Қазақстан композиторларының шығармашылықтарындағы хор – опера жанры

Ең алғашқы қазақ драма театры 1925 жылы сол кездегі ҚР астанасы Қызылордада құрылды. Құрамында: С. Қожамқұлов, Қ. Жандарбеков, Е. Өмірзақов, Қ. Қуанышбаев, Ә. Қошаубаев болды. Кейінірек бұл құрамға К. Байсеитова мен Қанабек Байсеитов және Манарбек Ержанов толықты. Бұл құрам кейін қазақ кәсіби театрының негізін қалаған мақтанышына айналды. 1933 жылғы 8 қыркүйекте қазақ райком ВКП (б) секретариаты шешімімен қазақ музыкалық театрының құрылуы туралы шешім қабылдады. Бұл театрда оннан астам композиторлар мен бірнеше ұстаздар жұмыс жасады.

Сол кезде студияның көркемдік жетекшісі, хормейстері, дирижері болған жоқ.

Музыкалық кадрларды қазақ педагогикалық институтынан және радио бөлімінен жинады. Дирижерлікке Ф. Кузьмин тұрды. Театрға жас талантты суретші А. Ненашев келді. Жұмат Шанин және Құрманбек Жандарбековтің жетекшілігімен М. Әуезовтің «Айман – Шолпан» пьесасын қоюға кірісті.

Қазақстан композиторлардың алдында аз уақыт ішінде ұлттық опера театрын жетілдіруге әлемдік мәдениетке ұмтылу, оркестр мен хор бірлістігін дамыту болды.

1934 жылы ең бірінші қазақ операсы Е. Брусиловскийдің «Қыз Жібек» операсы болды. Операның музыкасының негізі халық әндері, ұлттық әуез, диалогпен алмастырылған. Спетакль драматургиясы кейіпкерлердің психологиялық қалпына негізделген. Ән мен күй екеуі өз орындарын таба білген. Ән операның вокал бөлігі болса, күй – би бөлігі болды.

«Қыз – Жібектің» дүниеге келуі, шамамен XIV – XV ғасырларда екенін болжайды.

Ертедегі қазақ мәдениетінің бұл тамаша шығармасы терең поэтикалық маңызымен, құрылымның керемет формасымен, өлеңдерінің байлығымен, көркем бейнелердің анықтығымен және композициясының өзіндік ерекшілігімен айқындалды. Сахналық либреттосының негізін қалаған драматург Ғабит Мүсірепов болды.

«Қыз - Жібек» дастанының көптеген варианттарында қайтыс болған кісінң әйелі немесе қалыңдығы, ескіден қалған мұра бойынша өзінің жақын туысқанына келеді деген әмеңгерліктің ескі әдет – ғұрпы жырланады. Ғ. Мүсірепов дастанның көптеген варианттарын зерттей келе, оның бірінші болжамына жақын материалдарға сүйеніп тоқталады. Ол данышпан халық дастанының әсем үніне және жоғары бейнесіне қарап өрбітеді. Бірақ драматург негізгі түйінін халық әншісі Ботбайдан алып пайдаланған, Төлегеннің өлгенін естіген Жібек жартастан көлге құлайды.

Опера төрт акттен тұрады. Бірінші акт – далада таң атып келеді. Көктемгі таң. «Күн шықты, түрегел, Жібек» - деп Жібекті күнге теңеген қыздардың әні естіледі. Ал Жібектің көрінісі «Гәкку» әнімен суреттеледі. «Гәкку» - бұл аққудың әні.

Осындай ән бастамасынан кейін аққудың «Гәкку» деген сөзін қайталағандай оны ойнақты, жәйменен айтылатын қайырмасы келеді.

Екінші акт. Базарбай ханның сарайындағы көрініс, Оның баласы Төлеген өзінің үйімен қоштасады. Әкесінің еркінінен тыс ол Ақжайыққа қалыңдығы Жібекке жиналып жатады.

Үшінші акт. Қос-Оба көліндегі кешкі күн батып бара жатқан кез. Мұнда Бекежанның тұлғасы. «Қырық күн болды Төлегеннің кеткеніне» - деп Бекежан оларды күтіп жүреді.

Күн батып бара жатқан кез. Сүйіктісі туралы тылсым ән естіледі. Шыңның артынан Бекежан Төлегеннің кеудесіне садақпен оқ атады.

Күн батты. Халық аңызының сүйікті кейіпкерінің жас өмірі сөнді. Өлім халінде жатқан Төлеген аспанда өзін соңғы сапарға шығарып бара жатқандай ұшып бара жатқан алты қазды көріп, оларға өзінің соңғы сөзін айтады, оның туған туыстарына, еліне сәлемін жеткізуді өтінеді.

Төртінші акт. Түн. Қайғының қараңғы түні. Жібек ұйқыда. Төлегенді өлтірген Бекежан келеді. Осыдан кейін келбетті Жібектің өмірден өтуі беріледі. Ол «Дүние-ай» деп аталады.

1935 жылы Е. Брусиловский жетекшілігімен Б. Майлиннің либреттасына жазылған «Жалбыр" операсы қойылды. Спектакль тақырыбы – халық көтерілісі. «Жалбырда» қазақ әйелдерінің көңілсіз, қайғылы тағдыры жаңа күшпен беріледі. Бірақ операның негізгі тақырыбы оның кейіпкері Жалбырға арналады. Жалбыр – 1916 жылғы Орта Азия өлкелерінің жергілікті адамдарын майдан жанындағы жұмыстарға жұмылдыру туралы патшаның указына қарсы тұрған қазақтың жарлы-жалқы байларының көсемі.

Көтеріліс – бұл жеке өмірдің және батырлардың тағдырының шешілуі жағдайларының қызығына түскен спектакльдің фоны ғана емес, сонымен қатар спектакльдің драматургиясының ең басты лейтмотиві. Сондықтан да мұнда Отан туралы «Елім-ай» атты қазақтың патриоттық әнінің музыкасы басты шешуші отын алады.

Бұл ән операның финалындағы хордың мазмұнында және увертюраның көңілсіз кіріспесіндегі тактілерде скрипкалардың әндетіп дыбысталуынан тромбондардың ашылуы үнді тематикасына өтетін жерінде естіледі. Бұл тема спектакльдің басқа эпизодтарында да естіледі. Ән іштей жайлық және аздап арманшыл ой береді.

Бұл спектакльдің кейіпкерлерінің трактавкасын Жұмат Шанин қойды, халық әндерін өңдеген композитор Е. Брусиловский болды. Бұл спектакль Бейімбет Майлиннің драматургиялық ойы негізінде қаланды.

Спектакль екі үлкен сезімді көрсетеді: сүйіспеншілік пен өшпенділік. Езілгендерге деген сүйіспеншілік және қанаушыларға деген өшпенділік.

Жалбырдың музыкалық темалары характері бойынша марш екпінді, ал құрылымы жағынан речетативті.

Речетативтік фактураның айқындығы, мәнерлігі «Жалбырдың» барлық музыкасына тән қасиет. Речетативтік құрылымдармен бірге мұнда халық әндері қолданылады. Мысалы: Жалбыр халық композиторы Иман Жүсіптің әні «Сары-Арқаны» бірінші актінің екінші көрінісінде айтады.

«Айман – Шолпан» - операсы ең алғашқы комикалық опера.

Бұл жылдары И. Надировтың «Терең көл» және В. Великановтың «Тұтқын қыз» опералары азаматтық соғыспен интервенцияға арналды. Бірақ либреттаның әлсіздігі өзекті тақырыптарды аша алмағаны.

А. Зильберттің «Бекет» операсының сюжеті патша отаршылдарына қарсы, халық көтерілісі болды. Бірақ опера музыкасы мазмұнына сәйкес келмеді, сондықтан сахнада көп жасаған жоқ.

Ұлы Отан соғысы жылдарында бүкіл қазақ өнерінде түбегейлі өзгерістер болды. 1942 жылы Е. Брусиловскийдің патриотизм тақырыбына арналып «Гвардия алға» операсы жазылды. Е. Брусиловскийдің шығармаларында көпдауысты полифониялық тәсілдер қолданылады.

Театр репертуарында басқа опералардан қарағанда «Ер Тарғын», «Қыз Жібек» опералары сахнадан түскен жоқ. А. Жұбанов пен Л. Хамидидің «Абай», Е. Брусиловскийдің «Амангелді», М. Төлебаевтің «Біржан – Сара» опералары қазақстан композиторларының жоғары деңгейлігін, кәсібилік шеберлігін, көрсете білді. Қазақ операсы жаңа қалыптаса бастады, сонымен қатар Қазақстан композиторлары орыс композиторынан озық үлгілерін шебер меңгере бастады.

Ең бірінші ұлттық опера – «Абай» операсы, ұлттық өнерінің биік шыңы. «Абай» операсы – қазақ композиторларының тұңғыш операсы. Операның соңында «Қарлығаш» әнін қыздар хоры орындайды. Ол 4 дауысқа арналып жазылған.

1944 жылы – қазақтың академиялық опера және бад\лет театрында үлкен премьераның күні болды. Абайдың жеке басы операда маңызды, дара көрсетілген. Қазақ даласында ұлы азаматы, алдыңғы қатарлы ақын, жәй адамның қолдаушысы, қорғаушысы, талантты жастардың тәрбиешесі, ескі салт-дәстүрге қарсы болған Абайды көрсетеді.

Опера төрт көріністен тұрады. Екінші көріністің финалында Абайдың әуені «Көзімнің қарасы» берілген. Мұнды ақын жастық шақтың екпінінен әнге қосады.

Осы әктінің финалында Абайдың тағы да бір драматикалық сезімге толы әуені, оның түпнұсқасындағы текстімен орындалады. Бұл ән «Қараңғы түнде тау қалғып» деп аталады.

Соғыстан кейінгі жылдары жазылған М. Төлебаевтың «Біржан Сара» операсын бүкіл қазақ мәдениетінің жетістігі деп айтуға болады.

«Біржан Сара» операсы орыс операсы және ұлттық көпғасырлық ән жырының бірлескен туындысы. «Біржан Сара» операсы қазақ композиторларының әлемдік деңгейі, шеберлігі мен кәсібилігінің дәлелдемесі.

Үш перделі опера. Операның үшінші көрініснде той салтанаты берілген. Мұнда оркестр, би мен хор орындалады.

Композитор операда Біржанның түпнұсқасындағы сай қолдана берілген. Мысалы: «Жанбас сипар», «Адасқақ» т. б. Осы сияқты әндер.

Кремлбде болып өткен қазақ өнерінің оңтүстігінде Құрманбек Жандарбеков бүкіл ұжым әртістерінің атынан Қазақстанға келісімен тұңғыш баға жетпес опера құруға уәде етті. «Айман-Шолпан», «Қыз Жібек», «Жалбыр» операларының әні мен сөзі кезектесіп орындалды. Үлкен ықыласпен театр келе жаңа жұмысқа кірісті. Сахнада үш ай ішінде жазылып, біткен алғашқы қазақ халық операсы «Ер Тарғын» орындалды. Бұл қойылым 1937 жылы 15 қаңтарда Алматы мәдениет сарайында болды. Оны әрбір адам құрметпен қабыл алды. Бұдан екі күннен кейін 17 қаңтарда Қазақ Мемелекеттік опера және балет театры болып өзгерілді. Екі дата 17 қаңтар 1934 және 17 қаңтар 1937 жылы. Бұл екі дата музыка студиясының музыка-драма театрына, ал музыка драма театрына, ал музыка драма театрының опера театрына айналғандығын көрсетеді.

Либреттосын жазған Нығмет Баймұхамедов пен Құрманбек Жандарбековтікі. Музыкасы халықтікі, өңдеген Е. Брусиловский. 1937 жылы «Ер Тарғын» операсында көп дауысты фактура 6 – 8 дауысқа дейін жеткізілген. Опера прологпен басталады. Жау қолында тұтқын болып айдалған халық. Жүдеген аянышты халіне шыдамаған тарғын туған елі үшін сарбаздарымен бірге жаудан кек алуға аттанады.

Операда Естайдың «Хорлан» әні де қолданылған. Бұл Маралдыдан шыққан Хорлан-Ғайын деген қыз туралы баяндалады. Хорланның темасы спектаклдің прологында және соңғы пердесінде де айтылады. Мұнымен композитор Тарғын мен халықтың байланысын ашып көрсетуге тырысқан.

«Қыз Жібектегі» музыканың қайталап отыратын тақырыбы негізгі желісі «Ер Тарғындағы» сахналық бейнелердің жинақталған сипатталарымен ауысып келедді. Егер де «Қыз Жібекте» лирикалық ән «Гәкку» Жібектің бейнесін музыкалық жағынан ашып сипаттаса, «Аққұм» әні Бекежан бейнесінің өзіне тән музыкалық жақтарын айтса, ал «Ер-Тарғында» бір бейнеге тән жеке музыкалық жақтарын әртүрлі музыкалық материалмен қайталау өзінің көрінісін тапты.

«Ер-Тарғын» - қазақтың ұлттық операсының этаптық спектаклі. Тарғын туралы опера – сахналық бейнелерді музыкалық іске асыру тәсілдерін толық деңгейде меңгерген ең бірінші қазақтың халықтық-батырлық спектаклі. Өзінің жанры, формасы және оның операсының қойылымы сатылы болып келеді. «Ер-Тарғын» Құрманбек Жандарбековтің өзіндік қойылымын іске асырған ең бірінші қойылым. Бұл жұмыста ол өзін опералық театрдың ең талантты режиссеры ретінде көрсетеді.

«Ер-Тарғында» бірінші рет қазақтың театры үшін музыкалық мақсаттардың бірнеше жаңа шығармашылық шешімін тапқан дүниелер болды. Мұнда вокальдық партияларда полифониялық құрылымның алғашқы үлгілері көріне бастады. Опералық хор унисондық дыбысталудан көпдауыстылыққа көшті. «Ер-Тарғынның» музыкалық материалын талдау жасау барысында алға қарай маңызды қадам басқандықты байқатты.

«Ер-Тарғын» операсының музыкасы халақтық сипат алды. Ариялар, хорлар, билер бірінен соң бірі шығарманың үзіліссіз шынжырында жүріп отырады. Халық әндері мен күйлерінің жаңғырығы сезіледі. Осындай жағдайда олар Ер-Тарғын батыры туралы аңызбен ұштасып жатады.

Соғыстан кейінгі жылдары қазақ операсы мен хор мәдениетінің қалыптасуы аяқталды. Опералық жанр өзінің дамуы жағынан 3 үлкен топқа бөлінеді:

1 – кезең – ұлттық фольклор негізіндегі 1934 – 1937ж. опералар. Оларға «Қыз Жібек», «Жалбыр», «Ер Тарғын» жатады.

2 – кезең. 1937 – 1943 жылдардағы хор, операның жаңа өзіндік стильдері мен ерекшеліктерін іздестіру. Бұл жылдары ұлттық үлгідегі шығармаларды өңдемей жаңа туындылырға бет бұрды.

3 – кезең. 1944 – 1947 жылы жеке авторлардың алғашқы опералары, музыкалық драматургиясын синтездеуге туған шығармалары жатады.

Бұл жылдардағы қазақ операсының үздік шығармаларына А. Жұбанов пен Л. Хамидидің «Абай» операсы мен М. Төлебаевтің «Біржан Сара» операсы жатады.

1944 жылы 24 желтоқсанда – қазақтың академиялық опера және балет театрында үлкен премьераның күні болды «Абай» операсы қойылған еді. Абай Құнанбаев Қазақ халқының тарихына өз дәуірінің кемеңгер ұлы адам ретінде енеде.

Аз уақыттың ішінде қазақ хор мәдениеті кәсіби хор ұжымдарымен алға жылжыды. Бұрын соңды көпдауысты жанр мен орындаушылық шеберлігі болмаса да, хор мәдениеті республикалық кәсіби музыканың тең дәрежелі дамыған жанрына айналды.

Соғыстан кейінгі он жылдық этап қазақстан музыкалық театрының ғана емес бүкіл совет одағы операның дамуына қиындық туғызды.

Тек 1953 жылы ғана Е. Брусиловскийдің «Дудар – ай», 1956 жылы ұйғыр операсы Қ. Қожамьяровтың операсы «Нәзігім» дүниеге келді.

60 жылдары С. Мұхамеджановтың комикалық операсы «Айсұлу» сахналанды.

Е. Рахмадиевтің «Қамар сұлу» операсы С. Торайғыровтың романы сюжеті бойынша трагикалық күйзелісті баяндайды.

Хорал - бұл ежелгі вокалдың бір түрі, операдағы бас кейіпкердің өлімін суреттеуге шебер қолданылған форма. өзінің көркемдік құрылысы жағынан ол өз тыңдармандарына психологиялық әсер береді.

Қазақстанның ең алғашқы опералары – эпикалық жанрда негізделініп жазылды. Олар: С. Мұхамеджановтың «Жұмбақ қыз», Е. Рахмадиевтің «Алпамыс», Ғ. Жұбанованың «Еңлік кебек» опералары. 70ші жылдардағы қазақ операсының жалпы ортақ ерекшіліктері:

- операда халық жанрлары айтыс пен күйдің енуі;

- оркестрдің ролінің күшеюі, музыкалық антрактының болуы, көріністердің алмасуы,

- хордың опера барысында қатысуы оның ролінің орнығып күшеюі;

- музыкалық көркемдеуіш құралдарының жетістігі, күрделенуі;

- халық әндері негізінде төл музыканың тууы, жетілуі.

Ұлттық хор мәдениетінің әрі қарай өсуі және қалыптасуы барысында 1935 жылғы Қазақстан мемлекеттік филормониясының жанынан ұйымдасқан, Қазақ ССР-нің еңбегі сіңген мәдениет қайраткері Д. М. Мацуциннің жетекшілік етуімен құрылған бірінші профессионалдық хор ұжымы үлкен маңызды орын алды.

Ол ұжымның негізінде 1937 жылы республикада қазақтың мемлекеттік хоры ұйымдастырылды, оның бірінші жетекшісі Қазақ ССР-нің халық әртісі, Құрманғазы атындағы Алматы мемлекеттік консерваториясының профессоры Борис Васильевич Лебедев (1910-1975) болды. Хор өнерін дамытуда әр жылы композиторлар өздерінің үлесін қосты: Қазақ ССР-не еңбегі сіңген өнер қайраткері Бақытжан Байқадамов (1917-1977) т.б. болды.

1939 жылы ақпан айында Қазақтың мемлекеттік хор ұжымы Қазақтың мемлекеттік капелласы болып қайта өзгертілді. Ұлттық ұжым өздерінің алдында аспапсыз орындауды мақсат етіп қойды. Сөйтіп, күнделікті талмай еңбек етудің арқасында мемлекттік капелла үлкен жетістіктерге жетті. Бұл ұжымның репертуарында халық әндері енді. Қазақтың халық әндері Қазақстанның композиторларымен қатар басқа республиканың, еліміздің хор өнерінің ірі-ірі мамандары хорға өңдеп жазды.

Қазақтың профессионалдық музыка өнерін әрі қарай дамыту барысында хор партитурасы көп дауыстылықтың жаңа тәсілдерімен тола бастады. Д. Мацуциннің а капелла хорына өңдеген «Айттым сәлем, Қаламқас», «Дударай», «Қараторғай» шығармалары кеңінен қолданылды. «Айттым, сәлем Қаламқас» а капелла хорына арналып өңделген.

50-60 жылдарда қазақтың кәсіби хор шығармашылығының сапасының дамуы жағынан және орындалуы жағынан да кенет көтерілді. Бұл кезде капелла хоры үшін маңызды шығармалар пайда болды.

1954-1958 жылдарда Қазақтың мемлекеттік хор капелласына Ленинградтың Римский-Корсаков атындағы мемлекеттік консерваториясының түлегі Галина Евгеньевна Виноградова жетекшілік етті, Қазақ ССР-нің еңбегі сіңген әртисі. 1956 жылдан бастап П. И. Чайковский атындағы Москва мемелекеттік консерваториясынан тәрбиеленіп келген хор дирижеры Гүлжазира Ахметова белсенді жұмыс жүргізді, қазір Қазақ ССР-нің еңбегі сіңген әртісі, ал 1958 жылдан бастап капелланың көркемдік жетекшісі және дирижеры болып Анатолий Васильевич Молодов келді. Қазақ ССР-нің халық әртісі, Совет Еңбек Ері, профессор Александр Васильевич Свешниковтың шәкірті болған.

Республика композиторлары халық әндерінің негізін және оның музыкалық характерінің ерекшеліктерін сақтай отырып, әндік-шумақтық форманың негізгі жақтарын игере білді және тамаша шығармалар жазды, хор сюиталарып, поэмаларын жазды. Солардың ішінде Б. Байкадамовтың төрт бөлімнен тұратын а капелла хорына жазған қазақ халық әндерінің тақырыбына құрылған сюитасын алуға болады.

Сюитада композитор халық әндерінің поэтикалық мазмұнына және музыкалық құрылымына қарай төрт түрлі характерлі әнді алған: бірінші-«Той базар»-жәй характерде, екінші- «Майраның әні» - лирикалық ән, музыкалық суреттеме, үшінші- «Он алты қыз»-әзіл-ойды, төртінші- «Жариямайдай»-финал болып саналады және де алдыңғы барлық әндерді жинақтап біріктереді.

Бұлардың әрқайсысы жеке де және төрт бөлімді фрагмент есебінде бірге де орындауға болады. «Той базар» - асықпай айтылатын лирикалық ән.

«Той базар» әнінің музыкалық мазмұны – ладтық варияциялармен берілген тақырып. Халықтық үлгінің көптүрлі ладтық түрленуі осы талдап отырған шығарманың тамаша қасиеттерінің бірі іспетті. Сонымен, халық әнінің эолийский лады бұл теманың мелодиялық жүрісін өзгертпей, әртүрлі варияцияда, түрлі ладтарда трансформация жасайды, бұл тональдық планды аша түскендей: бірінші варияция – дорийскийдің ми-минорында; екінші варияция – дорийскийдің фа-диез минорында, бірақ ионийскийдің ми-мажорында; үшінші варияция-эолийскийдің ля-минорында (а-е—Е,Е а).

Б. Байқадамовтың хор палитрасының байлықтарын-хордың регистрлік, тембрлік, полифониялық қосалқы дыбыстылықтың мүмкіндіктерін пайдалануы ұлттық хор өнерінің дамуына маңызды жаңаша үлесін қосқан композитор-суреткердің астарын түсінгендігі жайлы куәлайды. Егер алдыңғы жылдардағы хор шығармаларында қосалқы дыбыстылықтың арқауы халықтық әндетіп айтылатын әндері сияқты, сонымен қатар әзіл-сықақ және тұрмыс-салт әндерінің вокалдық традицияларына сүйенеді.

Әндік тақырыптың еркін мелодиялық даму барысы, оның түрліше тональностерде жүруі, дыбыстық бейнелеудің тәсілдері арқылы фактуралық варианттылықты қолдануы, шығарманың шарықтау шегін өз деңгейінде жасауы-Байкадамовтың хор жазбаларына тән айрықша қасиет болып табылады. Композитор өз халқының өркениетіне ұқыпты қарай білді. Байқадамовтың хор шығармаларының техникасын және оның мәнді әдіс-амалдарын іздеумен ерекшеленеді.

Байқадамов цикликалық формадағы хор шығармаларын жасауға бет бұрған бірінші қазақ композиторларының бірі болды. Оның поэмаларының циклі (төрт бөлімді) Ғ. Қайырбековтің сөзіне жазған (1964) тың жерді көтерудің он жылдығына арналған. Циклдің бірінші бөлімі «Шопан ойы»,екінші – «Келін арманы», үшінші – «Колхоз слетіндегі айтыс», төртінші – «Еңбек ұраны».

Бірінші бөлім «Шопан ойының» мазмны оның көркем маңызды ойлары бойынша, қарама-қарсы құрылымымен анықталады. Хор партияларының музыкалық материалы қайғылы жартытондық интонациялармен, зор толғау ретінде енеді.

Циклдің екінші бөлімі «Келін арманы» деп аталатын, бірінші бөлімге лирикалық жағынан қарама-қарсы келеді. Музыкасы көктемдегі табиғаттың жандануымен салыстырғандағы жаңа түскен келіншектің көңіл-күйін береді. Музыкалық характері көркемдеп суреттеп тұрғандай.

Хор циклының кең көлемді үшінші бөлімі-«Колхоз слетіндегі айтыс». Бұл речетативтік терме мен желдірме стилінде жазылған, традициялық халық өнерімен байланыстыра анығырақ байқалады. Мұнда композитор домбыра аспабының музыкалық интонациялық әдісін қолданады. Жеке әншілердің, музыканттардың өзара жарысын көрсететін традициялық айтыстан айырмасы-мұнда колхоз даласының әртүрлі еңбекшілері бригадаларын бейнелейтін топтар өзара сайысқа түседі. Хор циклының бұл бөлімі әрбір хор тобының қосылғанын анықтап, тональдік жиі құбылулары арқылы мінезделеді. Тональдік бояуларының байлығы композитордың творчестволық әдісімен анықталады. Композитор қазақтың халық музыкасына тән ладтық өзгерудің бай мүмкіншіліктерін өте нәзік қолдана білген. Композитордың халытың қайнар көзіне сүйенуі – оның негізгі тақырыптарының характері бойынша терең ұлттық болып келуін айқындайды.

Циклдың соңғы бөлімі – «Еңбек гимні» - салтанатты, көпшілік әндер қатарында жазылған. Мұнда, өзінің ретінде, хордағы әртүрлі дауыстардың полифониялық жолдарын анықтайтын аккордтық фактура. Композитордың бұдан басқа халықтық үлгілердің шеңберінде жасалынған алдыңғы хор шығармаларынан айырмасы, бұл циклда әрбір бөлімі поэманың еркін формада жайып салған ойды білдіреді. Байқадамовтың «Жар-жар біздің жаңаша» Г. Қайырбековтың сөзіне жазған а капелла хор шығармасы үшін де айтыс жанрын негіз етіп алады. Мұнда композитор бүгінгі күннің той салтанатын жырлап, оны жаңаша жасайды. Оның жаңа әлеументтік мазмұны, традициялық үйлену тойы әнінің музыкалық характері өзгертіледі. Революцияға дейінгі әйелдердің «Жар-жары» қайғыны беретін, кейде олардың еріктерінен тыс күйеуге беретін қыздардың трагедиясын беретін. Әрине, ол «Жар-жардың» әуені де қайғыға толы болатын. Автор көбіне белгілі жар-жардың традициялық сазына сүйенеді.

Композитордың бұл творчествалық тәсілін әрі қарай толығырақ Құрманғазының күйі «Ақбайды» хорға өңдеп жаөғанда іске асырды. Қарама-қарсы образдарды салыстырмалы түрде қарау, түрлі мәнерлі тәсілдерді қолдану мүмкіншіліктері композиторды қызықтырды. Домбыраның үні аспаптық фрагменттердің вокализациялық жолымен іске асты. Композитор күйдің драматургиялық мазмұның толық бере білген.

Композитордың хор әдебиетінде кездесетін тәсілдерді қолдануы оның нәзік сезімталдығын көрсетеді. Соңғы аяқтайтын бөлім болып басталатын фрагментте өзіндік жеке айтылатын релитацияны қолданады.

Композитор мұнда берген жаңа тәсілдерімен қатар хор шығармаларының маңызды компоненттерінің бірі болып саналатын оның сөздеріне де көп көңіл аударған. Композитор негізгі творчестволық мақсатына шыға отырып, мұнда поэтикалық текстің орнына алдындағы шығармалар сияқты, аспаптық пьесаның вокализациясын әртүрлі буындармен өте маңызды әдіспен қолдана білген. Байқадамов бұрынғыдай ерекше үндестілікке көңіл білген: «д-ғ-дң, гәк-ку, гә-ги-гә, ха-ля, ләй» және басқа. Композитор алдыңғы шығармаларында ұлттық колоритті беру мақсатында енгізсе, мұнда драматургиясының көркемдік ойына сай берген. Мысалы, аспаптық партияны боямалап, оның ішінде домбыра шегінің шертуінің дыбысын хор партитурасына айрықша төменгі регистрде қатаң дауыссыз дыбыстарды енгізу арқылы береді.

Ал драматургиялық шарықтау шегінің барысында, хордың көлемді дыбыстауына жету мақсатында, композитор ашық дауысты дыбыстардың үндестігін (ха-ла-ла) қолданады, ең бастысы рның жоғарғы регистрде қолданған.

«Ақбайға» ұқсас, күй негізінде жазған композитордың мынадай хор шығармалары да бар: «Айжан қыз», «Би күйі», т.б.

Осы жылдары композиторларымыз Ғ. Жұбанованың, М. Маңғытаевтың, Е. Рахмадиевтің а капелла хорына арнап жазған хорлары да жарық көрді: Ғ. Жұбанованың «Дауыл», «Жалғыз емен», «Күй-поэма» шығармалары; Е. Рахмадиевтің – «Балхаш кеш» және М. Маңғытаевтің «Ақсақ құлан» туралы аңыз. т.б.

Бұл шығармалар көркемдік жағынан әртүрлі. «Балхаштағы кеш» және «Дауыл» - авторлардың хор әдебиетінде бірінші рет музыкалық тәсілдермен көркемдеп жазуға тырысуы байқалды.

Е. Рахмадиевтің «Балқаштағы кеш» хор поэмасы, Москвадағы (1962) Бүкілодақтық жас композиторлар байқауында бірінші дәрежелі дипломға ие болды. Поэма поэтикалық көңіл-күйді және ұлттық колоритті беру шеберлігімен ерекшеленеді. Поэманың негізгі ырғағы барлық хор партияларының көлемді айтылуының фонында қосылады.

Поэмада «Наз қоңыр» халық әнінің аитылуы (контиленность) адам дауыстарының вокалдық мүмкіншіліктерін барынша жоғары дәрежеде пайдалануына мүмкіндік туғызады. Қазақтың а капелла хор шығармаларында бірінші рет кездейсоқ нәрсе емес.

Композитор Ғ. Жұбанова өзінің «Дауыл» атты хор шығармасында әуезді сондай көркемдейді. Мұнда композитор драматургиясында мақсатпен бірге көркем музыкалық мақсаты да шешеді: хордың тәсілдерімен табиғаттың көрінісін – найзағай, дауылды бейнелеуге тырысады. Оның «Жалғыз емен» атты басқа пьесасы, «Дауыл» сияқты. Қазақтың ақыны А. Сәрсенбаевтің сөзіне жазылған хор партитураларында республиканың сол кездегі хор музыкасы үшін жаңа табылатын творчестволық мақсаты айқындап көрсетеді. Егер композитор «Дауылда» музыкалық бейнелерге түрлі тәсілдерді бірінші рет қолдануға тырысса, ал «Жалғыз еменде» ол тағы да бірінші рет хорал формасын шығарманың шарықтау шегінің кезінде қолданады. Хордың полифония салысындағы дифференциясы, ладтарының құбылмалы болып келуі де қызықты беріледі. «Жалғыз емен» - әнде айтылғандай, Отан үшін өмірін қиған «жас батырға» арналған реквием.

«Күй поэмасы» Ғ. Жұбанованың, ол бірінші рет 1973 жылы Алматыда Азия елдерінің Халықаралық трибунасында айтылды.

«Күй поэма» - композитордың стилистикалық жақтарынан көбірек ашып көрсеткен қызықты хор шығармасы болып саналады. Оның аспаптық ойлау қабілеті домбыра шегіндегі екі дауысты дамыту заңдылықтарына сай құрылған хор дауыстарын жүргізу барысында байқалады.

Ғ. Жұбанованың «Күй поэмасы», оның «Толғау», «Жеңеше» шығармалары сияқты трагедиялық ұлттық әуездің жақсы үлгілерін әсерлі, көркем құрылым ретінде іске асыруға тырысу композитордың шығармашылығына тән екпінде айқындайды.

Ғ. Жұбанованың қазіргі композициялық техниканың бай палитрасымен қоректенген жоғары профессионалдық деңгейі композитордың аспаптық жанрдағы шығармалар қатарымен және хор жанрында да ойлау көлемінің кеңдігімен ерекшеленеді.

Алматы консерваториясының түлегі, профессор К. Х. Қожамьяровтың шәкірті – М. Маңғытаева та алдыңғы ұрпақ композиторларынан үлгі алып, олардың бай тәжірибелерін табыспен қабылдады.Мысалы: «Ақсақ құлан» туралы аңызы.

Маңғытаевтың «Ақсақ құлан» туралы аңыздың мазмұнына ден қоюы кездейсоқ емес. Ол композитордың ұлттық салт-дәстүрге деген ұқыпты қатынасын, музыка өнеріндегі халықтың қайнар көзіне деген үнемі көңіл аударуын айғақтайды. Белгілі халық күйі «Ақсақ құланның» негізінде ертедегі трагедиялық сюжет жатыр. Қазақ өнерінің маржаны – «Қыз-Жібектің» бірінші операсында(1934) ол Төлегеннің трагедиялық тағдырының лейттақырыбы ретінде көрсетіледі. Екінші рет бұл күй Ғ.Жұбановтың осы аттас симфониялық поэмасында қайта туғандай болды. Бұрынғы аңызы А.Серкебаевтің «Ақсақ құлан» балетінің негізіне жатады(1977).

Маңғытаевтің хорға арналған «Ақсақ құланның» туралы аңыз поэмасының негізгі бейнесі болып - өлгелі жатқан жалғыз баласының жайын хабарлап жеткізген домбыраны жазаға тартқан Жучи-ханның қаталдығы туралы айтатын жұртқа белгілі сюжеті емес, аңыздың өзі болып табылады.

Автордың өзіндік ерекшелігі бар трактовкасы көп жағдайда халықтың аспаптық ән-жанрының салт-дәстүріне сүйенеді. Речитативтік (тақпаққа ұқсас вокалдық музыканың бір түрі) құрылымдағы кіріспе характерлік бастамамен алдын-алатынәндік жанрға ұқсас, сөйтіп бұл поэма кіріспе үндеуімен басталады.

Поэманың негізгі бөлімі-Allegro poco a poco animando - өзінің құрылымымен және кіріспесімен қарама-қарсы характерде жазылған. Мұны оның мотивтік өңдеуінің белсенді тамыр соғысы, ырғақтық қозғалысының көптүрлігі, сонымен қатар гармониялық тілінің өткірлігі, хор партияларының үндесіп келуі айырады. Белгілі «Ақсақ құлан» күйін поэмада бірінші рет теманы жүргізетін альттер партиясы ьрагедиялық баяндалуын бастайды. Автор хор поэмасында халық күйінің бас тақырыбының негізгі үзіндісін ғана цитат етіп келтіреді. Альттердің артынан ең әуелі сопрана, содан соң тенорлар қосылады. Поэманың шарықтау шегі «Айқай-шу жапты Арқаның сар даласын» сөздерімен басталады. Бұл бөлімнің үш сөйлемінің әрқайсысы музыканың драматизімін ұлғайтады. Бірінші сөйлемде – мелодиялық қозғалысының тритондық жүрістерімен және кішінейтілген ноталардың ара қашықтығының пунктирлі дауыс ырғағымен қанықтырылуы арқасында жетіледі. Дәл осы тұста, композитор бірінші рет бас партиясын енгізіп, толық хор дыбысталуын береді. Бірақ, осының барысында ол сюжеттік мазмұнымен біпге, оның әсерлігін беруге тырыса отырып, хор партияларының драматургиялық ролін бағалайды: сопрано мен альттер аңызды жүргізеді, ал тенорлар мен бастар алма-кезек терциялық интервалды «ай! ай!» лепті үнімен «глиссандо» жасай отырып, үрейдің көрінісін жарыққа шығарады.

М. МАңғытаевтың «Ақсақ құлан» туралы аңыз поэмасы адамды музыкалық тілінің өзгештілігімен, әсерлі-драматикалық нюанстардың жаңашылдығымен, хор жазбаларының фактурасымен өзіне тартады.