Өзіндік құнның жіктемелік белгілері, олардың ерекшеліктері

Кәсіпорын өзінің қызмет ету барысында жай және күрделі өндіріс үшін материалды және ақшалай шығындарға ұшырайды, мысалы: негізгі қор және айнымалы құралдарға, өнімді өткізуге, еңбек коллективінің әлеуметтік дамуына және тағы басқаға кететін шығындар. Ал кәсіпорынның ең көп шығындарды талап ететіні – ол өнім өндірісіне кететін шығындар болып табылады.

1. 
   Өнімнің өзіндік құнының құрамына кіруіне байланысты шығындар:
   

• 
  тікелей шығындар, олар өнімнің өзіндік құнына тікелей кіретін, өнімнің жеке түрлерінің өндірісімен байланысты болады;
  
• 
  жанама шығындар, олар бөлінгеннен кейін ғана өнімнің өзіндік құнына кіріп, бірнеше өнім шығарумен байланысты болады.
  

2. 
   Өндіріс көлемінің өзгеру деңгейіне байланысты шығындар:
   

• 
  пропорционалды шығындар, олардың соммасы тікелей өнім өндірісіне байланысты болады;
  
• 
  пропорционалды емес шығындар, олар өнім өндірісі кезінде өзгермейді немесе өзгерісі айтарлықтай көрінбейді (жанар май, ғимараттың амортизациясы, тағы басқа).
  

3. 
   Шығындардың шығу орнына байланысты шығындар:
   

• 
  негізгі шығындар;
  
• 
  қосымша шығындар.
  

4. 
   Біртектілік деңгейіне байланысты шығындар:
   

• 
  элементті шығындар (шикізатқа, негізгі материалдарға, негізгі қордың амортизациясына кететін шығындар), оларды құрамдық бөліктерге бөлуге болмайды;
  
• 
  кешенді шығындар (құрал-жабдықтардың эксплуатациясы және оларды сақтаудағы жалпы өндірістік шығындар), олар бірнеше біртекті шығындардан тұрады.
  

5. 
   Технологиялық үрдісіне байланысты шығындар:
   

• 
  негізгі шығындар, олар өнім өндірісіне тікелей қажетті, жұмысты атқаруға, қызмет көрсетуге қажетті шығындар;
  
• 
  қосымша шығындар, олар өндіріс үрдісін басқаруға, қызмет көрсетуге, координациялауға, еңбек етуге жағымды жағдай жасауға қажет.
  

6. 
   Өнімнің өзіндік құнына және пайда болу уақытына байланысты шығындар:
   

• 
  ағымдағы шығындар, олар ағымдағы уақытқа қатысты болып, сол кезеңнің өзіндік құнына кіреді;
  
• 
  болашақ кезең шығындары, олар берілген уақытта болады, бірақ алдағы уақыттағы өнімнің өзіндік құнына белгілі бір мөлшерде кіреді;
  
• 
  алдағы күтілетін шығындар (кезекті демалысқа төленетін төлемдер, мезгілдік шығындар және тағы басқа), бұл әлі жұмсалмаған шығындар, бірақ бұларға нормалданған смета жасалады.
  

7. 
   Бастапқы элементтер бойынша шығындар:
   

• 
  «Материалды шығындар» элементі бойынша. Бұған шикізаттың құны, транспортты дайындау шығындарын ескере отырып, негізгі материалдардың құны, комплектілік бұйымдар, жартылай фабрикаттар, қосымша материалдар, сонымен қатар жанар майға және энергияның барлық түрлеріне кеткен шығындар жатады;
  
• 
  «Еңбек ақы» элементі бойынша. Олар: негізгі өндірістік персоналдың жалақысы, оның ішінде өндіріс нәтижесіне берілетін жұмысшылардың сый ақысы, ынталандырушы және орнын толтыратын төлемдер, соның ішінде пайданың индексациясына және бағалардың жоғарылауына байланысты компенсациялық жалақы, заңмен бекітілген мөлшердегі әйелдерге баланы қарағаны үшін жартылай төленетін төлем;
  
• 
  «Сақтандыруға берілетін төлемдер» элементі бойынша. Заң шеңберінде бекітілген әлеуметтік сақтандыру, зейнетақы қоры, толық жұмыс күніне байланысты мемлекеттік қордан және жұмысшылардың жалақысынан алынатын медициналық сақтандыру шығындары;
  
• 
  «Қосымша шығындар» элементі бойынша. Кешенді сипаттағы өндірісті басқарумен және қызмет көрсетумен байланысты шығындар, яғни шығындардың құрамына барлық экономикалық элементтегі шығындар кіреді, сондай-ақ бір немесе бірнеше өнімдерді шығарғанда, бір жағынан, бұл шығындар нақты сол өнімге қатысты болмай, дайын өнім арасында бөлінеді, екінші жағынан, жанама кезектегі бұйымдар арасында бөлінеді. Бұл элемент өзіне келесілерді кіргізеді: өндірісті еңбек құралдарымен және құрал-жабдықтармен қамтамасыз ететін шығындар, негізгі өндірістік қорды жұмыс жағдайында ұстап тұру, негізгі өндірістік персоналдың жалақысы, оның ішінде өндіріс нәтижесінде берілетін жұмысшылардың сый ақысы, ынталандырушы және орнын толтыратын төлемдер, өндіріс тоқтап тұрғандағы жоғалтулар, кепілдікпен қызмет көрсетуге кеткен шығындар, өнімді жөндеуге және жоғарыда көрсетілген шығындар элементтерінің біреуіне де қатысты емес басқа да шығындар;
  

8. 
   Калькуляциялау статьялары бойынша шығындар классификациясы өндірістік бағытта, өндіріс үрдісінің пайда болу орнына байланысты және өнімді өткізу бойынша бөлулерді көрсетеді. Халықаралық бухгалтерлік есеп стандарттарының классификациясына сәйкес, шығындар келесі топтар бойынша классификацияланады:
   

1. 
   Тауарлы-материалдық корларды бағалауға мүмкіндік беретін және өндірген өнімнің өзіндік құнын есептейтін шығындар:
   

• 
  өтіп кеткен шығындар – болашақта пайда әкелмейтін және жұмсалып болған қаржылар, бұрын сатып алынып, қазір қолда бар және болашақта пайда әкелетін шығындар;
  
• 
  өндірістік және өндірістік емес шығындар;
  

2. 
   Басқарушылық шешімдерді қабылдауға мүмкіндік беретін шығындар:
   

• 
  тұрақты және ауыспалы шығындар;
  
• 
  шығындарды есептегенде қабылдайтын және қабылдамайтын шығындар (яғни болашақ кезең шығындары және өткен кезең шығындары);
  
• 
  алып тастауға болатын шығындар, альтернативті дұрыс бағытты таңдағанда, құтылуға болатын шығындар;
  
• 
  алып тастауға болмайтын шығындар;
  
• 
  альтернативті шығындар – белгілі бір альтернативті бағытты таңдағанда, басқа біреуінен бас тартуға тура келеді;
  
• 
  өсімкі шығындар – қосымша өнім топтарының бірлігін шығарудың нәтижесінде пайда болатын қосымша шығындар (маржиналды шығындар – қосымша бір өнім бірлігін шығаруға кеткен шығындар);
  

3. 
   Шығындардың деңгейін бағыттап және қадағалап отырумен байланысты шығындар:
   

• 
  бағытталатын шығындар;
  
• 
  бағытталмайтын шығындар.