Мәтін үзінділерінің автосемантиясы

И. Р. Гальперин мәтінде онымен тікелей байланысты емес фрагменттердің пайда болу ықтималдылығын мәтін үзіндісінің автосемантиясы деп түсіндіреді [1, 100].

И. Р. Гальперин микрошегіністерді (сентенция) немесе авторлық шегіністерді автосемантикалық деп есептейді.

Л. М. Лосева мәтіннің автосемантикалық үзінділерін «еркін сөйлемдер» деп атап, оларды негізінен күрделі синтаксистік тұтастық шеңберінен тыс бөледі [13, 69–70 б.].

Т. В. Матвеева «мәтін үзінділерінің автосемантиясы» терминінің орнына «мәтіндегі мәтінді», мәтіннің негізгі тұлғасымен ассоциациялы байланыста болып, автордың мәтіннің негізгі логикалық желісінен ауытқу құқығының өткерілуін көрсететін фрагментті танытатын «ерекше композициялық блок» ұғымын пайдаланады [12, 34].

Күрделі фразалық тұтастықтың және «еркін сөйлемдердің» тәуелсіздігі лексикалық, грамматикалық және мазмұндық қырларынан қарастырылуы мүмкін:

- логикалық қырынан мәтін үзінділерінің тәуелсіздігі өзін әлдебір сөздер мен сөз тіркестерінің сөзбе-сөз немесе синонимді қайталанбауынан көрсетеді;

- грамматикалық қырынан дейктикалық элементтердің болмауымен және абзац құрылымының бір типтілігінің бұзылуынан байқалады;

- мазмұндық қырынан автосемантия сентенция және басқа жинақталған айтылым формалары түрінде көрінеді.

Күрделі фразалық тұтастықтың тәуелсіздігі түрлі стильдерде, түрлі жанрларда түрліше байқалады. Мәтінді объективті бөлшектеудің негізінде хабардың, мысалы, ғылыми, іскерлік, газет мәтіндерінде логикалық ұйымдастырылуы көрінеді.

Дипломатиялық құжаттарда (пактілерде, шарттарда, меморандумдарда, т.б.), заңдар мен қаулыларда бөлшектеудің ерекше түрі байқалады. Онда цифрлық және әріптік көрсеткіштер жиі кездеседі.

Көркем әдебиет шығармаларында мәтінді субъективті бөлшнектеу байқалады.

Поэтикалық мәтіндерде шумақ қана емес, шумақтың бөлігі де, жол да мәтінді бөлшектеу бірлігі болады.

Кейбір авторлар мәтінді құрастыру үшін табиғи бөлімдер желісінің ретін әдейі бұзып, баяндаудың жалпы жоспарынан шығып қалған жекелеген мәтін «кесектерін» жасайды. Олар тәуелсіздік алады. Ондай «кесектердің» абзацтарға бөлінетіні сирек емес.

Сөйлем сияқты мәтін үзінділерінің тәуелсіздігі абсолютті емес. Қандай да бір жолмен мәтін үзіндісінің мазмұны не мәтіннің тақырыбымен, не одан бұрынғы әйтпесе кейінгі үзіндінің мазұнымен тіркеседі. Мәселен, «Ақбөпе»-дегі лирикалық шегіністер автордың жалпы тұжырымдамасымен байланысты.

Мәтіннің үдемелі қозғалысында жекелеген үзінділердің атвосемантиясы үзіліс, аялдама, кідіріс сияқты оқырманның назарын баяндау желісінен басқаға бұрады.

Күрделі фразалық тұтастық автосемантиясының әдеттегі амалы – автордың ой толғамы. Оның сентенция, парадокс, түрлі тұжырымдар, қорытындылар, ұсыныстар формасында айтылуы мүмкін.

Автордың ой толғамы ретроспекция және проспекция категорияларында, сол сияқты авторлық шегіністің басқа түрлерінде көрінеді.

Сонеттердің эпиграммалық жолдары, мысалдардың моралі, «көріністер», «мәлімдемелер», ұлы шешендердің сөзінен жекелеген үзінділер автосемантияның белгілі бір дәрежесіне ие. Ондай сөздер шағын мәтін іспетті. Оларға көркем – эстетикалық формада айтылған адамзат баласының жинақтаған тәжірибесі сіңеді, алайда формальды-құрылымдық жағынан жеке сөйлемді білдіреді.

Құрылымы жағынан бір не бірнеше сөйлемнен тұратын дәйексөз (цитата) сияқты мәтін үзіндісі ерекше автосемантияға ие. Мазмұн тұрғысында дәйексөз контекспен тіркескен, бірақ байланысты емес, ретроспективтік және проспективтік сипатқа ие бола алады.

Басқаша айтқанда, мәтін үзінділерінің автосемантиясы автордың қалауынша мазмұндық - концептуалды ақпараттың тереңірек ашылуын қамтамасыз етуге қажетті мәтінді ұйымдастыру амалы болып табылады.

Айтылғаннан көріп отырғанымыздай, мәтін үзінділерінің автосемантиясы объективті, алайда көбіне субъективті болып, автордың ой толғамын білдіреді. Сондықтан ол өзін көлемдік-прагматикалық бөлшектеуге де, контексті-вариациялық бөлшектеуге де қатысы бар мәтінді бөлшектеудің ерекше түрі ретінде көрсетеді.

Өзін-өзі тексеру сұрақтары:

1. Мәтінді көлемдік-прагматикалық бөлшектеу

2. Мәтін үзінділерінің автосемантиясы

Ұсынылатын әдебиеттер:

1 Баранов, А.Н. Лингвистическая экспертиза текста. Теоретические основания и практика: учеб.пособ. - М.: Флинта: Наука, 2007.- 591 с.

2 Дуличенко, А.Д. История интерлингвистики: учеб. пособ. - М.: Высш. шк., 2007.- 183 с.

3 Актуальные проблемы современной лингвистики: Учебное пособие / Сост. Л.Н. Чурилина.- 4-е изд.- М: Флинта-Наука, 2009.- 411с.

4 Ахметова, М.К. Мәтін лингвистикасы [Эл.ресурс]: электр. оқу құралы.- Орал, 2007.- 1 эл.диск

3 ПРАКТИКАЛЫҚ САБАҚТАР

1-тәжірбиелік сабақ. Мәтіннің тіл біліміндегі ролі

Мәтін лингвистикасы ғылыми пән ретінде

Сабақ мазмұны:

1. Тіл біліміндегі мәтінге берілген анықтамалар.

2. Жалпы тіл біліміндегі мәтін зерттеушілердің еңбектеріне шолу.

3. Бүгінгі қазақ тіл біліміндегі мәтінді зерттеушілер еңбегіне шолу.

1.Мәтін дегеніміз не?

2.Осы бағытта зерттеулер жүргізіп жүрген қандай қазақ зерттеушілерін білесіз?

Әдістемелік нұсқаулық:

1. Тіл біліміндегі мәтін мен дискурске берілген анықтамалардың бірнешеуін жазып, салыстырып, өзіндік тұжырым жасаңыз.

2. Бүгінгі қазақ тіл біліміндегі зерттеушілер Р.Сыздық, Б.Шалабай, Г.Смағұлова еңбектерімен танысып, мәтінге қатысты ойларын конспектілеу.

Ұсынылатын әдебиеттер:

1. Ахметова, М.К. Мәтін лингвистикасы: электр. оқу құралы- Орал, 2007.- 1 эл.диск.

2. Смағұлова Г., Күркебаев К.,Жұмағұлова Ә. Шешендік сөздердің дискурсы.– Алматы: Арыс, 2008.– 184 б.

3. Сыздық, Р. Көркем мәтінді лингвистикалық талдау: оқу құралы - Алматы: Ғылым, 2002.- 182 б.

4. Баранов, А.Н. Лингвистическая экспертиза текста. Теоретические основания и практика: учеб.пособ. - М.: Флинта: Наука, 2007.- 591 с

2- тәжірбиелік сабақ. Мәтін және дискурс.Дискурс және оның дефиницалары

Сабақ мазмұны:

1. Мәтін құрастыру белгілері

2. Мәтін мен дискурс белгілері

Сабақтың мақсаты: Мәтін туралы ұғымдармен толық танысу, саралау. Мәтін бірліктерін ажырату.

Бақылау сұрақтары:

1.Мәтіннің негізгі белгілері қандай?

2.Мәтін мен дискурс бірлігі неде?

Әдістемелік нұсқаулық:

1. Мәтін белгілерін сызба жасау арқылы көрсетіңіз

2. Дискурс белгілерін сызба жасау жасау арқылы көрсетіңіз

Ұсынылатын әдебиеттер:

1. Ахметова, М.К. Мәтін лингвистикасы: электр. оқу құралы.- Орал, 2007.- 1 эл.диск.

2. Смағұлова Г., Күркебаев К.,Жұмағұлова Ә. Шешендік сөздердің дискурсы.– Алматы: Арыс, 2008.– 184 б.

3. Сыздық, Р. Көркем мәтінді лингвистикалық талдау: оқу құралы / Р. Сыздық; Б. Шалабай, А. Әділова.- 2-ші бас., өңд. толықт.- Алматы: Ғылым, 2002.- 182 б.

4. Баранов, А.Н. Лингвистическая экспертиза текста. Теоретические основания и практика: учеб.пособ. .- М.: Флинта: Наука, 2007.- 591 с.

3- тәжірбиелік сабақ. Дискурс пен мәтін бірлігінің ерекшеліктері

Сабақ мазмұны:

1. Дискурстың негізгі белгілері

2. Мәтіннің негізгі белгілері

3. Мәтін мен дискурстың бірліктерінің өзара байланысы

1.Дискурс белгілеріне не жатады?

2.Мәтін мен дискурстың өзара байланысы неде?

Әдістемелік нұсқаулық:

1. Мәтіннің негізгі белгілерін лингвистикалық сөздіктің көмегімен жазыңыз

2. Дискурс терминімен тіркесіп қолданылып жүрген атауларға мән беріңіз

Ұсынылатын әдебиеттер:

1. Ахметова, М.К. Мәтін лингвистикасы: электр. оқу құралы.- Орал, 2007.- 1 эл.диск.

2. Смағұлова Г., Күркебаев К.,Жұмағұлова Ә. Шешендік сөздердің дискурсы.– Алматы: Арыс, 2008.– 184 б.

3. Сыздық, Р. Көркем мәтінді лингвистикалық талдау: оқу құралы / Р. Сыздық; Б. Шалабай, А. Әділова.- 2-ші бас., өңд. толықт.- Алматы: Ғылым, 2002.- 182 б.

4. Баранов, А.Н. Лингвистическая экспертиза текста. Теоретические основания и практика: учеб.пособ. - М.: Флинта: Наука, 2007.- 591 с.

4- тәжірбиелік сабақ. Мәтін талдаудың әдістері мен аспектісі.

Көркем мәтінді лингвистикалық талдау әдістері

Сабақ мазмұны:

1. Тіл білімі және А.Байтұрсынов туралы

1.А.Байтұрсынов мәтін туралы қандай тұжырым айтты?

2. Мәтін туралы тағы кімдердің тұжырымдарын білесіз?

Әдістемелік нұсқаулық:

1. А.Байтұрсыновтың «Тіл-құрал» еңбегіндегі мәтінге қатысты ойларды конспектілеу (112-119 бб)

2. А.Байтұрсыновтың «Тіл-құрал» еңбегіндегі мәтін бірлігі күрделі синтаксистік тұтастық қатысты ойларды конспектілеу (211-250 бб)

Ұсынылатын әдебиеттер:

1. Ахметова, М.К. Мәтін лингвистикасы: электр. оқу құралы.- Орал, 2007.- 1 эл.диск.

2. Смағұлова Г., Күркебаев К.,Жұмағұлова Ә. Шешендік сөздердің дискурсы.– Алматы: Арыс, 2008.– 184 б.

3. Сыздық, Р. Көркем мәтінді лингвистикалық талдау: оқу құралы / Р. Сыздық; Б. Шалабай, А. Әділова.- 2-ші бас., өңд. толықт.- Алматы: Ғылым, 2002.- 182 б.

4. Баранов, А.Н. Лингвистическая экспертиза текста. Теоретические основания и практика: учеб.пособ. - М.: Флинта: Наука, 2007.- 591 с.

1. Ауызекі сөйлеу мәтінінің тілі

2. Ғылыми мәтін тілі

3. Ресми мәтін тілі

1. Ауызекі сөйлеу мәтінінің тілі дегеніміз не?

2. Мәтіндердің функциональды-стильдік типологиясы дегеніміз не?

Әдістемелік нұсқаулық:

1. Сөйлеу стиліне тән мәтін үлгісін құрастырыңыз

2. Терминжасамдағы морфологиялық тәсілдерге талдау жасаңыз

Ұсынылатын әдебиеттер:

1. Ахметова, М.К. Мәтін лингвистикасы: электр. оқу құралы.- Орал, 2007.- 1 эл.диск.

2. Смағұлова Г., Күркебаев К.,Жұмағұлова Ә. Шешендік сөздердің дискурсы.– Алматы: Арыс, 2008.– 184 б.

3. Сыздық, Р. Көркем мәтінді лингвистикалық талдау: оқу құралы / Р. Сыздық; Б. Шалабай, А. Әділова.- 2-ші бас., өңд. толықт.- Алматы: Ғылым, 2002.- 182 б.

4. Баранов, А.Н. Лингвистическая экспертиза текста. Теоретические основания и практика: учеб.пособ. - М.: Флинта: Наука, 2007.-

6 тәжірбиелік сабақ. Мәтіндердің функциональды-стильдік типологиясы. Мәтін мен дискурс талдаудың стильдік ерекшеліктері

Сабақ мазмұны:

1. Мәтін түрлерінің лингвистикалық маңыздылығы

2.Мәтін, дискурс түрлеріндегі лексика-грамматикалық, тілдік единицалардың қызметін анықтау

3. Подтекст категориясы. Қосымша мағына жасау техникасы

жайында мағлұматтар беру.

1. 
   Подтекст категориясы дегеніміз не?
   
2. 
   Қосымша мағына жасау техникасы дегеніміз не?
   

1. Көркем мәтінді лингвистикалық талдау талаптары қандай?

2. Подтекст категориясы дегеніміз не? Анықтамасын жазыңыз.

Ұсынылатын әдебиеттер:

1. Ахметова, М.К. Мәтін лингвистикасы: электр. оқу құралы .- Орал, 2007.- 1 эл.диск.

2. Смағұлова Г., Күркебаев К.,Жұмағұлова Ә. Шешендік сөздердің дискурсы.– Алматы: Арыс, 2008.– 184 б.

3. Сыздық, Р. Көркем мәтінді лингвистикалық талдау: оқу құралы / Р. Сыздық; Б. Шалабай, А. Әділова.- 2-ші бас., өңд. толықт.- Алматы: Ғылым, 2002.- 182 б.

4. Баранов, А.Н. Лингвистическая экспертиза текста. Теоретические основания и практика: учеб.пособ. - М.: Флинта: Наука, 2007.- 591 с.

7 тәжірбиелік сабақ. Мәтін құрылымы.Көлемі. Басталуы. Аяқталуы туралы мәселелер

Сабақ мазмұны:

1. Мәтін түрлерінің лингвистикалық маңыздылығы

2.Мәтін, дискурс түрлеріндегі лексика-грамматикалық, тілдік единицалардың қызметін анықтау

3. Подтекст категориясы. Қосымша мағына жасау техникасы

жайында мағлұматтар беру.

3. 
   Подтекст категориясы дегеніміз не?
   
4. 
   Қосымша мағына жасау техникасы дегеніміз не?
   

1. Көркем мәтінді лингвистикалық талдау талаптары қандай?

2. Подтекст категориясы дегеніміз не? Анықтамасын жазыңыз.

Ұсынылатын әдебиеттер:

1. Ахметова, М.К. Мәтін лингвистикасы: электр. оқу құралы .- Орал, 2007.- 1 эл.диск.

2. Смағұлова Г., Күркебаев К.,Жұмағұлова Ә. Шешендік сөздердің дискурсы.– Алматы: Арыс, 2008.– 184 б.

3. Сыздық, Р. Көркем мәтінді лингвистикалық талдау: оқу құралы / Р. Сыздық; Б. Шалабай, А. Әділова.- 2-ші бас., өңд. толықт.- Алматы: Ғылым, 2002.- 182 б.

4. Баранов, А.Н. Лингвистическая экспертиза текста. Теоретические основания и практика: учеб.пособ. - М.: Флинта: Наука, 2007.- 591 с.

8 тәжірбиелік сабақ. Мәтіндегі күрделі синтаксистік тұтастық. Абзац мәселелері

Сабақ мазмұны:

1. Мәтін түрлерінің лингвистикалық маңыздылығы

2.Мәтін, дискурс түрлеріндегі лексика-грамматикалық, тілдік единицалардың қызметін анықтау

3. Подтекст категориясы. Қосымша мағына жасау техникасы

жайында мағлұматтар беру.

5. 
   Подтекст категориясы дегеніміз не?
   
6. 
   Қосымша мағына жасау техникасы дегеніміз не?
   

1. Көркем мәтінді лингвистикалық талдау талаптары қандай?

2. Подтекст категориясы дегеніміз не? Анықтамасын жазыңыз.

Ұсынылатын әдебиеттер:

1. Ахметова, М.К. Мәтін лингвистикасы: электр. оқу құралы .- Орал, 2007.- 1 эл.диск.

2. Смағұлова Г., Күркебаев К.,Жұмағұлова Ә. Шешендік сөздердің дискурсы.– Алматы: Арыс, 2008.– 184 б.

3. Сыздық, Р. Көркем мәтінді лингвистикалық талдау: оқу құралы / Р. Сыздық; Б. Шалабай, А. Әділова.- 2-ші бас., өңд. толықт.- Алматы: Ғылым, 2002.- 182 б.

4. Баранов, А.Н. Лингвистическая экспертиза текста. Теоретические основания и практика: учеб.пособ. - М.: Флинта: Наука, 2007.- 591 с.

9- тәжірбиелік сабақ. Мәтіндегі мағына бірліктері.

Сабақ мазмұны:

1. Мәтін түрлерінің лингвистикалық маңыздылығы

2.Мәтін, дискурс түрлеріндегі лексика-грамматикалық, тілдік единицалардың қызметін анықтау

3. Подтекст категориясы. Қосымша мағына жасау техникасы

жайында мағлұматтар беру.

7. 
   Подтекст категориясы дегеніміз не?
   
8. 
   Қосымша мағына жасау техникасы дегеніміз не?
   

1. Көркем мәтінді лингвистикалық талдау талаптары қандай?

2. Подтекст категориясы дегеніміз не? Анықтамасын жазыңыз.

Ұсынылатын әдебиеттер:

1. Ахметова, М.К. Мәтін лингвистикасы: электр. оқу құралы .- Орал, 2007.- 1 эл.диск.

2. Смағұлова Г., Күркебаев К.,Жұмағұлова Ә. Шешендік сөздердің дискурсы.– Алматы: Арыс, 2008.– 184 б.

3. Сыздық, Р. Көркем мәтінді лингвистикалық талдау: оқу құралы / Р. Сыздық; Б. Шалабай, А. Әділова.- 2-ші бас., өңд. толықт.- Алматы: Ғылым, 2002.- 182 б.

4. Баранов, А.Н. Лингвистическая экспертиза текста. Теоретические основания и практика: учеб.пособ. - М.: Флинта: Наука, 2007.- 591 с.

10- тәжірбиелік сабақ. Мәтіндік таңба

Сабақ мазмұны:

1. Мәтін түрлерінің лингвистикалық маңыздылығы

2.Мәтін, дискурс түрлеріндегі лексика-грамматикалық, тілдік единицалардың қызметін анықтау

3. Подтекст категориясы. Қосымша мағына жасау техникасы

жайында мағлұматтар беру.

9. 
   Подтекст категориясы дегеніміз не?
   
10. 
    Қосымша мағына жасау техникасы дегеніміз не?
    

1. Көркем мәтінді лингвистикалық талдау талаптары қандай?

2. Подтекст категориясы дегеніміз не? Анықтамасын жазыңыз.

Ұсынылатын әдебиеттер:

1. Ахметова, М.К. Мәтін лингвистикасы: электр. оқу құралы .- Орал, 2007.- 1 эл.диск.

2. Смағұлова Г., Күркебаев К.,Жұмағұлова Ә. Шешендік сөздердің дискурсы.– Алматы: Арыс, 2008.– 184 б.

3. Сыздық, Р. Көркем мәтінді лингвистикалық талдау: оқу құралы / Р. Сыздық; Б. Шалабай, А. Әділова.- 2-ші бас., өңд. толықт.- Алматы: Ғылым, 2002.- 182 б.

4. Баранов, А.Н. Лингвистическая экспертиза текста. Теоретические основания и практика: учеб.пособ. - М.: Флинта: Наука, 2007.- 591 с.

.
3 СТУДЕНТТЕРДІҢ ӨЗДІК ЖҰМЫСТАРЫНЫҢ ТАҚЫРЫПТАРЫ

Студент « Мәтін лингвистикасының негізі » пәнінде тәжірибе жүзінде кең қолданылатын, әрі жан-жақты игерілген мәтін талдаудың негізгі әдістерін білуі қажет. Ғылыми ой-өрісті қалыптастыруда дискурс пен мәтін лингвистикасының ғылыми білім ретінде пайда болуы ерекше роль атқарады. Мәтін лингвистикасыи мен дискурс қазіргі тіл білімі ғылымының әр сатысындағы философиялық дүниетаныммен және ғылыми методологиялық таныммен терең байланысын, тіл теориясының әр түрлі мектептерге, бағыттарға және концепцияларға тән процестерге тәуелділігін түсінуге мүмкіндік береді. Пән бойынша жүргізілетін өздік жұмыстар мәтін линвистикасы мен дискурс әр кезеңдегі ғылым алдына қоятын қоғамдағы әлеуметтік-мәдени шарттардың шектес ғылымдармен және олардың практикалық шешімдерімен тікелей байланысы постулатын түсінуге көмектеседі.

Кесте 3

№ п/п	тақырып	мазмұны	Тапсыру мезгілі ( апта)	Бағалау бойынша берілетін балл
1	2	3	4	5
1	Мәтін лингвистикасының теориялық мәселелері	Мәтіннің мағыналық тұтастығы мен байланысы Мәтін белгілері Когезия	4	55
2	Мәтін құрылымы Мәтіндегі мағына бірліктері, мәтінбайласымы	Мәтін Мәтін құрылымы Мәтіндегі мағына бірліктері мәтін байласымы	6	55
3	Мәтіннің фунционалдық-стильдік типологиясы	Мәтіннің фунционалдық-стильдік типологиясы .	11	55
4	Сөйлемдегі сөз ретінің грамматикалық мағынасы Темпоралдық құрылымдар	Сөйлемдегі сөз ретінің грамматикалық мағынасы Темпоралдық құрылымдар	13	55

3.2 Реферат тақырыптары

1.Өлең мәтіндеріне синтаксистік талдау

2. Мәтін түзудегі ұлттық-мәдени коннатация

3. Аударма мәтіндері

4. Мәтіндегі грамматикалық категориялар

5. Көркем мәтінді талдау бағыттары

6. Көркем мәтінді лингвистикалық талдаудың басты аспектілері

7. Мәтін құрамындағы кейбір лексикалық топтар

8. Мәтіндегі қайталама түрлері

9. Мәтін талдаудың стилистикалық ерекшеліктері

10. Мәтіндегі мәдениремалар