Қостанай мемлекеттік педагогикалық институты Жаратылыстану-математика факультеті
жүктеу/скачать 1.59 Mb. Pdf көрінісі
|
| күндіжәне ұзақ күнді ағзалар деп екі топқа бөледі. Қысқа күнді
ағзалар полюстерге жақын ендіктерде, ал ұзақ күнді ағзалар қоңыржай және экваторға жақын белдеулерде тіршілік етеді. Қоңыржай белдеулердегі ағзалар үшін күн сәулесінің ұзақ түсуі олардың тіршілігі үшін қолайлы жағдай туғызады. Күн сәулесінің ұзақ түсуінің маңызын тәжірибеден айқын көруге болады. Тәулік бойы ұдайы жарық түсіргенде немесе күн ұзақтығы 15 сағаттан артық болғанда, қайыңның екпе көшеті жапырақтарын түсірмей, тоқтаусыз өсе береді. Ал тәулігіне 10 немесе 12 сағат жарық түсірсе, екпе көшеттердің өсуі, тіпті жас кезінде болса да, тоқтайды, содан кейін жапырақтары түседі де, күзде байқалатындай қысқы тыныштық күйі басталады. Елімізде өсетін тал, қайың, қарағаш, емен, т. б. жапырақтарын түсіретін ағаштар ұзақ күн жағдайында жапырақтарын ұзақ уақыт түсірмей жасыл қалпыңда қалады. Кейде осындай кезде кенеттен жауған қардың асерінен ондай ағаштардың бұтағы қарды көтере алмай, көпшілігі сынады да, зиянға ұшырайды. Мысалы, мұндай жағдайлар Алматы каласында 1985 және 1990 жылдары қазан айларыңда байқалды. Мұның өзі олардың қысқы тыныштық күйіне толық көшіп үлгере алмағанын көрсетеді. Ұзақ күнге бейімделген өсімдіктерде көптеген маусымдық құбы- лыстар байқалады. Күннің ұзақтығы олардың өсуіне және көбеюіне жағдай жасайды, сөйтіп олар гүлдеп, жеміс береді. Осындай күн сүйгіш өсімдіктерге оңтүстік аймақтарда мақта, күріш, қант қызыл- шасы, зығыр, тары, бидай, арпа, сұлы өсімдіктері жатады. Жаздың соңы мен күзде күн сүйгіш өсімдіктер өсуін тежеп, қысқа дайындық жағдайына көшеді. Ал кейбір оңтүстікте өсетін, мысалы барқытгүл, нарғызгүлдің гүлдеуі үшін қысқа күннің өзі жеткілікті болады, сондықтан бұл өсімдіктер жаздың соңында немесе күзде ғана гүлдейді. Күннің ұзақ немесе қысқалығы жануарлар тіршілігіне де әсерін тигізеді. Кейбір бунақденелілер күннің ұзақтығына қарамастан-ақ қысқы тыныштық күйге көшуге дайындала бастайды. Мысалы, орамжапырақ көбелегінің жұлдызқұртына жарықты тәулігіне 14 сағ. 172 кем түсірсе, олардың көктемгі және жазғы ұрпақтарынан қыстап шығатын қуыршақтар пайда болады, ал сондай жұлдызқұрттарға тәулігіне 15 сағаттан жарық түссе, көп кешікпей дамуы одан әрі жүре береді де, бірнеше ұрпақ беріп үлгереді. Мұның бәрі күннің ұзақтығының бунақденелілердің тіршілік әрекетіне қолайлы әсер етуіне айқын дәлел бола алады. Мұндай жағдайлар құстар тіршілігінде де анық байқалады. Қорыта айтқанда, күннің ұзақтығы ағзаларда жүретін тіршілік әрекеттеріне ықпал етуші әсердің бірі болып есептелінеді. Көптеген өсімдіктер мен жануарлардың фотопериодизм құбылысы тұқым қуалайтын қасиеттің бірі болып саналады. Бірақ та фотопериодизм құбылысына сыртқы ортаның әсерлері ықпалын тигізеді. Көбінесе оған белгілі бір уақыт аралығындағы темпера- тураның өзгеріп отыруы әсер етеді. Күнделікті тұрмыс қажеті үшін фотопериодизм құбылысын білудің мәні зор. Соңғы жылдары халықты азық-түлікпен қамтамасыз ету мақсатымен жабық жылыжайларда қияр, қызан, т. б. қолдан өсіріліп, жасанды жарық көздері пайдаланылуда. Мұңдай жағдайлар құс фабрикасыңда тауықтардың жұмыртқалағыштығының артуына әсер етіп, арнайы фермаларда терісі бағалы аңдардың көбеюіне де жағдай жасайды. жүктеу/скачать 1.59 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|