Оқу әдістемелік кешені

1. 
   Лектор: Кукиев Сакен Сембиевич.
   

Кафедрада болу уақыты 9⁰⁰ -18⁰⁰.

2. 
   Курсты өткізу уақыты және орны.
   

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі

«Жаратылыстану»факультеті

Жас өспірімдер физиологиясы мен мектеп гигиенасы пәні бойынша

050102, 050106, 050107, 050109, 050110, 050111, 050112, 050113, 050114, 050117, 050119, 050602, 060116, мамандықтарының студенттері үшін.
Лекцияның қысқаша курсы

Жетісай 2005 ж

Лекция сабақтарының жоспары

Лекция N 1.
Тақырып: Кіріспе.

Жоспар:

1. 
   Жас өспірімдер физиологиясы және мектеп гигиенасы туралы жалпы түсінік.
   
2. 
   Жас ерекшелік кезеңдері
   

Жас өспірімдер физиологиясы және мектеп гигиенасы пәні ғылымның екі саласын қамтиды: адам организмінің , жеке мүшелердің және мүшелер жүйелерінің қызметінің жас ерекшеліктерінің заңдылықтарын, даму жолдарын қарастыратын жас өспірімдер физиологиясы және адамның денсаулығын сақтауға қажетті жағдайларды қарастырып, анықтап, түрлі ұсыныстар жасайтын гигиена ғылымдары.

Бұл пәннің негіздері адам мен жануарлар анатомиясы және физиологиясы, жалпы гигиена мен медициналық гигиена, биохимия, биофизика, психология, педагогика, гистология, цитология, генетика т. б. Биологиялық және табиғат тану ғылымдарының табыстарына сүйенеді.

Басќа ѓылымдар іспетті жас өспірімдер физиологиясы және мектеп гигиенасы бірнеше ѓылыми зерттеу єдістерін пайдаланады: баќылау, табиѓи, лабораториялыќ тєжірибе (эксперимент), функциялыќ ж‰ктеме, телеметрия, антропометрия т.б.

Балалар мен жастардыњ организмі ‰немі µсіп дамуда болады. Организмдегіклеткалардыњ саны мен салмаѓыныњ ±лѓаюына байланысты дене кµрсеткіштерініњ артуын µсу деп атайды. ¤сумен ќатар организмде даму ж‰ріп жатады. Даму сапалы кµрсеткіш. Организмніњ дамуы деп сан корсеткіштерініњ сапалыќ кµрсеткіштерге айналып, ±лпалардыњ жекешеленіп белгілі бір ќызмет атќаруѓа бейімделуін, оганизм мен оныњ жеке м‰шелерініњ ќызметініњ артуын, баланыњ аќыл-ой µрістерініњ молаюын айтады. Организмніњ дамуы екі т‰рлі болады: физикалыќ жєне функциалыќ дамуы.

Адам µмірін негізінен ‰ш кезењге бµлуге болады: µсіп даму жєне жетілу, кемелдену, ќартаю. Б±л ‰шеуініњ айырмашылыѓын дене кµрсеткіштерін µлшеп, организмніњ даму дєрежесін аныќтап жєне сыртќы ортмен байланысын тексеруге арќылы білуге болады.

¤су мен даму адам µмірінде бірде жылдамданып, бірде баяуланады. М±ны µсу мен дамудыњ гетерохрондылыѓы дейді (гетерос-єрт‰рлі, хронос-уаќыт). Осыѓан байланысты бала организмі ‰немі µзгеріп турады.

Баланыњ µсу мен дамуыныњ сыртќы белгісіне оныњ дене пропорциясыныњ µзгеруі жатады.

Оќу-тєрбие ж±мыстарын ±йымдастыруда балалардыњжасын белгілі бір топќа бµлуге тура келеді, яѓни єрт‰рлі жастаѓы балаларды бір топќа ќосады. Осыѓан байланысты адам µмірін 12 жас кезењдеріне бµледі:

1. 
   Жања туѓан сєби (алѓашќы 10 к‰н µмірі);
   
2. 
   Емшектегі сєби (10 к‰ннен 1 жас)
   
3. 
   Алғашқы бала шақтық (1 жастан 3 жас)
   
4. 
   Бірінші бала шақтық (4 жастан 6-7 жас)
   
5. 
   Екінші бала шақтық (7 жастан 10 -12 жас)
   
6. 
   Жеткіншектер жас (қыздар 11 – 13 жас, ұлдар 13 –15жас)
   
7. 
   Кәмелетке толу жас (қыздар 13 – 17 жас, ±лдар 17-21 жас);
   
8. 
   Кемелге келу немесе ересектік мерзімініњ 1-ші жартысы (єйелдер 21-35 жас, ерлер 22-35 жас);
   
9. 
   Ересектік мерзімініњ 2-ші жартысы (єйелдер 36-55 жас, ерлер 36-60 жас);
   
10. 
    Егде жас (єйелдер 55-74 жас, ерлер 60-74 жас);
    
11. 
    Ќариялар немесе кєрілік (єйелдер мен ерлер бірдей 74-90 жас);
    
12. 
    ¦заќ µмір с‰рушілер (90 жастан єрі ќарай);
    

1. 
   Антропова М. В. Гигиена детей и подростков. – 6-е изд. –М.: Медицина, 1982.
   
2. 
   Гуминский А.А, Лентьева Н.Н., Тупицына Л.П. Руководство к выполнению лабораторных занятии по возрастной физиологии. – М. : изд МГПИ им. В.И. Ленина, 1989.
   
3. 
   Хрипкова А. Г., Антропова М. В., Фарбер Д.А. Возрастная физиология и школьная гигиена. – М . : Просвещение, 1990.
   
4. 
   Адаптация организма учащихся к учебной и физической нагрузкам / Под ред. А.Г. Хрипковой, М. В. Антроповой. – М. – Педагогика, 1982
   
5. 
   Лионтева Н.Н, Маринова К.В. Анатомия и физиология детского организма. (внутренние органы). – М. : просищение 1986.
   
6. 
   Жасқа сай физиология және мектеп гигиенасы – Алматы 2003. К. Дүйсенбин, З. Алиакбарова.
   

Қосымша әдебиеттер

7. 
   З. М. Алиакбарова. Мектеп жасындағы балалардың анатомиясы, физиологиясы және гигиенасының негіздері
   
8. 
   Ж. Д. Демеуов, Б. Я. Байназарова, З. М. Алиакбарова, А. М. Бекетаев - Мектепке дейінгі балалардың анатомиясы, физиологиясы, гигиенасы –Алматы, “Білім”, 1995.
   
9. 
   Ю. А. Ермалаев. Возрастная физиология. М. : Высшая школа, 1985.
   
10. 
    И. М. Төлембеков. Нерв жүйесінің физиологиясы Алматы : Ана тілі 1992.
    
11. 
    Ж. Н. Нурғалиев, С. Т. Төлеуханов, Эндрокриндік жүйелер физиологиясы, Алматы : Қазақ университеті 2000.
    
12. 
    Қ. С. Рымжанов, И.М. Төленбек. Адам мен жануарлар физиологиясы. Алматы : 2000.
    
13. 
    М. В. Антропова Школьная гигиена Москва
    

Тақырып: Нерв жұйесінің физиологиясы

1. 
   Жүйке жүйесінің құрылысы.
   
2. 
   Жүйке жүйесінің қызметі.
   
3. 
   Жүйке жүйесінің дамуы.
   

Орталыќ нерв ж‰йке ж‰йесі орналасуына жєне ќызметіне байланысты орталыќ жєне шеткі нерв ж‰йесі болып бµлінеді.

Орталыќ бµліміне ж±лын мен ми, ал шеткі бµліміне ж±лыннан шыѓатын 31 ж±п ж±лын ми нервтері жєне мидан шыѓатын 12 ж±п ми нервтері .

Нерв ж‰йесініњ ќ±рылымдыќ бірлігі болып нейрон табылады. Адамда нерв клеткаларыныњ жалпы саны 50 милиардќа жетеді . Нейрон деп нерв торшасы мен оныњ µсінділерініњ жииынтыѓын айтады.

Нейрондар пішіні, кµлемі жаѓынан єр т‰рлі. Єрбір нейрон да денесі, ќысќа µсіндділері – дендриттер, ±зын µсінді аксон ждєне аксон ±штары – ттерминалдарын ажыратады.

Нейрон денесінде протоплазма, ядро басќа клеткаларѓа тє органоидтар жєне тек нейрондарда кездесетін тигроид (ќарала) заттар болады.

Нейрон µсінділерініњ ±зындыѓы 1 микроннан 1,5 метрге дейін болады.

Єр нейрондабір аксон, бірнеше дендрит болады. Аксонныњ нгейрон денесінен басталатын жері аксон тµмпешігі деп атлады.

Тµмпешігі тигроид заттар мен миелин ќабыѓы болмайды.

Аксон нерв импульстерін басќа клеткаларѓа –нерв, ет немесе секреторлыќ клеткаларѓа жеткізеді.

Сезімтал (сенсорлыќ ) нейрондар аксоны тітіркенішті шеткі рецепторлардан орталыќ нерв ж‰йесіне жеткізеді, ал ќозѓаѓыш (моторлыќ) нейрондар аксоны нерв импульстерін орталыќ нерв ж‰йесінен дене еттеріне жеткізеді. Орталыќ нерв ж‰йесі ішкі аѓзалармен де аксон арќылы байланысады.

Аксонныњ негізгі ќызметі нерв импулььсін µткізу . Импульстер аксон мембранасыныњ µтімділігініњ µзгеруіне байланысты электр потенциалыныњ туындауы нєтижесінде пайда болады да, аксон бойымен сомадан нерв ±шына дейін толќын сипатта таралады.

Аксон аяќтылар жерінде тарамданып, жіњішке тармаќтар- терминалдар т‰зеді де, єрбір терминал µздері жалѓасатын клеткалармен арнаулы жалѓамалар немесе синапс ќ±рады.

Дендриттер нерв клеткасы µсінділерініњ б±таќтана тармаќтануы нєтижесінде пайда болады. Олар басќа нейрондар єсерін синапс арнќылы ќабылдайды. Єрбір нерв клеткасыныњ дендриттерімен ж‰здеген немесе мыњдаѓан нецйрондар аксоныныњ терминалдары жалѓасады. Єрбір ќозѓан терминал медиатор бµледі де, дендрит мембранасыныњ µтімділігіне єсер етіп, оныњ электр потенциалын µзгертеді.

Нейрондар орталыќ нерв ж‰йесініњ функциональдыќ негізі болѓанымен, олар нерв ж‰йесіндегі барлыќ клеткалардыњ тек 10% ѓана ќ±ранйды. Негізгі бµлігін нейронедар аралыѓын толтырып т±ратын глияльдыќ клеткалар (нейроглия) ќ±рнайды.

Глияльдыќ клеткалар тµрт топќа бµлінеді: ми мен ж±лында орналасќан астроциттер, олигодендроциттер жєне микроглия мен шеткі нервтерде орналастын Шванн клеткатары.

Нейроглия келесі ќызмет атќарады: 1.Ќаннан нейрондарѓа керекті ќоректі заттарды алып, зат алмасу µнімдерін нейрондардан ќанѓа µткізеді.

2. Нейрондардыњ тіршілігіне, ќызметіне ќажетті жаѓдай жасайды, иондыќ ќ±рамын, медиаторлармен судыњ дењгейін бірќалыпты саќтайды.

3. Олигодендроциттер нейрондар аксоныныњ миелин ќабыѓын жасауѓа ќатысады.

4.Нейроглия нейрондар арасындаѓы ќарым-ќатынасты к‰шейтеді, есте саќтауды , уаќщытша байланыстардыњ пайда болуын жењілдетеді.

Нейрондар атќаратын ќызметінге ќарай сезімтал (афференттік), ќозѓалтќыш (эфференттік), жалѓаушы болып бµлінеді.

Жоғары жүйке әрекеті және оның жасқа сай ерекшеліктері. Жоғары жүйке әрекетіне ми сынарлары мен оныњ ќыртысыныњ ќызметі жатады. Жоѓары ж‰йке єрекеті организмініњ сыртќы ортамен ќарым ќатынасыныњ тиімді ќалыптасуын зерттейді. Жоѓары дєрежедегі ќызметтер: ес, сана, ойлау, коњіл-к‰йі, т‰с кµру,гипоноз т.с.с. ми сынарлары мен олардыњ ќыртысыныњ негізгі ќызметі болып есептелінеді.

Адамныњ мінез-ќ±лќы мен мидыњ арасындаѓы байланысты ењ алѓаш Платон, Гиппократ секілді алдыњѓы ќатарлы ѓалымдар болжап айтќан болатын. Ал ѓылыми негізде жазылѓан ењбек, ол-орыстыњ ±лы ѓалымы физиолог И.М.Сеченов. Ол психикалыќ єрекеттердіњ рефлекторлы табиѓатын алѓаш рет дєлелдеген. И.М.Сеченовтыњ ілімін И.П.Павлов шартты рефлекстер т±рѓысынан дєлелдеген жєне дамытќан.

Орталық нерв жүйесінің қызметі рефлекторлық сипатта атқарылады. Рефлекс туралы түсінік ХVII ғ. Р. Декарттың (1596 - 1650) рефлекстің механикалық концепциясында туындады, ал ғылыми сипаттама берген чех ғалымы Прохаска( 1817)

Рефлекс туралы ілімді одан әрі дамытып психофизиалогиялық концепциясы И.М.Сеченов, шартты рефлекстер концепциясын И.П.Павлов, Ухтомский, В.К.Анохин қалыптастырған.

Биологиялық тұрғыда рефлекс деп организімнің әртүрлі ішкі немесе сыртқы әсерлерге орталық нерв жүйесінің қатысуымен бертін жауабымен. Ал рефлексті қамтамасыз ететін анатомиялық құрылымды рефлекс доғасы дейді . Рефлекс доғасы нерв жүйесінің функциональдық негізі болып саналады.

Рефлекс доғасы бес бөлімнен тұрады.

1. 
   Қабылдаушы құрылым- рецептор.
   
2. 
   Қозуды орталыққа жеткізетін афференттік нерв.
   
3. 
   Афференттік аралық, эфференттік нейрондардан тұратаын орталық .
   
4. 
   Қозуды орталықтан эффекторға апратын эфференттік нерв .
   
5. 
   Жауап беруші құрылым.
   

Морфологиялық және физиологиялық ерекшеліктеріне қарай рефлекстердің топтары:

1. И.П. Павлов барлық рефлекстерді шартсыз ( туа біткен) және шартты ( жүре біткен ) рефлекстер деп бөлінеді.

2.Биологиялық маңызына қарай рефлекстер қоректік, сақтану , қорғаныстық, жыныстық , бағдарлау т.б.

3. Рецепторлардың орналасуына қарай экстерорецептивтік (сыртқы), интерорецецивтік рефлекстер ішкі ағзаларда, ал проприорецептивтік рефлекстер етпен бауырда орналасқан рецепторлардың тіркеуінен басталады.

4.Эфферентік бөлімнің сипатына қарай рефлекстер сомалық ( дене) және вегетативті болып бөллінеді .

5. Рефлекстер қатысатын ми бөліміне қарай жұлын, сопақша ми, артқы ми, ортаңғы ми ( мезинцефалдық), аралық ми ( диенцефалдық), алдыңғы ми (кортикалдық) рефлекстер болып бөлінед.

6. 
   Эффекторға әсерінеп байланысты рефлекстер қоздырғыш және тежеуші болып бөлінеді.
   

Нерв орталығы деп организімнің белгілі бір қызметін реттейтін орталық нерв жүйесіндегі нейрондар жиынтығын атайды. Мысалы, тыныс алу, қан айналым, ас қорту, сілекей бөлу, т.с.с

Нерв орталықтарына бірнеше физиялогиялық қасиеттер тән: қозуды бір бағытта өткізу, өтуін баяулату, қозудың жайлуы, қозу ырғағы мен күшін түрлендіріу, қозудың жинақталуы, доминаттық, тежелу процесі.

Орталық нерв жүйесінің жеке бөлімдерінің морфологиялық және

физиялогиялық ерекшеліктері

Орталық нерв жүйесі жұлын ми мидан тұрады. Жұлын филогендік тұрғыдан орталық нерв жүйесінің ең ерте пайда болғн көне бөлімі. Ол омыртқа өзегінде орналасқан, ұзындығы ересек адамдарда 45 см, салмағы 34­-38г, ми салмағының 2% түзеді.

Жұлын жоғары жағынан сопақша мимен жалғасады, ал төменгі жағы екінші бел омыртқа тұсында соңғы жіпше деп аталатын бөліміне ауысады да жұлын құйымшақ омыртқасына бекиді.

Жұлыннның екі жерінде нерв клеткаларының шоғырлануынан пайда болған жұлын буылтығы бар. Оның жоғарғы VI мойын омыртқа тұсында орналасқан бөлігін жұлынның мойын буылтығы, ал екінші бел буылтығы деп аталады. Осы буылықтар тұсынан қол мен аяқты нервтермен толық жабдықтайтын өте ірі және ұзын көптеген жүйкелер басталады.

Жұлынның алдыңғы және артқы беттері бар, оның алдыңғы бетінде орталық саңылау, ал артқы бетінде артқы орталық сайы орналасқан. Саңлаумен сай арқылы жұлын екі тең бөлікке бөлінеді де, оң және сол бөліктері деп аталады.

Жұлынның көлденең қиындысында ақ және сұр зат байқалады. Зұр зат пішіні көбелектің қос қанатына ұқсайды сұр заттың денесінен созылған алдыңғы, артқы, бүйір ( жұп ) мүйіздері болады. Ақ зат сұр затты айнала қоршайды. Сұр заттың алдыңғы және артқы қос мүйіздері ақ затты төрт бағанаға ( алдыңғы, артқы және екі бүйір ) бөледі.

Жұлынның алдыңғы түбі эфференттік аксондарынан құрылған, артқы түбірі афференттік нейрондардан орталыққа өтткізгріш өсінділерінен түзілген.

Жалпы жұлын 31 сегментке бөлінген. Әрбір сегмент алдыңғы және артқы түбірлері арқылы дененің оған сәйкес және көршілес сегментімен байланысады. Сондықтан жұлынның бір түбірі бұзылса, не кесілсе, оған сәйкес дене сегментінде сезім және қозғалыс қызметі толығынан жойылмайды. Оның қызметін көршоілес сегменттің енйрондары орындайды. Түбірлердің физиологиялық маңызын ХIХ ғасырдың бірінші жартысында Г.Белла мен Ф.Мажанди анықтаған. Олар тәжірибе жүзінде үстіңгі түбірді қиып тастағанда сезімталдықтың жойылатынын, ал астыңғы түбірді қииғанда қимыл әрекетінің бұзылатынын анықтаған.

Адамның жұлынын да13,5 млн-дай нейрондар болады. олардың 97% сезгіш және аралық 3% қозғалтқыш нейрондар. Қозғалттқыш нейрондардың альфа және гамма екі түрі сұр заттың алдыңғы мүйізінде орналасады.

Вегетативттік нерв жүйесінің нейрондары ерекше клетткалар тобын құрайды. Симпатиткалық нейрондардың денесі жұлынның бүйір мүйізінде орналасады. Бұл нейрондар қан тамырларының, ішкі ағзалар қаббырғасының бірыңғай слалы еттерінің, бездерінің қызметін реттеуге қатысады.

Парасимпатикалық нейрондар денесі жұлынның құйымшақ бөлігінде орналасады.

Жұлын рефлексттік және өтткізгіштік қызмет атқарады. Тітіркендіргіштердің әсерінен пайда болған қозуларға жауап береді және қотзуды ми қыртысында орналасқан орталыққа дейгін жеткізеді және осы орталықтан барлық мүшелерге жауап алып келеді(жұлынның өтткізгіш жолдары ).

Қазіргі кезде белгілі болғандай адамның миының салмағы 900г аз болса интеллект төмендейді дейді.

Ми ең жақсы дамыған, атқаратын қызметі өте күрделі бөлімі, ол мидың жарты шар тәрізді оң және сол жақтағы сыңарлары. Ми қыртысының қызметі, адамның жоғары дәрежелі нерв қызметін құрайды. Жоғары дәрежелі нерв қызметі туралы ілім өте күрделі, маңызды, психофизиологиялық негізі. Сондықтан Ж.Д.Н.Қ туралы сұрақты жеке қараған жөн.

Ми бьес бөлімнен тұрады: үлкен (соңғы ) ми, аралық ми, ортаңғы ми, артқы ми және сопақша ми болып аталады.

Адамның іс -әрекетін, қимылын, реттеуде орталық нерв жүйесі күрделі роль атқарады. Сопақша мида тыныс алу, жүрек қызметін реттеу, асқорыту т.б. рефлекстер орналасады. Қаңқа бұлшық ет тонусын реттеуде сопақша мидағы Дейтерс торшаларының маңызы зор. Егер Дейтерс клеткалары бұзылса ет сіресіп қалады. Дененің жазғыш еттері рецепторларынан келген импульстер Дейтерс клеткаларының қозғыштығын күшейтеді. Сол себепті жазғыш еттерге новокаин ерітіндісін ексе еттерінің сіресуі тиылады. Сонымен қатар сопақша ми тонустық рефлекстерді реттей отырып, организмнің қимыл әрекетін қамтамасыз етуде маңызды роль атқарды.

Мишықтың ең басты қызметі адамның өз еркімен атқарылатын не оған бағынбайтын қимыл - әрекеттерді үйлестіріп отыру. Қандай да болсын қимыл - әрекеттің дәлме дәл орындалуы, тепе-теңдікті сақтау мишыққа байланысты екенін айтқан жөн.

Аралық ми құрамына таламус, эпиталамусжәне гипоталамус кіреді.

Жоғарғы нерв жүйесі қызметі және оның жасына байланысты ерекшеліктері . Организмнің қоршаған ортамен қарым қатынасын қамтамасыз ететін үлкен ми шарлары қыртыстары мен оған жақын орналасқан құрылымдар күрделі қызметтерінің жиынтығын жоғарғы жүйке жүйесінің қызметі деп атайды( ЖЖЖҚ).

1. 
   Антропова М. В. Гигиена детей и подростков. – 6-е изд. –М.: Медицина, 1982.
   
2. 
   Гуминский А.А, Лентьева Н.Н., Тупицына Л.П. Руководство к выполнению лабораторных занятии по возрастной физиологии. – М. : изд МГПИ им. В.И. Ленина, 1989.
   
3. 
   Хрипкова А. Г., Антропова М. В., Фарбер Д.А. Возрастная физиология и школьная гигиена. – М . : Просвещение, 1990.
   
4. 
   Адаптация организма учащихся к учебной и физической нагрузкам / Под ред. А.Г. Хрипковой, М. В. Антроповой. – М. – Педагогика, 1982
   
5. 
   Лионтева Н.Н, Маринова К.В. Анатомия и физиология детского организма. (внутренние органы). – М. : просищение 1986.
   
6. 
   Жасқа сай физиология және мектеп гигиенасы – Алматы 2003. К. Дүйсенбин, З. Алиакбарова.