бәсекелес бағаларды қолдау саясатын жүргізетініне фирмалар сенеді

б) бәсекелес өз шығарымын өзгертпейтінін әр фирма үйғарады (сенеді)

в) фирмалар бірлесіп өндіріс көлемін таңдайды

г) барлығы да дұрыс (жоғарыда айтылғандар)

3. Ойындар теориясына сәйкес олигополистердің шешімдері қабылдау процесі (үдірісі) ұйғарады:

а) бәсекелес үшін фирмалар кез келген стратегия нәтижесін бағалап талдайды

б) фирмалар өз әрекеттеріне бәсекелестің іс-қимылдарын (әсер тигізуін) есептемейді

в) фирмалар әрқашан бәсекелестер сәйкес стратегияны таңдайды деп ұйғарады

г) барлық жауаптар дұрыс емес (қате)

4. Курно үлгісіндегі нарық сұранысының қисық сызығы

Р = 200 – Q теңдеуден берілген. А фирмасының шекті шығындары шығарудың әр көлемі үшін 30 тең.

Келесі сауалдарға жауап бер:

а) егер В фирмасы өнімнің 50 бірлігін өндірсе, оған ең жоғары пайданы қамтамасыз ету үшін А фирмасының көлемі қандай болу керек?

б) А фирмасы В фирмасының өндіріс көлемі 60 бірлікті құрайды деп санаса, оның өз шығаруы қалай өзгереді?

5. Баға көшбасшы – фирманың шекті табыс функциясы: MR = 9 – q. Шекті шығындар функциясы: MR = 1+q. Саланың қалған фирмалар ұсынысының қисық сызығы: S_n = 2 + 2q. Салалық ұсынысты анықтаңыз.

6. 2 олигополист – фирмалар өніміне деген сұраныс функциясы белгілі: Q₁ = 20 – 3P₁ + 2P₂ және Q₂ = 20 – 3P₂ + 2P₁, сонымен бірге олардың валдық (жалпы) шығындары: TC₁ = 3Q₁ және TC₂ = 3Q₂. Фирмалардың әрқайсысы балама бағалық стратегиясының біреуін таңдап алуға тиісті: нарықты иелену мақсатымен 10 долларды құрайтын бағаны қалдыру немесе оны 8 долларға дейін түсіру. Ойындар теориясы методологиясын пайдалана отырып, есепті шығарыңыз.

1 фирма		2-ші фирма
		Бағаны түсіру	Бағаны түсірмеу
	Бағаны түсіру	(10,10)	(18,5)
	Бағаны түсірмеу	(5,18)	(14,14)

Q	Жалпы шығындар
	1 фирма	2 фирма	3 фирма
0	20	25	15
1	25	35	22
2	35	50	32
3	50	80	47
4	80	120	77
5	120	160	117

.
тақырып 11. Өндіріс факторларының нарығы

1.Тақырып сұрақтарын ауызша талқылауға дайындалу

2.Өзін - өзі бақылау сұрақтарына жауап беру

3.Тест сұрақтарына жауап беру

1. 
   Келесі тақырыппен танысу. Глосарий құру.
   
2. 
   1 семинарлық сабақтың сұрағы дәстүрлі формада талқыланатын болады.
   
3. 
   Семинарлық сабақтың 2,3 сұрақтары рефераттық формада қарастырлады.
   

Есеп 1. Соңғы он жылдықта Еуропа мен Құрама Штаттардағы кәсіподақ лидерлары фирмалардың осы елден жұмысшы күшін жалдаудың жоғары шығындарын болдырмау үшін «шетелден жұмысшы күшін жалдайтынына» шағымданады. Фирмалардың неге осылайша әрекет жасайтының көрсету үшін график сызыңдар.

Есеп 2. Аталмыш тенденцияға қандай экономикалық күштер қарсы әрекет жасай алады.

Есеп 3. Өндірісті шетелге ауыстыруға қандай салалар сіздің ойынызша ерекше қызығушылар танытар еді.

1. Жұмысшы күшінің қосымша бірлігінен түсетін қосымша табыс – бұл:

1. 
   Еңбек табыстылығы;
   
2. 
   Пайдалылық;
   
3. 
   Еңбектің қосымша табыстылығы;
   
4. 
   Шекті шығындар;
   
5. 
   Рентабельділік.
   

1. 
   MPL/MR;
   
2. 
   MPL+MR;
   
3. 
   MRxMP;
   
4. 
   MPLxMR;
   
5. 
   MPL-MR.
   

1. 
   Шекті табыс шекті шығындарға тең болуы үшін;
   
2. 
   Шекті табыс шекті шығындардан аз болуы үшін;
   
3. 
   Шекті табыс шекті шығындардан көп болуы үшін;
   
4. 
   Шекті шығындар табыстан асып кетуі үшін;
   
5. 
   Шекті табыс нөлге тең болуы үшін.
   

1. 
   Өзінің қалпын өзгертпейді;
   
2. 
   Оңға қарай жылжиды;
   
3. 
   Солға қарай жылжиды;
   
4. 
   Жоғарыға қарай жылжиды;
   
5. 
   Төменге қарай жылжиды.
   

1. 
   Сала сұранысының қисықтары қосу;
   
2. 
   Әр фирмада оған деген сұранысын анықтау;
   
3. 
   Алдымен әр фирмада оған деген сұранысын анықтау, содан кейін саланың сұраныс қисықтарын мүшелеп қосу;
   
4. 
   Сала ұсыныстарының қисығын қосу;
   
5. 
   Әр саладағы ұсыныс қисықтарын анықтау.
   

1. 
   Орташа шығындар қисығы;
   
2. 
   Шекті шығындарды;
   
3. 
   Орташа табыс қисығы;
   
4. 
   Шекті өнімді;
   
5. 
   Шекті шығындар қисығын.
   

1. 
   Орташа шығындар;
   
2. 
   Шекті шығындар;
   
3. 
   Үлесті табыстар;
   
4. 
   Тұрақты шығындар;
   
5. 
   Ауыспалы шығындар.
   

1. 
   Өндіріс факторларынан қолданудан түсетін пайда шығындардан төмен болады;
   
2. 
   Өндіріс факторларынан қолданудан түсетін пайда шығындардан жоғары болады;
   
3. 
   Пайда шығындарға тең болады;
   
4. 
   Жиынтық табыстар шығындарға тең болады;
   
5. 
   Пайда нөлге тең.
   

1. 
   MY=MP;
   
2. 
   ME
3. 
   ME>MRP;
   
4. 
   ME=MRP;
   
5. 
   ME>MP.
   

1. 
   Орташа табыс;
   
2. 
   Шекті шығындар;
   
3. 
   Шекті табыс;
   
4. 
   Экономикалық рента;
   
5. 
   Таза табыс.