«Қостанай таңының» кітапханасы ТҰмарымыз – ТҮркістан баһадүр бабалар туралы баян

Шын аты Жанұзақ Алдиярұлы, Арғын тайпасының Тоқал Арғын атанған атасының ұрпағы. Арғын тайпасы қазақ руларының ішіндегі ең көп және ұлы, дана адамдар шыққан ру. Сүйінбай ақынның сөзімен айтсақ:

«Анау жатқан Арғыным,

Арғын атқа қонғанда

Басыңнан сенің қарғыдым!

Арғын деген сансыз ел,

Мекен еткен қоныс қып

Дүниенің жарымын.

Ешкім басып көрген жоқ

Бұлардың қарқын, арынын!

Жерге кіріп кетерсің,

Олардың бассаң тамырын!»

Тоқал арғындардың Шағыр деген атасынан Саржетім, екінші әйелінен Сомжүрек, Аманжол туады. Саржетім әрі би, әрі батыр болып бүкіл қазаққа аты жайылған. Шәкәрімнің Нартайлақ пен Нұрсұлу поэмасында осы Саржетім суреттелген. Саржетімнен Ағлан мен Жолдыбай туады. Жолдыбайдан Сүгір, Жиенбет тараса, Ағланнан Ақымбет, Бекімбет, Шымболат, Жауғашты туады. Қарабалуанның арғы атасы Жауғашты. Жауғаштыдан Мадияр, Алдияр, Құдияр туады. Қарабалуан (Жанұзақ) Алдиярұлы 1688 жылы Қаратауда дүниеге келді. 1723 жылы Қаратаудан осы күнгі Торғай, Қостанай жеріне, ақтабан шұбырынды заманында қоныс аударады. Саржетім, Сомжүрек, Аманжол ұрпақтарын және Шағырдың Бөлтірік ағасынан тараған балаларын Қарабалуан би мен Жәнібек батыр бастап, Торғайдың Тосыны мен Обағанның бойына тегіс орналастырады. Солтүстіктен келген жаудан елді қорғау үшін Қарабалуан Обағанның бойынан, оңтүстіктен келген жауға соққы беру үшін Жәнібек Тосыннан қоныс алады. Қалған елді осы Тосын мен Обаған өзені арасындағы жерлерге туыстығына қарап орналастырады. Бұл жаққа көшіп келгенше Қарабалуан мен Жәнібек елін жоңғарлардан қорғап, әскер басшысы болып, бүкіл қазаққа танылған батырлар. Жоңғарлар 1698, 1711, 1712, 1714, 1717, 1721 жылдары қазақ еліне қарсы ірі шабуылдар жасаған. Осы жылдары Қазақтың оңтүстік жағын түгелге жақын басып алған. 1691 жылы, В.А. Мойсеев деген тарихшының дерегі бойынша, жоңғар хандығы қазақ ордасында елші жіберіп, қазақтар қалмақ дініне кірсін, ламаизмді қабылдасын, – деп талап қояды. Қазақтар бұл талапқа қарсы шығады. Осыдан бастап екі ел арасында ірі соғыстар болады. Қазақтар қалмақтарды жеңіп отырады. Соңдықтан қалмақтар қолайлы жағдайды күтеді. Мұндай қолайлы жағдай Тауке хан қайтыс болғаннан кейін туа бастайды. Таққа отырған Болат пен Қайып хандар тұсында хан сарайы маңындағылардың ішінде алауыздық туып, бірлік бұзылады. Және 1720 жылы Қытай императоры Хан Син өліп, оның орнына отырған император жоңғар ханымен соғыспау жөнінде бітім жасайды. Қытай жақтағы қауіп осылай басылған соң, жоңғарлар бұл беттегі көп әскерін Шу, Талас өзендерінің алқаптарына әкеліп қояды. Оның үстіне 1723 жылы «Ұлы жұт» болып, тігерге тұяқ қалмай, мал қырылып, халық жұтап қалады.

Міне, осы қолайлы жағдайды пайдаланып, қалмақтар 1723 жылы ерте көктемде, тұтқиылдан шабуыл жасайды. Өрттей қаптаған жау қазақтарды аяусыз қырған, жас баланы да, қарттарды да аямаған.

Тірі қалған жұрт туған елдерін, ата қонысын тастап, беттерінің ауған жақтарына босып кеткен. Бұл «ақтабан шұбырынды» деп аталатын сұмдық опат еді. Міне осы жылы біздің ұлы бабаларымыз Ұлытау келіп, одан осы күнгі Торғай, Қостанай жеріне мәңгі қоныстанған. Көшіп келіп, естерін жинағаннан кейін Қарабалуан інісі Жәнібек, баласы Барақ, туыстары Мерген Бабасұлы, Бекбаулы Өтейұлы, Қараман Бөкенбай Қожекеұлы, тағы басқа батырларды жинап, қалмаққа қарсы соғысқа аттанады.

1726 жылы Орбасында қазақтың үш жүзінің ел басшылары, батырлары бас қосып, жиын өткізді. Осы жиынға Қарабалуан мен Жәнібек қатысып, жоңғарларға қарсы үш жүз бірігіп соғысуға шешім қабылдайды. Осы жиынннан кейін 1728 жылы Арқадағы Бұлантты өзеннің бойында соғыс болып, жоңғарларға қатты соққы берген. 1730 жылы Аңырақай деген жердегі соғысқа да Қарабалуан мен Жәнібек қатысып, екінші рет калмақтардың әскерін талқандайды. Бірақ қалмақтар соғысуын тоқтатпайды. 1732-58 жылдары арасында қазақ жеріне бірнеше рет шабуыл жасап, ақырында енді қарсы тұра алмайтындай болып жеңілді. «Көп жортқан жаудың басы жолда қалады», – дегендей, 1758 жылы жоңғар мемлекеті жер бетінен біржола жойылды.

Қарабалуан 1730 жылдан бастап соғыс істеріне араласпай, ел басқару жұмысына ауысады. Елді жаудан қорғауды інісі Жәнібек пен баласы Барақ батырға тапсырады. Өйткені, қалмақтар жойылғанмен қазақ жеріне Ресей мен Қытай жағынан қауып бұлты қалыңдай түскен.

Қарабалуан көпжылдық соғыста қажыған халқының жағдайын түзеп, ел арасында тыныштық орнатумен айналысады.

Қасиетті, аруақты Қарабалуан елін ойлаған мақсатына жеткізеді. Ақылы асқан даналығы арқасында халқының мәңгі ұмытылмайтын көсемі болады. 1738 жылы ел билігін інісі Жәнібекке тапсырады.

Ел аузында:

«Қарабалуан, Жәнібек,

Қаздауысты Қазыбек,

Өлі де болсаң тірісің,

Өз атамның бірісің,

Қысылғанда сыйынатын пірімсің», – десе А.Байтұрсынұлы өзінің «Бата» деген өлеңінде:

«Қарабалуан, Жәнібек,

Қаздауысты Қазыбек,

Тұлға болып артына

Жетім қалған халқына

Бір тиянақ қазық еді», – деуі тегін болмаса керек.

Ел аузында:

«Қарабалуан – асқар тау, бел емес пе,

Қауып туса сыйынатын аруағың сол емес пе!», – десе, М. Жұмабаев өзінің «Өткен күн» деген өлеңінде:

«Қаздауысты Қазыбек,

Қарабалуан, Жәнібек,

Жалғанда тумас ер еді», – дейді.

Ал, аузы дуалы ақсақалдар бата бергенде

Алтайда Аққошқардай айбатты бол,

Шақшақта Жәнібектей сәулетті бол,

Жаппаста Жарасбайдай түйелі бол,

Қыпшақта Кенебайдай биелі бол,

Төменшекті Балуандай киелі бол!» – дейді.

Тоқал арғындар жоғары шекті. Төмен шекті болып бөлінеді. Шағырдан туған Саржетім ұрпақтары төмен шекті, Сомжүрек пен Аманжол ұрпақтары жоғары шекті болып аталады. Бұлай бөлінуге негіз болған жылқының құлағына салынған енге байланысты деген сөз бар.

Қарабалуан (Жанұзақ ) Алдиярұлы 1749 жылы Обаған өзенінің бойында қайтыс болған. Қарабалуанның денесін інісі Жәнібек Қошқарұлы Түркістан қаласындағы Қожа Ахмет Иасауидің кесенесіне апарып жерлеген. Бұл жерге қазақ елінің ұлы адамдарын, хандарын, сұлтандарын, батырларын, діни ғалымдарын жерлеу дәстүрі ХІІ-ХІV ғасырлардан басталып, 1884 жылы Ресей әскери министрлігінің бұйрығымен тоқтатылған. 1997 жылы Қожа Ахмет Иасауидің кесенесі жөнделіп, осында жерленген адамдардың аты жөні жазылып, көрнекті жерге ілінді. Осы тізімде біздің ұлы бабаларымыз: Қарабалуан (Жанұзақ) Алдиярұлы, руы Таз, Жәнібек Қошқарұлы – шақшақ, Мешітбай Сүгірұлы – сүгір, Мерген (Теңізбай) Бабасұлы – әйдерке, Әлібек Құдайбергенұлы – қанжығалы, Бекбаулы Өтейұлы – өтей, Шобан Жаманқұлұлы – қырықмылтық, – бар. 1998-2002 жылдары ұрпақтары осы ұлы бабаларын еске алып, Түркістанға барып, бастарына зиярат етіп, құрбан шалып қайтты. Ұлы бабалардың ұрпақтары туған жерлерінде ас беріп, бабаларының тәрбиелік мәні зор істері мен сөздерін жастарға жеткізіп, ұрпақтар сабақтастығын одан әрі жалғастырды.

Қарабалуан Жанұзақтың лақап аты. Енді Жанұзақ қалай Қарабалуан атанды, соған тоқталайық:

Мадияр мен Алдияр өле-өлгенше еншісі бөлінбей, бірге қыстап, бірге жайлауға көшіп-қонып жүретін болыпты. Бір жылы Бекімбеттің Баубек деген баласынан туған Құлқай Шағыр, Үсеннің жесірі Қаратөлке әжемізге Мадиярдың көзі түсіп «батыр туатын әйел екен», – деп ұнатып қалады.

Қаратөлке әжеміздің де тарихы да өте аянышты.

Кейбір ауызекі әңгімелерде Семейдегі Найман руының Жырық атасының қызы десе, енді біреулер Көкшетаудағы (Рузаев ауданы) бәйбіше Арғынның қызы дейді, Қаракесек руының қызы, деген де аңыз бар. Қаратөлкені Баубекұлы Үсенге айттырып қойғанда, Үсен үйленбей қайтыс болады. Одан кейін әмеңгерлік дәстүрі бойынша, Үсеннің ағасы Шағырға қосады. Қаратөлке Шағырдан Жәдік, Тоқан деген екі ұл табады. Көп ұзамай Шағыр да қайтыс болады. Осыдан кейін Баубектің бәйбішесі екі баламды өлтірдің, енді саған рұқсат беремін, қайда барсаң да басың бос дейді. Осы әңгімені естіген Мадияр би Қаратөлкені ауылына көшіртіп алады. Ондағы Мадиярдың ойын жоғарыда айттым. Жер кеуіп, жайлауға көшіп қонған соң некесін қиып, әйелдікке аламын деп ойлайды.

Сонымен Мадияр би бірінші болып жайлауға көшіп кетеді. Алдиярдың көші кешігіп, уақытында келмейді. Осыған алаңдаған Мадияр қыстауға адам жіберіп, Алдиярдың неге кешігіп жатқанын біліп кел дейді. Мадиярдың жұмсаған адамы қыстауға барып келіп, Алдиярдың Қаратөлкеге үйленіп жатқанын айтады. Ол кезде Алдиярдың бәйбішесі Қожамжар деген ұл туған.

Мадияр би Қаратөлкені Алдиярдың алғанын естігенде, «батыр туатын әйел еді, өзім алам ба деп жүр едім, «Таз мұндарай», алып қойған екен ғой», – деген екен.

Қасиетті аузы дуалы Мадияр бидің осы сөзі елге тарап Алдияр «Таз» атанып кетеді.

Осыған дейін Саржетім руы болып келген Саржетімнің ұрпақтары жеке-жеке: Мадияр, Таз, Шымболат, Өтей, Құлқай, Сүгір, Жиенбет рулары болып аталады.

Сонымен Алдияр Қаратөлке әжемізге үйленді. Осы әжемізден Алдиярдың Жанұзақ, Өмірзақ деген екі ұлы дүниеге келді. Енді Қаратөлке үшінші балаға екіқабат кезінде Алдияр қайтыс болады. Алдиярдың бәйбішесі Қаратөлке әжемізді тең ұстамай, араларында келіспеушілік туындайды. Тумысында өр де өжет, адамгершік қасиеті жоғары Қаратөлке бұл кемсітушілікпен келіспей, төркініне көшіп кетеді. Әжемізбен бірге Баубекұлы Шағырдан туған Тоқан және ішіндегі Алдиярдың баласы бірге кетеді. Төркініне барған соң Қаратөлке босанып, ұл туады.

Қаратөлке әжемізден туған Жанұзақ пен Өмірзақ Алдиярдың бәйбішесінің тәрбиесінде қалады. Әкесі жоқ, тоқалдан туған балалар жетімдік зарын тартады. Осы екі баланың ауыр жағдайын естіген Мадияр би әдейі Алдиярдың ауылына келіп Жанұзақты өзім тәрбиелеймін деп алып кетеді. Мадиярдың ауылына келген соң да Жанұзақ қозы бағады, бірақ киімі көк, тамағы тоқ болады. Ойындағысын Мадияр биге еркін айта алатын болады.

Сонымен уақыт өте береді, Жанұзақ 10-12 жасқа келеді. Бір күні қозы бағып жүріп, Мадиярдың үлкен үйіне көп атты адамдар келіп жатқанын көреді. Қонақтар әңгіме-дүкен құрып отырған кезде киіз үйге Жанұзақ жүгіріп келеді. Сонда Мадияр би, Жанұзақ неғып жүрсін, – деп сұрайды. Жанұзақ: «Қозылар жайылып жүр еді, жаңа соған бір қара қабан шауып, соны қуып едім, қабан қашып осы үйге келіп кірді, – дейді. Мадияр Жанұзақтың киесі бар екенін сезіп, қонақтармен бірге отырғызады. Қонақтар Тоқал Арғынның ең жақсылары мен жайсаңдары екен. Кіші жүзде жақында болатын Асқа бару жөнінде ақылдасуға келіпті. Мадияр осы асқа Жанұзақтың да баратынын айтады.

Кіші жүздегі бұл асқа үш жүздің адамдары шақырылған екен. Аста ат жарыс, айтыс, балуандардың белдесуі тағы басқа көптеген жарыстар өтеді. Орта жүзден келген арғын, қыпшақтар бәйгенің көп түрінен жеңімпаз атанады. Тек, түйе балуанға қарсы шығатын ешкім болмайды. Сол кезде Мадияр би орнынан тұрып, Арғын, Қыпшақтан түйе балуанмен күресетін бір ұл тумаған ба? – деп айғай салады.

Сонда 12 жасар Жанұзақ орнынан тұрып, ата батаңды бер мен күресемін, – дейді. Жанұзақтың күресетін қабылетін білмейтін Мадияр би сасып қалып, сенің түйе балуанмен күресетіндей қандай өнерің бар еді? – деп сұрайды. Жанұзақ сонда: «3-4 жылғы қу тобылғыны бұрағанда майын шығаратын едім», – дейді. Мадияр би Жанұзаққа батасын беріп, түйебалуанмен күресуге шығарады. Түйебалуан ірі, Жанұзақтан 2-3 есе үлкен. Күресуге келе жатқан баланы менсінбей, келген бетте белінен ұстап, үйіріп-үйіріп, лақтырып жібереді. Бірақ Жанұзақ құламай аяғынан тік тұрады. Түйебалуан осы әдісін үш рет қолданады, бірақ Жанұзақ аяғынан тік тұрады. Содан кейін кезекті Жанұзаққа береді. Жанұзақ түйедей Түйебалуанды белінен ұстап көтеріп алып, басынан асыра үйіріп, жерге алып ұрады. Сонда Түйебалуанның ортан жілігі сынып кеткен екен, – дейді. Бүкіл орта жүздің жанкүйерлері Түйебалуанды жыққан Жанұзақты басына көтеріп, Қарабалуан, Қарабалуан деп айғай салады. Мадияр би Жанұзақты қарсы алып, бетінен сүйіп, енді сен Қарабалуансың, – дейді. Сөйтіп, 12 жасар Жанұзақ бала Қарабалуан атанып кетеді. Тарихта да осы лақап, Қарабалуан аты қалды. Саржетім Қарабалуан Алдиярұлы атанды. Руының аты ол кезде Саржетім еді.

Қарабалуанның ұрпақтары да ел басқарып би, аға сұлтан, болыс болды. Министрлер, облыс, аудан әкімі болып та істеді. Ақын да, жазушы да, өнер адамдары да көптен шықты.

Ата жолын жалғастыратын, келешегінен үлкен үміт күттіретін жастар да баршылық.

Үлкенге құрмет жасап, кішіге қамқор болып келе жатқан Қарабалуанның ұрпақтары тәуелсіздігімізге, тіл мен дін мәселелеріне, тарихымызды түгендеп, мәдениетімізді дамытуда ерекше белсенділік көрсетіп, қазақ халқының тағдырына патриоттық сезіммен қарап, тәуелсіздігіміздің мызғымай, мәңгілік болуына ат салысуда. Қарабалуан (Жанұзақ) Алдиярұлы қазақтың біртуар тарихи тұлғасы қазақ халқымен мәңгі бірге жасап, ұрпақтарының піріне айналды. Мәңгі солай болып қала береді.

2005 жылдың сәуір айында ҚР діни басқармасының мүфтиі Әбсаттар қажы Дерібсалының фәтуасымен Алтынсарин ауданының орталық мешіті Жанұзақ (Қарабалуан) Алдиярұлының атымен аталды. Аудан әкімшілігі мен Қарабалуанның ұрпақтары мешітке жөндеу жұмыстарын жүргізді, 23.07.05 мешітті салтанатты түрде ашып, ас берді.

Қарабалуан біздің жарқын болашағымыз үшін қасық қаны қалғанша күресті. Дана халқымыз «жақсының аты өлмейді, ғалымның хаты өлмейді», – дегенді осы ұлы бабамыз Қарабалуанға арнап айтқан сияқты. Ұлы адамдардың теңдесі бар да, теңі жоқ. Сол себепті олардың ұлылығын халқы ғұмыр бойы мойындаумен келеді. Қарабалуан Таз руының ғана емес, бүкіл исі қазақтың мақтанышы, маңдайына біткен жарық жұлдызы.

Сондықтан Қарабалуанның ерлігін, даналығын мәңгі ардақтауымыз керек. Бұл халқымыздың рухын көтеріп, жастарымыздың отансүйгіштік сезімін оятады.

Сәлім МЕҢДІБАЙ­­
Ісі аңызға, аты ұранға айналған

Қарабалуан Алдиярұлының есімі

Алтынсарин аудандық орталық мешітіне берілді
2005 жылы Алтынсарин ауданының орталық мешітіне Жанұзақ (Қарабалуан) Алдиярұлының есімін беруге байланысты рәсім болып өтті. Оны ашқан әулиекөлдік туысы Әкімбек қажы Қабденұлы даңқты бабамыздың өміріне қысқаша тоқтала келіп, оның қадір-қасиетін былайша атап көрсетті:

«Құрметті жамағат! Ісі аңызға, аты ұранға айналған тарихи тұлға, аруақты да қасиетті Ұлы бабамыз Жанұзақ (Қарабалуан) Алдиярұлының есімі Сіздердің Орталық мешіттеріңізге, ҚР діни басқармасының мүфтиі Әбсаттар хазірет Дерібсалының фәтуасымен беріліп отыр.

Қазақ елі тәуелсіздік алғаннан бері өз тағдырымызға, тарихымызға, келешегімізге терең бойлап, тани бастадық. Ақ пен қараны, адал мен арамды, обал мен сауапты танып, таразылап, ұлының атын ұлықтап, ісін дәріптеп, сөзін әспеттеп, жолын жалғастыратын халге жеттік.

Әділет пен Адамгершілік салтанат құрған осы жылдары талай бабаларымыздың рухына бас иіп, ас беріп, ата дәстүрін қайта жаңғырттық. Соның бірі бүгінгі осы мәжіліс. Десек те, әлі көптеген елі үшін жанын қиған бабаларымыздың аттары толық аталмай, оларға елді мекендердің, мешіттердің, көшелердің аттары берілмей отыр. Осы жұмыстарды ұйымдастыратын қазақтың көкірегі ояу, зиялы азаматтары тәуекелге барғысы келмей, әлі әліптің артын күтіп жүргендей. Бұл істер осы отырған бәрімізге де парыз. Сол үшін әлі талай тер төгу керек».

Қостанай облысындағы Қазақстан діни басқармасының өкілі, Марал ишан мешітінің бас имамы Ертай қажы Исламұлы Құдайдың осы бергенін шүкіршілік етіп, тәуелсіз қазақ елінің амандығын тілеп, Алланың сүйген құлы Қарабалуан (Жанұзақ) Алдиярұлының аруағына арнап, Құран-хатым бағыштады.

Қарабалуан (Жанұзақ) Алдиярұлының есімі жазылған тақтаны Алтынсарин ауданының әкімі Бақытжан Ғаязов, Ертай қажы және бабамыздың ұрпағы, елгі сыйлы азамат Қуаныш Шәмшиев ашты.

Қазақстан Республикасының еңбек сіңірген мәдениет қызметкері Асылхан Мүсәпіров өз сөзінде былай деді:

– Қазақ тарихында бедерлі із қалдырған, алашқа айбар болған батыр баба­мыз Қарабалуан (Жанұзақ) Алдиярұлының ортамызға оралып, келешек ұрпақтарына рух беріп, қолдап, жебеп жүруі үшін Қазақстан діни басқармасының төрағасы бас мүфти Әбсаттар қажы Дерібсалының фәтуасымен Алтынсарин ауданының орталық мешітіне атамыздың есімі берілуі біз үшін қуаныш. Келер ұрпаққа үлгі-өнеге.

Сәлім МЕҢДІБАЙ

Бәрімізге белгілі кейінгі жылдары өткенді еске алып, қазақтың тарихын жаңартып, келесі ұрпаққа айқын, сара жол салып беру жөніндегі игілікті істер атқарылуда. Әсіресе, қазақ халқынның бауырластығын, ата-мекенді сақтау жөнінде күрескен ерлеріміз бен даналарымыздың тұлғаларын жан-жақты көрсетуде аз жұмыс жүргізілген жоқ.

Ерекше тұлғаны сынайтын тұс – тарихи кезең десек, соның айғағы жаугершілік кезінде туған халқының тағдыры үшін қасық қаны қалғанша шайқасып, елін, жерін қорғаған батырларымыз бен билеріміздің үлкен істері белгілі болып жатыр.

Бірақ қаншама аруақты аталарымызды еске алсақтағы, соншама аруақты аталарымыз назардан тыс қалып жүргендігі көпшілікке мәлім.

Осыдан сегіз жыл бұрын Шақшақ Жәнібек батырдың 300 жылдығына арналған тойы өзінің туған жері Торғайда республикалық деңгейде өтіпті. Осы аруақты атамыз Жәнібектің ағасы Қарабалуан (шын аты Жанұзақ) жаугершілікте бірге жүріп, елінің тұтастығын сақтап, мызғымас бірлігін қорғауға ат салысқан. Шақшақ Жәнібек пен Қарабалуан Алдиярұлы аттары қатар айтылып, кезінде үлкен жорықтарда, әсіресе жоңғарларға қарсы күресте бірге болып, үлкен қолбасшылық көрсетіп, ірі жеңістерге жетіп отырған.

Бұған:

Шақшақтың шөбересі асыл тектен.

Қалмақты қонысынан қойдай қуып,

Халқы үшін қабырғадан қанын төккен.

Қасында Қаракерей Қабанбайы,

Жаурыншы жауды болжай біліп шеттен.

Жолдасы Қарабалуан, Күрен шешен,

Әйтеке, табын Сәрке, тама Есеттен, – деп жырлаған атақты Нұрқан ақынның сөздері дәлел.

Жаугершілікте Қарабалуан мен Жәнібек батыр ылғи бірге жүретіндігі мына жәйттерден де белгілі. Жәнібек батырдың жол бастаушысы түлкі болған, Қарабалуанның жол бастаушысы қарақабан болған. Кей кезде Жәнібек батыр айтады екен: «Балуан, менің түлкім тайсақтай береді, қабаныңды алға салшы», – деп. Осы маңызы зор сөздердің төркіні, жауынгершілік тілге аударғанда былай түсінуге болады. Жәнібек батыр стратег болған, Қарабалуан тактик болған, себебі түлкі – айлакер, ал қарақабан жуан қол жұдырық.

Қарабалуан мен Жәнібек батырдың айырылмас, мызғымас достығына үш себеп болған. Біріншіден, екеуі жақын ағайын, туыс. Аралары төрт ата.

Екінші себеп, Қарабалуан атақты Абыз биге бата аламын деп барғанда, Абыз би «ел бастап би боламын десең, алдыңа келгеннен әділдігіңді аяма. Көп бастап жол аламын десең жолдастың мыңын алма, бірін ал. Мың кісіге татитын өз туысың бар, ол Шақшақ Жәнібек» дейді, үшіншіден, Қарабалуан 18 жасынан әйгілі батыр болып танылған.

Осы үш себептен Қарабалуан Жәнібек батырға егіздің сыңарындай болады. Алдияр атамыздың ата-мекені – жері шұрайлы, отын-суы мол, малға пана боларлық орман-тоғайы бар Обаған өңірі, яғни осы Қостанай облысының Сарыкөл, Алтынсарин аудандары. Алдияр атамыздан үш бала: Қожамжар, Қарабалуан (Жанұзақ), Өмірзақ. Үлкен кісілердің естелігіне сүйенсек, Қарабалуан осы Обаған бойында (қазіргі I.Омаров атындағы шаруашылық) 1688 жылы дүниеге келген. Жасы 18-ге толғанда Жанұзақ қалыңдығын іздеп, бір елге барады. Түске жақын қайын жұртына келсе, сол заматта барған ауылын жау шабады. Қашып бара жатқан жігіттерді тоқтатып, өзі басқарып, жаудың алдында ту ұстап келе жатқан қалмақтың батырын өлтіреді. Жаудың беті қайтып, көбі шығынға ұшырап, қалған бөліктері Жанұзақ бастаған шабуылға шыдамай қашады, яғни жау жеңіліс табады.

Еліне төнген жауды жеңуге қол жеткізген жігітіне қыз қымыз ұсынады. Жанұзақ қымызды сіміріп алып, ризашылығын білдіріп, «қандай бата берейін» деген екен. Қыз «үстіме әйел алма, денеме қамшы салма» депті. Сонда ғана қалыңдығын бірінші рет көрген Жанұзақ қыздың ақылдығына риза болып «мен серт бұзбайтын адаммын, батам осы деп біл» депті.

Сол жылы Жанұзақ үйленді. Өмір бойы сертін бұзбайды, сол қосылған әйелімен тату-тәтті өмір сүреді.

Сонымен, екінің бірінің қолы жете қоймайтын Ұлы жүздің ортасынан әйгілі Төле би елінен ойып алғандай Жасқана анамызға (Төлебидің жиені) үйленген кезінде үш жүзге мәлім бола бастаған жас балғын, әрі балуан, әрі ақылды Қарабалуан (Жанұзақ) еді. Әйелі, яғни анамыз Жасқана Жұмағұл, Ақмалай, Барақ, Меңіс атты төрт ұл тауып береді. Ұлдарын тамаша азаматтар етіп өсіреді.

Бүгінгі таңда Қостанай, Торғай өңірінде осы бабаларынан өрбіген 800 отбасы түтінін түтетіп жатыр. Жасқана анамыз елге өте қадірлі адам болған. Ауру-сырқат адамдарды емдеген. Жанұзақ он екі жасқа қарағанда Қарабалуан атанған. Үш жүздің жақсылары мен жайсаңдары жиналған үлкен аста кіші жүздің түйебалуанымен жекпе-жекте Жанұзақтың мәртебесі басым болады. Осыдан кейін қара торы келген Жанұзақ «Қарабалуан» атанып кетеді.

«Айқап» журналының редакторы, ақын, қоғам қайраткері Мұхамеджан Сералиннің «Қазақ қай заманда Россияға қараған» деп аталатын мақаласында қазақ халқының Россия империясының қол астына қарағанына қол қойған Әбілхайыр хан бастаған елу алты ру басы ақсақалдарының аты-жөндері көрсетілген. Солардың ішінде кезінде белгілі кісілермен екінші болып қол қойған Қарабалуан Алдиярұлы, қырық бесінші болып қойған Жәнібек батыр Қошқарұлы. Мұның өзі олардың өз заманының кесек тұлғалары болғанын айғақтаса керек.

Өмірде өте сирек кездесетін жағдай, әкесімен баласының бірдей үлкен тұлға болуы. Шақшақ Жәнібектің баласы – Дәуітбай батыр әкесіне сай еліне еңбегі сіңген атақты кісі болған. Қарабалуанның кенжесі Барақ батыр да әкесі сияқты халқына қызмет еткен үлкен қолбасшы, батыр.

Халықтың Барақ батырға ықыласы, сыйлауы, әкесі Қарабалуанға бас июінен кем емес. Екі ғасырдан артық уақыт бойы Қазақстанның әсіресе солтүстік, орталық, өңірлерінен, Ресейдің бізбен шекарадағы облыстарынан қазақтар, жалпы мұсылман қауымы әдейі келіп, Сарыкөл ауданы аймағында орналасқан Барақ батырдың зиратының басына түнеп, мал шалып, құран оқытады.

Атамыздың ұрпақтары мен туыстары өз күшімен Барақ батырдың кесенесін жаңартып, төбесіне күмбез орнатылды. Жанында түнемелікке арналып қонақ үйі салынды. 1996 жылы көпшілікке арнап ас берілді. Зираты қоршалды.

Осындай құрмет 1997 жылы Қарабалуанның өмірлік серігі, әйелі, Барақ батырдың анасы Жасқанға, 1995 жылы Қарабалуанның ағасы Қожамжардың ұрпағы Балқан ұлы Шоқай биге көрсетілді.

Қарабалуан атамыздың ұрпағынан шыққан белгілі тұлғалар баршылық. Солардың бірі – Жазы би Жанұлы, Алдиярдан Ақмалай, Ақмалайдан Жан, ал Жанның баласы Жазы би 1770-1840 жылдар арасында өмір сүріп, билік құрған шешен де көсем билердің бірі.

Ол халықты басқарушылық қабілетімен де, әділетті, білімділігімен де бірден ақ көпшіліктің көзіне түсіп, ел аузына ілігіп, би атағын ерте алған. Жазы би Кенесары хан, Уәли хан баласы Шыңғыстармен сьійластықта болған. Жазды бидің атқарған үлкен жұмысы – Қазақстан жерінің тұтастығы, оның шекараларын белгілеп, анықтауы.

Жазы би Сібірдің генерал-губернаторы М.Спиринскийдің өтініші бойынша Сібір мен Орынбор аралығындағы шекараны белгіледі.

XX ғасырдың 20-жылдары А.Байтұрсынов бастаған кеңестік топ қазіргі Қазақстанның шекарасын анықтап, көршілес Ресей губернияларына заңсыз қарап кеткен қазақ жерлерін қайтып аларда, сөйтіп болашақ тәуелсіз Қазақстан Республикасы жерін, аумақтың тұтастығын сақтап қалуда сол баяғы «Жазы би сызығының» шешуші маңызы болған.

Қарабалуан Жәнібек батырдан бұрын қайтыс болады. Бұл жағдайды Жәнібек батырға естіртуге еш адамның батылы бармайды. Қарабалуанның денесін кигізге орап, түйеге артып, түйені Жәнібек батырдың ауылына қарай айдап жібереді. Жәнібектің жасы келіп қалған кезі, ылғи таңертеңгі асын ішіп, атқа мініп, қыдырып келеді екен. Бір төбенің үстінен келе жатқан түйені байқап қалып, жанындағы жігіттерге: «Балуаным қайтыс болған екен ғой. Түйені қарсы алыңдар, халықты жинаңдар, Түркістанға алып баруға даярланамыз», – депті.

Жәнібек батыр Қарабалуанның денесін Түркістанға өзі басқарып алып барып, Қожа Ахмет Иасауи кесенесінің албарына жерлеген, басына құлпытас орнатылған. Кейін Жәнібек батыр қаза болғанда, өзі тірі кезінде Қарабалуанның зиратының жанынан белгілеп қойған жеріне жерленген.

Түркістан қаласының 1500 жылдығы қарсаңында Қожа Ахмет Иасауи кесенесінің жанына жерленген жақсылар мен жайсаңдардың аты-жөндері анықталып, белгі қойылды. Оның ішінде Алдияр ұлы Қарабалуанмен бірге Шақшақ Жәнібек, Мешітбай Сүгірұлы, Мерген Бабасұлы, Әлібек Құдайбергенұлы, Бекбаулы Өтейұлы, Шобан Жаманқұлұлы сияқты батыр-билеріміз мәңгілік тыныстап жатыр.

Ертай қажы ИСЛАМҰЛЫ