Өзін-өзі тексеру сұрақтары

1.Мәтін талдаудың лингвистикалық бағыттарына мысал келтіріңіз

2. Бүгінгі тілтанымдағы бағыттың бірнешеуіне мысалдар келтіріңіз

Ұсынылатын әдебиеттер:

1 Баранов, А.Н. Лингвистическая экспертиза текста. Теоретические основания и практика: учеб.пособ. - М.: Флинта: Наука, 2007.- 591 с.

2 Дуличенко, А.Д. История интерлингвистики: учеб. пособ. - М.: Высш. шк., 2007.- 183 с.

3 Актуальные проблемы современной лингвистики: Учебное пособие / Сост. Л.Н. Чурилина.- 4-е изд.- М: Флинта-Наука, 2009.- 411с.

4 Ахметова, М.К. Мәтін лингвистикасы [Эл.ресурс]: электр. оқу құралы.- Орал, 2007.- 1 эл.диск

Дәріс 11. Мәтіндік таңба

Мәтіннің ақпараттылығы мен модальділігі

Мазмұндық-фактуалды ақпарат

Мазмұндық-фактуалды ақпарат – фактілер, өзімізді қоршаған әлемде болған, болып жатқан, болатын оқиғалар, үдерістер туралы хабарлайды. Ол номиналды тізбек деп аталатын сөйлеу тақырыбының тікелей атауы, аса маңызды тақырыптық топтарда өз көрінісін табады.

Негізгі номиналдық тізбек бүкіл мәтіннің бойымен өтіп, тұтас мәтіннің тақырыбының өкілі болып, басты ақпаратты (тақырыптық тізбені) қосымшасынан айыруға көмектеседі.

Мазмұндық-фактуалды ақпарат өз табиғатында эксплицитті, вербалды айтылады. Ол барлық мәтіндерде (сөйлеу шығармаларында) бар. Автордың ойы мазмұндық-концептуалды және мазмұндық-астарлы мәтінді ақпаратта да, мәтін модальділігінде де көрініс тауып, ең алдымен көркем және публицистикалық мәтіндерде (жекелеген жанрларында) байқалады; ғылыми және іскерлік жанрларда байқалмайды, байқалмайды деуге болады.
Мазмұндық-концептуалды ақпарат
Мазмұндық-концептуалды ақпарат оқырманға мазмұндық-фактуалды ақпарат құралдарында сипатталған құбылыстар арасындағы қатынастарды, олардың себеп-салдар байланыстарын, индивидуумдар арасындағы қатынасты, қоса алғанда халықтың әлеуметтік, экономикалық, саяси, мәдени өміріндегі, оларды автордың өзінің қалай түсінгенін хабарлайды.

Мұндай ақпарат бүкіл шығармадан алынып, қоғамда болып жатқан және жазушы жасаған немесе оның қиялындағы әлемде болып жатқан қатынастарды, фактілерді, оқиғаларды, үдерістерді шығармашылықпен пайымдауды білдіреді. Мазмұндық-концептуалды ақпарат кейде жеткілікті айқын айтылмайды, сондықтан түрліше ұғындыруға мүмкіндік береді.

Мазұндық-концептуалды ақпаратты ашуда мазмұндық-фактуалды ақпарат зор роль атқарады. Мазұндық-концептуалды ақпаратты барша оқырман барабар қабылдамағандықтан, көркем шығарма тек фактуалды ақпаратқа саятын, ал концептуалды оқырманға түсініксіз болатын жағдайлары жиі кездеседі. Бұл тіл материалының құралын пайдалана білмеудің салдарынан немесе оқырманның жалпы тезаурусының жетімсіздігінің, яғни оның сауаттылығының жетімсіздігінің, өнер туындысын бағалауға тиісінше тәжірибесінің болмауының салдарынан болады. Өнер шығармасының идеясын түсіндіруде мол тәжірибе жинаған оқырман концептуалды, яғни негізгі, бірақ жасырылған ақпаратты түрліше түсінуі мүмкін (идеяны түрліше түсіндіру ықтималдылығында кез-келген өнер шығармасының мәні жатыр). Концептуалды ақпаратты тұтас мәтін көлемінде ғана сезінуге (түсінуге) болады.

Мазмұндық-концептуалды ақпараттың толық болмаса да эпиграф пен эпилогта ашылуы жиі ұшырасады.

Астарлы ақпаратқа пресуппозиция, символ, ассоциативті және жағдаяттық астарлы мәтін, импликация, контрапункт жатады.

Басқаша айтқанда, пресуппозиция-сөйлем мағынасының барабар түсінілуіне қол жеткізетін шарт.

Символ-санамызда тұрақталған белгінің белгісі, символ эксплицитті.

В. А. Кухаренконың пікірінше, белгілі бір жағдайларда көркем сөйлеуде көркемдік деталь, яғни үлкенді кіші, тұтасты бөлшек арқылы көрсету көркемдік символ бола алады, метонимия мен синекдохадан айырмашылығы детальдарда сөйлеудің тура мәні қолданылады [14, 39–49 б.].

Көркемдік символ:

а) ұғым мен оның нақты репрезентанттарының арасындағы метонимикалық қатынастарды білдіруші ретінде көрінеді. Метонимикалық символикаға мысал: «Қылыштан соқа жасаймыз» («Перекуем мечи на орала»), мұнда символ мен тұтас ұғымның арасындағы қатынас нақты әрі тұрақты, реципиент тарапынан ой жүгіртуді қажет етпейді. Символдың мұндай типі «символ-метонимия» деп аталады;

ә) символдың екінші типі «символ-ұқсасу» (символ-уподобление) деп аталады, себебі ол біреуінің мазмұнын түсіндіру үшін екі не одан да көп түрлі текті құбылыстарды ұқсастырумен байланысты. Мұндай символ шығарманың тақырыбы ретінде жиі көрініс табады;

б) белгілі бір жағдайларда деталь символға айналады. Деталь мен ол білдіретін ұғымның арасындағы байланыстың, тосындылығы оны білдіретін сөйлеудердің сол мәтін шегінде бірнеше рет қайталанылуы – қажетті жағдайлар болып табылады. Басқаша айтқанда, деталь-символ өзінің ұғыммен байланысының бастапқы экспликациясын қажет етеді және мәтінде ұқсас жағдайда бірнеше рет қайталануы себепті символ құрайды. Мысалы, бақытсыздық символы Э.Хемингуэйдің «Прощай, оружие!» романында жаңбыр, «Снега Килиманджаро» да – қорқау қасқыр.

Қазіргі мәтін лингвистикасында импликация мен астарлы мәтіннің бір мәнді түсініктемесі жоқ. Біреулерінде импликация астарлы мәтінмен ұқсастырылса, екіншісінде ұқсастырылмайды.

Импликация (латынның implico-тығыз байланыстырамын) – «егер ... онда» оралымының жуық логикалық эквиваленті, сол оралымның логикалық қасиетін құрастырушы операция.

Импликация ойлаған нәрсені аян, сондықтан қалдырып кетуге болады деп топшылайды. Бұл жағынан импликация пресуппозицияға жақындасады.

Импликация-айтылымда сыртқы астарлы мәтін аталатын мазмұнды айтпай тастап кету. Эллипсистен импликация контекст шеңберінің кеңдігімен, қосымша ақпаратқа ие болуымен (эллипсис тек компрессия жасайды, бір мәнді ғана қалпына келтіреді) ерекшеленеді.

И. Р. Гальперин мазмұндық-астарлы ақпараттың жағдаяттық және ассоциативті түрін бөледі [1, 44–46 б.].

Жағдаяттық мазмұндық-астарлы ақпараттың көлемді повестерде, романдарда жазылған фактілермен, оқиғалармен байланысты туады. Жағдаятты астарлы мәтін тарихи немесе әдеби болуы мүмкін, яғни оқырманның есіне прецедентті немесе тарихи фактілерді, оқиғаларды түсіреді. Жағдаятты (кейде ассоциативті де) астарлы мәтін құралдарының бірі аллюзия (фр. аllusiоn – әзіл, ым-ишара, кекесін) – мәтіннің адресатқа белгілі өткендегі немесе әдеби шығармалардағы сөздермен, тұрақты сөйлеу тіркестерімен шендесетін стилистикалық фигура. Ол мәтінді барабар түсінуге септігін тигізеді, бұл тұрғыда импликациямен жақындасады.

Ассоциативті мазмұндық-астарлы ақпарат - бұрын айтылған фактілермен байланысты емес, айтылған жайды жинақталған, жеке өзіміздің немесе қоғамдық тәжірибемен байланыстыратын әдетімізден туады, жағдаяттыққа қарағанда айқын емес, бұлыңғыр. Ассоциативті астарлы ақпарат сезімімізбен, өмірлік тәжірибемізбен, дәмді, иісті сезінуімізбен, естуімізбен және т.с.с. байланысты.

Мазмұндық-астарлы ақпарат негізінде болмысты бірнеше тұрғыдан параллельді немесе өзара байланысты әр түрлі хабарларды бір мезгілде қабылдау жатыр. Оқырманға вербалды айтылмаған әлдебір хабар ұшырасады.

И. Р. Гальпериннің пікірінше, «астарлы мәтін» мен «мағынаны өршіту» (приращение смысла) ұғымдары жақын болғанмен ұқсас емес. Мағынаны өршіту өздігінен туады: ол күрделі фразалық тұтастықтың лексикалық, синтаксистік, композициялық ерекшеліктерінің өткерілу үдерісінде пайда болады, ал астарлы мәтін вербальды айтылуға байланысты. Оны мәтін тудырушы жоспарлайды. Астарлы мәтін поэтикалық шығармаларда айқынырақ байқалады. Астарлы мәтін-түрлі құрылымдық ерекшеліктерінің, сөйлемдердің өзінше байланысуының, тілдік фактілер символикасының арқасында сөйлемдердің қосымша мағына тудыратын қабілетінен шығатын лингвистикалық құбылыс. Тура және астарлы мәтін «тақырып-рема» қатысында тұрады: тура-тақырып (болғандық, шындық), астарлы мәтін-рема (жаңа). Астарлы мәтін ашық көрінбейді, бір оқығанда назарға ілінбейді, тек бірнеше рет қайталап оқығанда ғана мазмұндық-фактуалды ақпарат арқылы байқала бастайды.

Астарлы мәтін контрапунктке ұқсағанмен барабар емес.

Астарлы мәтін-ақпараттың мазмұндық-фактуалды және мазмұндық - концептуалды қырларының арасындағы диалог іспетті.

Астарлы мәтіннің сипаттамасының бірі – айқын айтылмауы.

Мазмұндық-концептуалды ақпараттан айырмашылығы астарлы мәтін нақты сөйлемде немесе күрделі фразалық тұтастықта, ал мазмұндық-концептуалды ақпарат тек тұтас мәтінде байқалады.

Астарлы мәтінді қабылдау оқырманның тезаурусына қатысты. Тезаурус неғұрлым бай болса, оқырманның мәтінді аналитикалық қабылдау қабілеті солғұрлым дамып, айтылмаған, астарлы ойды нақтырақ түсінеді.

Автордың айтылып (жазылып) отырған жайға көзқарасы байқалатындықтан, астарлы мәтін субъективті бағалау болуы мүмкін, бұл жағынан ол модальділік категориясымен ұштасып жатады.

Объективті және субъективті модальділік болады. Объективті-модальдік мән – хабардың ақиқатқа қатынасының сипаты, субъективті модальдік мән – айтушының хабарға қатысы. Модальділік арқылы бір жағынан автордың тұлғасы, оның дүниетанымы, эмоциялық көңіл-күйі, көркемдік кредосы, екінші жағынан көркем шығарманың жанры танылады.

Модальділікті сөйлемде және мәтінде айыру қабылданған. Сөйлемде субективті модальділікті өткеретін барынша қарапайым құрал – эпитет, ол бірнеше рет қайталанғанда стилистикалық амалға айналып, одағай мен одағай сөздер, т.б. мәтіндік модальділікті (мысалы, әдеби портретте) аша бастайды.

Мәтіндік модальділікті анықтауда лингвистикалық және әдебиеттану талдауларының әдістері мен амалдары тығыз байланысып жатады. Мәтінде модальділіктің бөлімдерді интеграциялау және оларды кіріктіру тәсілдерінде, бейнелеу құралдарын пайдалану сипатында, автосемантикалық сөйлемдерді әңгіменің бойына сіңіруде және мәтіннің басқа семантикалық категорияларын белгілі бір дәрежеде өткеретін бірқатар амалдарда байқалуы мүмкін.

И. Р. Гальпериннің есептеуінше, көркем әдебиетте мәтіндік модальділік категориясының кристаллизациясы ерекше қиындық тудырады, мәтіндік модальділік мәтіннің жеке элементтерінде шашырап, фразалық модальділік белгілі бір дәрежеде мәтіндік модальділікті көлеңкелейді. Қиялындағы әлемді жасағанда сөйлеу суретшісі сол әлемге бейтарап қарай алмайды. Оны шындық ретінде түсініп, оған көзқарасын ашық не тұспалдап жеткізеді.

Г. А. Золотованың пікірінше, айтылымды диктум мен модусқа (ғылыми айналымға Ш.Балли енгізген) бөлу предикатты екі класқа бөлуді тудырады: объективті ақпаратты білдіретін диктум предикаты және сөйлеу субъектісінің позициясын «танытатын» модус предикаты [2, 75–76 б.].

Автордың ақпаратты қабылдауына қарай үш модустық рамка шығады: «Мен қалай ... көрдім (көрінді)», «Менің ойлауымша...», «Ол маған ... айтты».

Үш модустық рамканың бәрі ақпаратты қабылдау тәсілін білдіреді. «Сенімді-сенімсіз», «күмәндімін-күмәнсізбін» типті рамалық предикаттар айтушының диктум мазмұнына қатысын білдіреді, бірінші жақтағы есімдікпен қосылса, айтушының қатысын көрсетеді, ал үшінші жақпен қосылса, басқаның сөйлеуін жеткізгені, оның айтқанын түсіндіргені.

Сөйлеу, ой, пікір етістіктері модустік бөлімде авторландырылған роль атқарады

1.Бүгінгі тілтанымдағы негізгі бағыттар

2.Мәтін талдаудың лингвистикалық бағыттары.

Тіл білімінің аумағына кіретін жас сала прагмалингвистика өткен ғасырдың 70-жылдары қалыптаса бастады. Прагматика (гр. іс-әрекет) – лингвистиканың бір саласы. Ол тілдегі белгілер қызметін зерттейді. Бұл терминді ХХ ғасырдың 30 жылдарында Ч.У. Моррис ұсынған. Прагматиканы лингвистикалық зерттеу 60-70 жылдарда Ч.С. Пирс идеяларынан кейін басталады. Оған игі әсерін тигізген Дж. Остин, Дж. Р. Серл, З. Вендлердің логика-философиялық сөйлеу актілері туралы теориясы, П.Грайстың мағыналардың прагматикалық теориялары және Л. Линский, П.Ф. Строссоның референцияның прагматикалық теориясы болатын. Лингвистикалық прагматиканың нақты белгіленген шекарасы жоқ, оған сөйлеуші мен тыңдаушы арақатынасынан туындайтын мәселелер кіреді .

Прагматика адамның коммуникативтік іс-әрекетінің ауызша (дискурс) және жазбаша (мәтін) екі формасын да қарастырады. Дискурс пен мәтіннің негізгі мәселелерінің қатарынан прагматика да орын алады.

Осыған орай ғалым З.Ш Ерназарова: «Қазіргі сөйлеу тілі синтаксистік бірліктерінің прагматикалық негіздер» атты еңбегінде мәтіннің ауызша, жазбаша да формасында сөйлеуші пен тыңдаушының сұхбаттасуы, коммуникацияға түсуі, қандай мақсатта қолданылуына, пайда болуына алып келеді. Коммуникация бейвербалды, вербалды түрде екі немесе одан да көп тұлғаның бір-бірімен ақпарат алмасуы прагматикаға қатысы арқылы жүзеге асады. Прагматиканың негізгі зерттеу саласының бірі – дискурс. Прагматика – динамикадағы мәтін – дискурсты оны дүниеге келтіруші адаммен байланысты қарастыратын ғылым деп, атауға болады – деген тұжырым жасайды .

Дискурсты сөйлеу тұрғысынан алып қарастырсақ та, сөйлеу ең алдымен ауызша формада жүзеге асырылатыны мәлім.

Мәтін талдаудың негізгі бағыттары: мәтін лингвистикасы, мәтіннің лингвостилистикасы, поэтикалық лингвистика.

1.Мәтін талдаудың лингвистикалық бағыттарына мысал келтіріңіз

2. Бүгінгі тілтанымдағы бағыттың бірнешеуіне мысалдар келтіріңіз

Ұсынылатын әдебиеттер:

1 Баранов, А.Н. Лингвистическая экспертиза текста. Теоретические основания и практика: учеб.пособ. - М.: Флинта: Наука, 2007.- 591 с.

2 Дуличенко, А.Д. История интерлингвистики: учеб. пособ. - М.: Высш. шк., 2007.- 183 с.

3 Актуальные проблемы современной лингвистики: Учебное пособие / Сост. Л.Н. Чурилина.- 4-е изд.- М: Флинта-Наука, 2009.- 411с.

4 Ахметова, М.К. Мәтін лингвистикасы [Эл.ресурс]: электр. оқу құралы.- Орал, 2007.- 1 эл.диск

Дәріс 12

Мәтін грамматикасы; сөз реті Сөйлемдегі сөз ретінің грамматикалық мағынасы Грамматикалық категория. Темпоралдық құрылымдарМәтін интеграциясындағы лексикалық, морфологиялық және синтаксистік деңгейлер бірліктері. Лексикалық деңгей бірліктері

Лексикалық деңгей бірліктері мәтін интеграциясында үлкен роль атқарады. Мәтінде сөздің ықтималды көп мәнділігінің өткерілуі, жүйеде тіркелмеген қосымша қосарлы мәнділіктің пайда болуы – жоғары рангалы бірліктер ретінде тек мәтіннің пайда болуымен туындайтын интеграциялық қатынастардың, мәтіннің ауқымды байласымының нәтижесі. Стилистикалық тұрғыда бейтарап сөздің поэтикалық мәтінде, басқа мәтіндерде өзіне тән емес коннотация алуы, ал бейтарап контекске енген поэтикалық сөздің тұтас абзацты асқақтатуы мүмкін.

Белгіленген мен белгілейтіннің арасында күтілетін сәйкестіктің бұзылуынан күлкілі немесе кекесінді әсер туады. Ауызекі сөйлеу мен салтанатты-асқақты лексиканы, бейтарап және ресми-іскерлік, өзге кәсіби лексиканы, диалектизмдер мен жаргонизмдерді, қарабайыр сөздерді қолданғанда мұндай әсер жиірек туады.

Күрделі құрылымдық-семантикалық бірлік ретінде мәтінге сөзді интеграциялау сөздің көркем шығармада, түрлі функцияларда қолданылуында мүмкіндік береді. Сөз мұнда кейіпкердің белгісі ретінде көрінеді. Мұндай жағдайда лексикалық бірліктер мәтіннің түрлі шағын жүйелерінде-кейіпкердің сөзінде (диалогтік сөз), өздік емес төл сөзде, әңгімешінің сөзі тұрғысында қолданылады. Сөзде негізгісімен (бірінші кодтық мәнмен) қатар бүкіл мәтін жүйесінде ғана түсінікті болатын екінші кодтық мәні пайда болады.

Екінші кодтық мән мәтіннің мазмұнынан ғана емес, оның контекстуалды, жағдаяттық және энциклопедиялық ақпаратпен әрекеттестігінен құралатын мағынаны қалыптастыруға қатысады. Автордың немесе кейіпкердің сөзіне енген лексикалық бірліктер кейіпкер, оның әлеуметтік және мәдени мәртебесі туралы қосымша ақпарат жеткізу құралы болуы мүмкін. Сөзді жоғары рангалы бірлік ретінде мәтінге интеграциялау кезінде оның жүйелік мәнінің ауытқуы міндетті емес. Керісінше, сөздің көп мәнділігін өткеру көп жағдайда сөздің негізгі сөздік мәні, тілде сөзге ілесе жүретін негізгі стилистикалық коннотациялар аясында жүзеге асырылады. Тіл тұрақтылық қасиетінсіз коммуникация құралы бола алмайтындықтан бұл – табиғи жай.

Дегенмен интеграциялық қатынастардың әсерімен перифериялық мәнді өткеру, ассоциациялық және коннотациялық мәндерді белсендірлендіру жүріп, сөз стилистикалық бояу алып, кейіпкерлерді сипаттауға қатысады.

Мәтін деңгейінде шақ түріндегі тұлғалар интеграциялық қатынасқа түседі. Олар көркем уақыт айтылымына, әңгіме айтушының көзқарасын қалыптастыруға, әңгімешінің уақыт позициясын өзгертуге, авторлық уақытты кейіпкердің жеке уақытына ауыстыруға және тағы басқаларға қатысады. Шақ түріндегі тұлғалар композициялық құрылымды күрделендіруде, уақыт позициясын көптеп тудыруда белгілі бір роль атқарады.

Г. А. Золотованың пікірінше, тұтастық ретінде мәтіннің композициясында сол тұтастықтың бірліктері (бір сөйлемнен, сондай-ақ сөйлемдер тобынан, абзацтан тұратын мәтін үзінділері, блоктар т.с.с.), яғни композитивтер елеулі роль атқарады. Регистрлік композитивтердің қосылуы мен кезектесу тәсілдері мен принциптеріне, ең алдымен, етістік-баяндауыштың шақ түрі тұлғаларының ара қатысы жатады, соның арқасында коммуникативтік мақсатына, жанр заңдарына, әдеби амалға, айтушының еркіне, оның жеке стиліне және тағы басқаларға қарай айтушының хабарға қатысты –«бірге өмір сүруі» немесе қашықтан қарауы сияқты түрлі позицияларын көруге болады [2, 442].

Регистрлерді біріктіру амалдары тек көркем мәтінге ғана тән емес, олар журналистикада да, ауыз екі сөзде де қолданылады.

Автордың мәтін мен мәтіндік стратегияны ұйымдастыру тактикасын таңдауы мәтіндегі баяндауыш етістіктердің шақ түрі тұлғасын шендестіруіне қатысты. Етістіктердің шақ түр функциясы шағын жанрлы шығармаларда композицияның төрт түрін шектеуге мүмкіндік береді:

«1» – жабық композиция, етістікпен басталып, аяқталады, оқиға уақыт ағымынан тыс, бұрынғы-соңғы оқиғалардан бөлініп қалған сияқты болады;

«2» – ашық композиция, онда етістіктермен аталған ауыспалы оқиғалар бұрынғы және кейінгі уақытқа тарап кеткендей, сөйтіп оқиғаның қайталанып тұратын, үйреншікті екенін білдіреді;

«3» және «4» композициялық типтер аралас, қарқынды басталып, соңында уақыт жағынан тарап кетеді, оқыс, күтпеген әсер қалдырады.

Мысалы, қысқа ертегілерде:

Арыстан келе жатты. Қоянды көрді. Оны ұстап алып, жеп қойды. Бітті.

Бұл қысқа үзіндіде етістіктің өткен шақ формалары және есімдіктің ең маңызды функцияларының бірі – сөздердің толық мәнді лексикасы болғанда ғана өткерілетін субститут функциясы (субститут – лат. substitutus – орынбасары басқа адамды ауыстырған адам).

Есімдіктің екінші функциясы – «Мен» және «Сен» тұлғаларын автосемантикалық белгілеу функциясы, яғни есімдіктің толық мәнді бірлік ретінде көрінуі. Есімдіктің мұндай функциясы түрлі жанрларда болуы мүмкін, бірақ әсіресе лирикалық жанрда айқын байқалады.

Мәтіннің күшті позицияларын, яғни басы мен аяғын толтыруда, семантикалық, синтаксистік және стилистік байланыстың мәтін құрылымының доминантты семантикалық-стилистік элементтерін бірыңғай тұтас мәтін мағынасына интеграциялауда мәні ерекше. Автордың коммуникативтік-шығармашылық ниетін айқынырақ айтатын мәтіннің композициялық-сюжеттік құрылысы осындай байланысқа айналады. Оқырманның мәтіннің бастапқы және соңғы позицияларында меңгеретін білім аясының көлемі де әр қилы, егер мәтіннің басын қабылдағанда жазушының шығармашылығы туралы оның білімі бұлыңғыр болса, шығарманың соңғы жолын оқығанда ол сюжеттік эпизодтардың, көркем бейнелердің және мәтінде интеграцияланатын сөз бірліктерінің жүйелік жиынтығына қанығады.

Көркем мәтіннің ауқымды байласымы, интеграциялық қатынастардың ролі бейнелік жүйесінің деңгейінде де танылады.

Сөздің мәтінде ие болатын ассоциациялық мәндері жүйелік (узуальды) және контекстуальды (тосын) мәнінің арасындағы семантикалық қашықтыққа қарай өткеріледі.

Үстеме (бейнелік) мән көркем шығарманың мәтінін интеграциялауға белсене қатысады.

Үстеме мәнді тудыратындар:

-ішкі тұлғасымен сезілетін туынды сөздер (ақшақар – ақ қар), туынды негізбен салыстырғанда айтылған нышанның әсерлілігіне ие болады;

- дыбысқа еліктеушілікте жасалған сөздер (қарқылдау, шиқылдау, сыртылдау);

- лексикалық мәні ауыспалы типті сөздер (метафоралар, метонимиялар, синекдохалар т.б.);

- жеке авторлық құрылымдар (тосын сөздер);

- сөздер үйлесімділігінің бұзылуы: жапырақ сыбырлайды, уақыт еншісі;

- тура мәнді және қалыпты дыбыс қабыршақты (оболочка) сөздер (көбіне жалқы есімдерге қатысты).

Бейнелік жүйе автордың эстетикалық - философиялық тұжырымдамасымен тікелей байланысты және жазушының өзіне тән мәнері, стилінің барынша дара компоненті болып табылады.

1.Мәтін грамматикасы; сөз реті Сөйлемдегі сөз ретінің грамматикалық мағынасы

2.Грамматикалық категория.

3.Темпоралдық құрылымдарМәтін интеграциясындағы лексикалық, морфологиялық және синтаксистік деңгейлер бірліктері.

4.Лексикалық деңгей бірліктері

Ұсынылатын әдебиеттер:

1 Баранов, А.Н. Лингвистическая экспертиза текста. Теоретические основания и практика: учеб.пособ. - М.: Флинта: Наука, 2007.- 591 с.

2 Дуличенко, А.Д. История интерлингвистики: учеб. пособ. - М.: Высш. шк., 2007.- 183 с.

3 Актуальные проблемы современной лингвистики: Учебное пособие / Сост. Л.Н. Чурилина.- 4-е изд.- М: Флинта-Наука, 2009.- 411с.

4 Ахметова, М.К. Мәтін лингвистикасы [Эл.ресурс]: электр. оқу құралы.- Орал, 2007.- 1 эл.диск
Дәріс 13

Мәтінді көлемдік-прагматикалық бөлшектеу

Мәтіндерді микромәтіндерге – анықтамаға, жеделхатқа, газет мақаласына, хатқа және макромәтінге – бірнеше томнан тұратын романға, алғысөз және түйіні жазылған кітаптарға бөлшектеуден өзге бөлшектеудің тағы екі түрге:

а) көлемдік-прагматикалық;

ә) контекстік-варианттық түрге бөледі.

Мәтінді бөлшектеу негізгі және факультативті, объективті және субъективті болуы мүмкін.

Мәтінді объективті көлемдік–праграмматикалық бөлшектегенде мынадай негізгі бірліктерге бөлінеді: тақырып, бастамасы; мәтіннің ең ірі бірлігі-том немесе кітап; одан әрі бөлім, тарау, тарауша, отбивка, абзац, күрделі фразалық тұтастық, күрделі синтаксистік тұтастық болып бөлінеді.

Күрделі фразалық тұтастық – мәтіннің ең кіші бірлігі.

Н.А. Купина одан да кіші мәтін бірлігін – сөйлемді бөледі. Оның көзқарасынша, мәтін бірліктері – сөйлем, күрделі синтаксистік тұтастық, фрагмент, бөлім, параграф, тарау, том.

Н.А. Купина сондай-ақ мәтін бірліктерінен бөлек мәтінді талдау бірліктерін бөліп, оған мәтіннің дербес бірліктерін (сөйлем, күрделі синтаксистік түтастық және т.б.), мәтіннің дербес емес бірліктерін (аллофон, морф, сөз, сөз тіркесі), сол сияқты мәтіннің композициялық-графикалық бірліктерін (екпін, интонация, жол, шумақ, т.б.) жатқызады [15, 33].

Көлемдік-прагматикалық бөлшектеуде композициялық блоктарды бөліп алып, оларды сипаттағанда мәтінішілік бөлшектеуге, атап айтқанда, тақырыпқа, кіріспеге (кіріспе, бастама, экспозиция), бірнеше блоктан тұратын негізгі бөлімге және аяқталуына (қорытындысы) назар аударылады.

И. Р. Гальперин мұндай мәтін бөлшектеуді (яғни мәтінде алғысөзді, кіріспені, қорытындыны бөлуді) факультативті бөлшектеу деп атайды. Мәтіннің бұл бөліктері көлемдік-прагматикалық және контексті – вариантты бөлшектеу қасиеттері жинағы сияқты. Олар атауымен мәтіннен бөлініп, тұтас шығарманың мазмұны туралы таза авторлық ой толғау болғандықтан, оқырманға әлсіз ықпал етеді. Атау (тақырып) – мәтіннің міндетті, эпиграф-факультативтік бөлігі.

Кіріспе әдетте мазмұндық-концептуалды, кейде мазмұндық-фактуалды ақпараттан хабар береді. Ол оқырманның ойын әңгіменің не жайлы болатынына аудара отырып, көбіне баяндау жоспарын да, сюжетін де, негізгі ақпаратын да ашпайды.

Алғысөзде мәтінде негізгі болып табылатын және тақырыпта жинақталып берілген ақпараттың белгілі бір үлесі болады.

Алғысөздің ықтималды белгілері:

а) аңдатпа-негізгі мәтінде көтерілген проблемаларды санамалау;

ә) тезистілік-кейін негізгі мәтінде дамытылатын қағидаларды қысқартып сипаттау;

б) прагматикалық-шығарманың нысанды ұстанымын сипаттау;

в) концептуалдық-шығарманың негізінде жатқан кейбір теориялық, әдістемелік және басқа қағидалар;

г) энциклопедиялық-автор туралы мәліметтер және осы жұмыстың алдындағы осы саладағы жұмыстардың қысқаша сипаттамасы және т.б.

Бұл белгілердің бәрі алғысөз бен кіріспе үшін міндетті емес.

Пролог (аңдатпа) – көркем шығарма түрлерінің біріне алғысөз іспетті, алайда алғысөз бен кіріспеден айрықша өз ерекшеліктері бар. Көбінесе ретроспективтік және перспективтік бағытқа ие. Ретроспективтік тұрғыда прологта шығарманың мазмұнын толығырақ ашуға қажетті құбылыстар, фактілер, жағдайлар сипатталады.

Проспективтік тұрғыда пролог авторға оқырманды шығарма идеясын дұрыс түсінуге икемдеуіне мүмкіндік береді. Пролог мәтіннің жаңа критерийлері мен сипаттамасын ұсынады. Ең алдымен, мәтіннің бұл бөлімінің баяндаудың өзімен органикалық байланыста болмауы да мүмкін.

Пролог кейде негізгі мәтіннен уақыттан, сол сияқты кеңістіктен тыс параметр ретінде алшақтайды. Екінші жағынан, пролог шынында мәтіннің негізгі мазмұнына кіріспе болуы мүмкін. Оқырманның назары негізгі мәтінде сипатталған оқиғаның өзіне емес, шығарманың қалай туғанына ауады.

Алғысөздің, кіріспенің, прологтың проспективтік сипаты олардың векторлық бағытында байқалады. Оқырман шығарманың негізгі мәтінін алдын ала біліп отырады. Осылайша, мәтін алғы сөзі мазмұндық-концептуалды ақпаратта жеке-шығармашылық пайымдауды белгілі бір дәрежеде шектейді.

Векторлық бағыт әсіресе ғылыми мәтіндерде айқын көрінеді (Монографияның осы томына үш бөлім еніп отыр. Бірінші бөлімде ... , екінші бөлімде... , үшінші бөлімде... . Демек, ... деуге болады). Бұл сөйлемдерден проспекцияны байқау қиын емес.

Эпилог мәтіннің бөлігі ретінде романның мазмұндық-концептуалды ақпаратын ашады: эпилогсыз роман өзінің басты бағдарынан, өзінің дәуірлік мазмұнынан айырылады, алайда мәтінде эпилог үнемі бола бермейді.

Соңғы сөз, әдетте, мәтіннен тыс тұрады, предициялық функцияға ие. Мазұнда-концептуалды ақпарат осында өзінің эксплициттік айтылымын табады. Соңғы сөз ақпаратты қысыңқы түрде беруге арналған. Ол бүкіл мәтіннің интеграция функциясын атқарып, аяқталғандық категориясының нақты формаларының үні болып табылады.

Автосемантия алғысөздің, кіріспенің, прологтың (соңғы сөз бен прологтың да) мәтіндік сипаттамасы болып табыладыОларды шартты түрде мәтін алды және мәтін соңы деп бөлуге болады. Оның үстіне олар бір бүтіннің бөлшектері: шығарманың өзінсіз алғы сөз де, сөз соңы да болмайды.