-1930 жылдардағы фольклортану мәселелері

Қазақстанда әдеби мұраны иге- ру мәселесі, қазақ халқының ауыз әдебиеті үлгілерін жинау, жария- лау жұмыстарына байланысты игі қадамдар революцияның алғашқы жылдарының өзінде-ақ қызу қолдау тапты. 1920-1925 жылдар аралығын- да фольклорлық мұралардың бірта- лайы жарияланды. Бұған Қазақстан- да мәдениет, халық ағарту саласы мекемелері жүргізген екі түрлі баста- ма екі түрлі игі ықпал жасады.
Біріншіден, әдеби мұраны иге- ру, фольклорлық шығармаларды жинау, жариялау мемлекет қамқор- лығына алынып, ғылым-білім орын- дарының басшылығымен халық арасына шыққан фольклорлық-эт- нографиялық ғылыми экспедиция- лар мол материал жинап бастырса, екіншіден, қазақтың ұлттық бас- пасөзі, әсіресе, «Еңбекші қазақ»,
«Қызыл Қазақстан», «Бостандық туы», «Шолпан», «Сана», т.б. га-

зет-журналдар халық ауыз әдебиеті мен қазақ әдебиетінің көрнекті өкіл- дерінің шығармаларын жинап-жа- риялауда белсенділік танытты. Осы жылдары қазақ фольклорын жина- уда көп еңбек сіңірген Ә. Диваев
«Қобыланды батыр», «Шора батыр»,
«Қамбар батыр», «Алпамыс батыр»,
«Бекет батыр» сияқты батырлық эпостарды жарыққа шығарады. А. В. Затаевич жинап бастырған
«Қазақтың 1000 әні» атты еңбектің шығуы қазақ халқының музыка- лық-этнографиялық мұрасын туыс- тас халықтарға таныстырып қана қойған жоқ, Еуропа елдерінде де жоғары бағаланды. Халықтың ру- хани байлығының өте мол үлгілерін жинап-жариялауда А. Байтұрсынов, Х. Досмұхамедов, С. Сейфуллин, М. Әуезов, І. Жансүгіров, Н. Тө- реқұлов сынды жазушы-әдебиет- шілер, оқу-ағарту саласының, бас- пасөз орындарының қызметкерлері қызу араласты. Қазақ интеллиген- циясының әдеби мұраны жинау, жариялау саласындағы игі талпы- ныстарын жергілікті үкімет орында- ры мен мекемелер қолдап отырды. Мерзімді баспасөз бетінде бұл игі іске халық арасындағы көзі ашық сауатты адамдарды көмектесуге шақырды. Қазақстан және Түркістан республикаларының оқу-ағарту, мә- дени мекемелері 1920 жылдан бас- тап арнайы қаржы бөліп, ел ара- сына ғылыми фольклорлық-этно-
графиялық экспедициялар шығаруды ұйымдастырды. Қазақстан өлкелік партия ұйымының І және ІІ конфе- ренцияларының күн тәртібінде ха- лық ауыз әдебиетінің және өткен дәуір әдебиетінің өкілдерінің шы- ғармаларын жинау, жеке жинақтар шығару, елімізде іске асып жатқан басқа да саяси, экономикалық мәсе- лелермен қатар қойылып, арнаулы қаулы алынды. Міне, осының нә- тижесінде 20-жылдардың бас кезін- де ауыз әдебиетінен батырлар жыры мен лиро-эпостық жырлар, ертегі- лер, айтыстар және Абай, Ы. Шөрек- ұлы, Сұлтанмахмұт, М. Өтемісұлы, Бұқар, Мұрат, Шернияз, т.б. ақын- дардың шығармалары жеке кітап болып шықты. Бірақ, бұл жұмыс- тардың барлығы бірдей оңайлық- пен жүзеге аса қойған жоқ. Про- леткультшылдықтың әсерінен, әдеби мұраны зерттеу саласында әдеби- теориялық білімнің болмауынан,
«ұлтшыл-алашордашылар» аталған қазақ зиялыларына қарсы күрестің салқынынан біршама қателіктерге жол берілді.
Жаңа туып келе жатқан қазақ әдебиеттану ғылымы мен жанрлық қалыптасу процесіне бет бұрған әдебиет сыны әдеби мұраны игеру барысында екі түрлі бағытқа қарсы күресті. Оның біріншісі – әдеби мұраны, әсіресе, фольклорлық мұ- раны игеру мен зерттеуде қатты үс- темдік алып «Бүкіл ел ауыз әдебиеті –

халық мұрасы. Оның жақсы мен жа- маны жоқ, бәрін жинап пайдалану керек» деген «бірыңғай ағым теория- сы» болса, екіншісі – «ауыз әдебиеті – үстем тап өкілдерінің қалдырған мұрасы» сондықтан, оны жинап, на- сихаттаудың қажеті жоқ» деп, әде- биеттегі дәстүрлік негізді, тарихи сабақтастықты жоққа шығарған – пролеткультшылдар таратқан ниги- лизм. Әдеби мұраны игеру жолында 1920 жылдардан басталған осы екі бағыт қазақ әдебиеттану ғылымының туу, қалыптасу кезеңдерінде үнемі бой көрсетіп отырды.
Фольклорлық мұраны игеру, зерттеу жұмыстарына сол кездегі идеологиялық күрестің салқыны тигендіктен, бұл қате концепция- лар әдебиет майданында қызу ай- тыс-тартыс туғызды. Әдеби мұраны зерттеу, қазақ әдебиетінің тарихын жазу жұмыстарына күні кешеге де- йін «ұлтшыл-алашордашылар» ата- нып, қазақ мәдениеті тарихында өз орнын ала алмаған қазақ интелли- генциясының бір тобының белсе- не араласуы айтысты мейлінше кү- шейтіп жіберді.
«Әдебиеттің қалыптасу дәуірін- де пролетарлық бағыттағы ақын- жазушыларға қазақ әдебиетінің өнер- паздық жағынан ықпал жасап отыр- ғанына қарамастан, «ескі мұрадан іргені аулақ салу керек» деген сола- қай пікірлер де орын алды. Кейбір ақын-жазушылар мен сыншылар ха-
лықтың ғасырлар бойы қастерлеп келген сом тұлғалы образдары мен даналық шығармалары, көркем по- этикалық тілі жаңа әдебиетке тау- сылмас мол қазына болатындығын жете түсіне бермеді» [27, 105]. Бұл ақын-жазушылар мен сыншылар мерзімді баспасөз бетінде «Ескі әде- биет түгелдей байлар табының же- місі. «Ұлтшыл» оқығандар оны өз- дерінің өткенді аңсау мен дәріптеу мақсаттары үшін пайдаланып жүр», – деген сияқты пікірлерді оңды-солды айтып жатты [28].
Ал бұл зиялылардың әдеби мұ- ра туралы мәні зор еңбектері бү- гінгі дәуірге дейінгі жетпіс жыл бойы «Олар халық сүйіп оқитын таңдаулы әдебиет нұсқауларын бұр- малап, оларға түсіндірмелер жазып, зерттеген болып, өздерінің теріс көз- қарастарын насихаттады. Абай мен Сұлтанмахмұтты ұлтшыл жазушы- лар етіп шығарғысы келді» делініп қате бағаланып келді [27, 106].
Туған халқының бақытты бола- шағы үшін бар мүмкіндігінше еңбек етіп, қызмет жасаған, әдеби мұра- ны жинау, зерттеу саласында елеулі еңбектер қалдырған Ә. Бөкейха- нов, А. Байтұрсынов, М. Жұмабаев, Х. Досмұхамедовтер пролеткульт- шылдардың нигилистік солақай сын- дарына қарамастан фольклорлық мұраның біраз үлгілерін жарияла- ды. 1920 жылдардың бас кезінде А. Байтұрсынов пен Ә. Бөкейханов

бірігіп шығарған «23 жоқтау», А. Бай- тұрсыновтың «Ер Сайын», Х. Дос- мұхамедовтің «Аламан», «Қазақтың халық әдебиеті», «Қыз Жібек», «Кене- сары – Наурызбай», М. Жұмабаевтың
«Тарту», А. Баржақсиннің «Мың бір мәтел» атты жинақтары мен еңбектері жарық көрді. Жинақтарға жазылған алғы сөздер мен түсіндірмелер ғы- лыми-зерттеушілік сипатта болды.
Рас, жоғарыда аталған қазақ зия- лыларының талантты өкілдері әде- би мұра туралы ойларында бірден ғылыми-зерттеу әдіснамасына сай пікірлер айта алған жоқ. Қазақ әде- биеттану ғылымы жаңа туа бастаған мезгілде бұл мүмкін де емес еді. Әдеби мұраға деген көзқарас көркем шығарма немесе белгілі бір қаламгер творчествосы туралы нақты ой айту дәрежесіне көтеріліп қалғанымен, әдеби-тарихи тұрғыда әдебиеттің халықтығы мен тарихилығы жөнін- дегі ғылыми деңгейге көтеріле алма- ды. Ол үшін белгілі уақыт та қажет еді. Баспасөз бетіндегі пікірталаста және халық әдебиеті туралы мақа- лаларында Х. Досмұхамедов «бірың- ғай ағым» теориясына бой ұрып:
«Ауыз әдебиеті жойылып барады. Оны жаман-жақсы деп екіге бөлмей- ақ бәрін де жинау керек» деген ба- ғыт ұстады. Ал А. Байтұрсынов әде- биетші-ғалым ретіндегі тұлғасын айқындап берген, қазақ әдебиетінің теориялық мәселелерін ғылыми тұр- ғыда тексерген «Әдебиет таныт-
қыш» атты еңбегінде ауыз әдебиеті үлгілерінің авторлары ұмтылып, халық шығармасы, халық әдебиеті болып кететінін тап басып дұрыс бағалай келіп: «Жазу-сызу, өнер-ғы- лымы жоқ анайы халықтарда жаз- ба шығарма болмайды. Ондай ха- лықтардың асыл сөздері анайы тілмен айтылған ауыз шығармалар болады. Сондықтан ондай асыл сөздер ауыз әдебиет, яки анайы әдебиет деп ата- лады», деп фольклордың халық өмі- ріндегі алатын орнын алғаш рет ғы- лыми саралап берді [29, 116]. А. Бай- тұрсынов әдеби мұраны айрықша ба- ғалап, бірден-бір таза ғылыми көз- қарастағы білімді әдебиетші екенін танытты.
Ол әдеби мұраны жинау, зерт- теу, пайдалану жұмыстарын қазақ әдебиеттану ғылымының туа баста- уына тығыз байланысты екенін сол кездің өзінде аңғара білді. Фоль- клорлық мұраны жинаудың ғылыми- практикалық мәнін түсіндіре келіп:
«бұл ғылымның жолында маман болуға да адамға табиғи талант, ту- мыстан берілген табиғаттың сыйы керек. Кім көрінгенге тапсырған- нан жұмыс болып шықпайды» деп ғылыми-зерттеушілік бағытта нақты ой айтады. Әдебиет саласында ма- ман кадрлардың жетіспейтініне қа- рамастан әдеби мұраны жинау мен зерттеуді ғылыми түрде жүйелі жүр- гізуді ұсынады. Сол сияқты халық әдебиеті нұсқаларына түсіндірмелер

жазу арқылы халық өміріндегі ор- нына көңіл аударуды, жинаудың, ел аузынан жазып алу жолындағы жұмыстардың орындалу техникасын, белгілі бір нұсқаның көп вариантты- лығының ғылымдық мәнін үнемі ескертіп отырды. Фольклорлық мұра жайындағы ғылыми-зерттеушілік көзқарастың жоғарыдағыдай дәре- жеде айтылуы қазақ әдебиеттану ғылымының 1920 жылдардың бас кезінің өзінде-ақ туа бастағанын дәлелдеу процесіне бет алғанын аң- ғартады. А. Байтұрсыновтың бұл пікірін С. Мұқанов кейінірек жаз- ған бір еңбегінде: «Ел әдебиеті ба- сылуы қажет, бірақ оны басқанда марксшілдік көзқараспен түсіндіріп беру керек, әйтпесе бұқара өз бетімен түсіне алмай адасады» деп маркстік- лениндік әдіснаманың принципіне сай нақтылай түскен болатын.
Пролеткультшылдық нигилизм мен «тұрпайы социологизм» әді- сіне қарағанда «бірыңғай ағым» теориясының әдеби мұраны иге- ру, зерттеудегі тиімді рөлін жоққа шығаруға болмайды. Кейінде ғана қайта орала бастаған халық ауыз әде- биетінің көптеген үлгілері әдебиет сүйер қауымның рухани азығына, фольклорист ғалымдардың зерт- теу нысанына айнала бастады. Осы 1920 жылдардағы кейбір пікірлерде айтылып, қазақ әдебиет тарихын зерттеуде үстемдік алған «тұрпайы социологизм» әдісінің әсерінен кейі-
нірек фольклорлық мұралардың көпшілігі халыққа жат саналып, ба- тырлар жырынын тек қана «Қамбар батыр» жырына іш тартқан кезімізді еске алсақ, «бірыңғай ағым теория- сын» үнемі даттаушылыққа шүбәлана қарамасқа болмайды.
С. Мұқанов пікірінде сол дәуір- дегі жинау, зерттеу жұмыстарына байланысты бірқыдыру шындық бар. Қазақ оқығандары бастырған әдеби мұра мен жеке ақын шығармашы- лығына жазған ғұмырнамалық алғы сөздер мен түсіндірмелерде фоль- клорлық және классикалық мұраның халықтық және тарихилық сипаты дұрыс бағаланбаған кезі жоқ емес.
«Бірыңғай ағым» теориясына бой ұру- шылар әдеби мұраны жинау, жария- лау, олардан үйрену, халық қажетіне жарату және зерттеу проблемасын көтеріп жатқан кезде, пролеткуль- тшылдар кең насихаттаған нигилис- тік көзқарас пролетарлық әдебиеттің кейбір өкілдерінен қолдау тауып,
«халық творчествосы үстем таптың, байлар табының дәуірінде жасалған, үстем тап идеологиясын насихаттай- ды», «Біздің принциптеріміз байшыл- ұлтшылдардың принциптерімен рай- ласпақ емес, өйткені біз әдебиетті (әдеби мұраны. – Ж. С.) еңбекшілер тұрғысынан бағалаймыз, ал байшыл- ұлтшылдар байлардың тұрғысынан қарайды. Сондықтан біздің ымыраға келуіміз мүмкін емес» деген пікірлер жалпылама түрде айтылып, әдеби

мұраны игеру мәселесін дұрыс шешіп алуына кедергі жасады.
Осындай қате көзқарастарға қа- рамастан, халық әдебиеті нұсқала- рынан «Батырлар», «Аяз би», «Өтірік өлең», «Тазша», «Қозы Көрпеш-Баян сұлу», т.б. жинақтар жарық көрді. Со- нымен қатар, сол дәуірдегі мерзімді баспасөз бетіндегі пікірталастағы пікірлердің, жеке мақалалардың бар- лығы бірдей қате концепцияларға мүлде бой ұрған көзқараста болды десек қателесер едік. Әдеби мұраны көптеп жариялап, олардың жина- луына қолғабысын тигізгендердің баспасөз арқылы ауыз әдебиеті, оның жекелеген нұсқалары туралы ғылы- ми-зерттеу мәніндегі мақалалары да шығып жатты. Мысалы, М. Әуезовтің 1922 жылы «Шолпан» журналын- да жарияланған «Қазақ әдебиетінің қазіргі дәуірі» (№ 2, 3) мақаласынан қате көзқарастағы теориялар да, маркстік-лениндік әдіснаманың тап- тық принципі де байқалмайды [30]. Бұл секілді мақалаларда әдебиет туралы жалпылама айтылғанмен, негізінен әдеби мұра, оның ішінде халық ауыз әдебиеті, оның жанрла- ры, өзіндік ерекшеліктеріне тоқтала отырып, жазба әдебиетпен байла- нысы, фольклорлық нұсқаларды жинау, жариялау, зерттеу, олардан үйрену мәселелеріне назар аудары- лады. Қазақ фольклоры мен эпосы- на ғылыми-тарихи тұрғыдан қарап, пікір білдірген зерттеу дәрежесінде
көрінгендері де бар. М. Әуезов
«Қазақ әдебиетінің қазіргі дәуірі» атты мақаласында «ескі ел әдебиеті» жайында қомақты ой айтып, хал- қымыздың өте бай мұрасының жал- пы тарихын білу, бай дәстүрін пай- далану туралы принципті мәселе көтерді. Автор қазақ ауыз әдебиеті үлгілерін жинаушы орыстың ориен- талист ғалымдарының пікірлеріне сүйене отырып, қазақ фольклорының дәстүрін, қазақ халқының мәде- ниетіндегі орнын, оны сақтаушы ақындар қызметін бағалауда ғылыми толымды ойлар айтты. Бұл мақала- ның кейбір ұшқары топшылаула- рына қарамастан қазақ әдебиеттану ғылымында әдеби мұраның қо- ғамдық, халықтық сипаты туралы алғаш сөз қозғалды. Сол сияқты М. Әуезов «Қобыланды батыр» ма- қаласында эпостық жырлардың об- раздарын, сюжеттік ерекшелігін, тарихилығын зерттеу проблемасын көтерді. Халық арасында кең тараған
«Қобыланды батыр» жырына әдеби- тарихи талдау жасай келіп, «әдеби ескерткіш» деп бағалайды.
1920 жылдардың бас кезінде жа- рияланған осы мақалалар әдеби мұраның озық үлгілерін халықтың рухани игілігіне айналдыру үшін нигилистік көзқарастың дауылы кө- терілуіне қарамастан әдеби-теория- лық таным мен әдеби-тарихи тал- даудың ғылыми дами бастауына ықпал етті. Кейбір баспасөз орын-

дары төңірегіне топтасқан жас ақын- жазушылардың, әдебиетші-сыншы- лардың арасында әдеби мұраға деген оң көзқарас туып, оның тарихилығы, халықтығы және жанрлық ерекше- лігін терең сөз етпесе де, әдеби-та- рихи талдау жасауға ұмтылғандары аз емес. Сондықтан «Әдебиеттану- дың алғашқы дәуірінде айтылған осы ой-пікірлерді бүгінгі эстетикалық биіктен қарап даттауға болмайды, қайта анықтама, тұжырымдардың бірден-бірге қомақтана, нақтылана, мәндене түскеніне назар аударған жөн» деп білу керек [31, 74]. Бұл жер- де маркстік-лениндік әдіснаманың алғашқы кездегі жетекшілік рөлін жоққа шығаруға болмайды. Фоль- клорлық шығармаларға таптық по- зиция тұрғысынан келгенімен, 1920 жылдардың алғашқы жартысын- дағы ғылыми-зерттеушілік ой-пікір- де ол сөз арасында жалпылама ай- тылғандықтан, кейіпкердің қай тап- тан шыққанына байланысты бағалау тым өріс алып кетпеген еді. Фоль- клорлық мұраның көптеген үлгілері
«бай-феодалдар табының мүддесін көздейді» деген секілді бағалаулар болғанымен, оларды жинап-жариялау мен зерттеудің алғашқы қадамдары жасалып жатты.
Әдеби мұра, оның ішінде халық ауыз әдебиеті туралы әртүрлі пікір- лер мен көзқарастарды бір арнаға салу 1924 жылғы қазақ білімпаз- дары бірінші құрылтайының күн
тәртібіндегі өзекті мәселелердің бірі болды. Құрылтайда 1917-1924 жыл- дар аралығында халық шығарма- шылығының үлгілерін жинау, жа- риялау жұмыстары қорытындылана келе, оның алдағы уақыттағы қыз- метіне бағыт-бағдар берілді. «Ха- лық ауыз әдебиетін қалай, қайтіп және кімдер жинау керек?» деген мәселелермен қоса, жаңа дәуірдегі қазақ фольклорының да шығарма- ларын жинау, оларды басып шығару, жеке халық ақындарының өлеңдер жинағын шығару сияқты пробле- малық мәселелер терең сөз болды.
Құрылтайға жиналғандардың «бі- рыңғай ағым теориясы» мен «тұр- пайы социологизм» бағытындағы көзқарасты жақтаушылар болып екіге бөлінуі, әдеби мұра туралы ай- тыс-тартысты ерекше күшейте түсті. Мәдени мұраға ғылыми тұрғыдан қарау бұрмаланып, қазақтың халық ауыз әдебиетінің үлгілерін жинауды бір жүйеге салу туралы шешім тұ- жырымдалмай қалды. Алайда құрыл- тайдың әдеби мұра жөніндегі көз- қарастағы бір қателікке, яғни «халық ауыз әдебиеті құриды, жаңа дәуірде оның дамуына ешбір мүмкіндік жоқ» деген пікірге қатты тойтарыс беріп, фольклордың жазба әдебиетпен қа- наттаса отырып дами беретіндігіне, оны да жинап, басып шығару, халық шығармашылығының өкілдерін қам- қорлыққа алу керектігіне назар ау- дарғанын атап өткен абзал.

Құрылтайда сөйлеген Х. Досмұха- медов, Н. Төреқұлов, т.б. сөздерінде ауыз әдебиеті үлгілерін жинау ісімен қатар, оны ғылыми тұрғыдан талдау, тексеру жайы да әңгіме болды. Ха- лық шығармашылығын жинаушы- ларға арналған үлгі-нұсқа кітаптар жазу, жаппай жинаушылыққа тежеу қоймай, осы игі іспен арнаулы маман адамдар шұғылдануы, қоғамдық жә- не мәдениет ұйымдары жетекшілік, қамқорлық көрсету қажеттігі терең әңгімеленіп, қазақ әдебиеттану ғы- лымының тууына себепші болған үлкен бір міндет анықталды. Ол фоль- клорлық мұраны жинау, жариялау, кітап етіп шығаруды жүйелі арнаға салу арқылы әдебиеттану ғылымын- да халық шығармашылығын әдеби- теориялық, ғылыми тексеру, зерттеу жұмысын жүргізу үшін база жасап беру міндеті еді.
1920-1930 жылдарда жинақталған әдеби-фольклорлық мұраның осы өте бай қоры қазіргі дәуірге дейін фольклористеріміз бен әдебиетші ғалымдарымызға орасан зор көмек жасап келе жатқанын ескеретін бол- сақ, сол кездегі жинау, жариялау жұ- мыстарының мән-мағынасы айқын- дала түсері анық.
Бұл міндетті, яғни әдеби қор мен зерттеу нысанасын жасауда «бі- рыңғай ағым теориясына» бой ұр- ғандардың белгілі көмегі тигенін де жоққа шығаруға болмайды. Олар фольклорлық шығармаларды ғылы-
ми-зерттеушілік мақсат қойып жи- намағандықтан халықтық сипаты күмәнді, көркемдік дәрежесі солғын, орта қолды шығармалар жарияланып жатты. Мұндай жырлардың халықтық мәні мен сипатын ашып, көпшілікке ұсынуға қазақ әдебиеттану ғылымы мен сыны әлі дайын емес еді. Оның үш түрлі себебін ашып айтқан дұрыс. Біріншіден, ауыз әдебиеті үлгілерін ғылыми-зерттеу әдістемесі негізінде тексеретін әдеби-теориялық білімі бар сауатты әдебиетші мамандар бол- мады.
Екіншіден, «ұлтшыл-алашорда- шылар» фольклорлық шығармаларды өз мақсаттарында пайдалануда» де- ген қате ұғымның етек алуына бай- ланысты барлық әдеби мұрадан бас тартушылық орын алды. Пролет- культшылдық сарынның әсерінен ниглисттік көзқарасты ұстанған ақын-жазушылар «жаңа әдебиет» жа- саймыз деген даурықпаның салдары- нан халық әдебиеті нұсқаларынан ат- тондарын ала қашты.
Үшіншіден, сол кездегі шығарма- шылық күштердің орталығы болған ҚазААП-тың әдеби мұраны маркс- тік-лениндік принцип тұрғысынан ғана қарағандықтан, ғылыми-зерттеу саласында жетекшілік рөлі болма- ды. ҚазААП-тың мүшелері ұлтшыл- дыққа қарсы күрес желеуімен жүріп нигилисттік көзқарас пен «тұрпайы социологизмнің» батпағына қалай батқандарын өздері де сезбей қалды.

Осының нәтижесінде халық ауыз әдебиетінің көркем де көрнекті үлгі- лерінен, қазақ әдебиетінің көрнекті өкілдерінен, әсіресе, Абай, Ыбырай шығармасынан бас тартқан кездері де аз емес. «Шолпан», «Таң», «Те- мірқазық» журналдары мен «Ақжол» газетінің төңірегіне топтасқан ақын- жазушылардың бәрі дерлік «ұлтшыл- дар» саналып, олардың «әдеби мұ- раны жариялаудағы мақсаты хандық, байшылдық дәуірді насихаттау»,
«Абай – ұлтшылдық әдебиеттің ба- сы» деген қате ұғымдар орын алды, көп мәселені орынсыз насырға шап- тырып отырды.
Мәдени-әдеби мұраны игеру мен пайдалануда «әр ұлтта екі түр- лі мәдениеттің элементтері болады» деген лениндік қағида қатты дә- ріптелді. Соның салдарынан Алаш зиялыларына қарсы күрес ұраны, әдеби-теориялық білімді меңгеру са- ласындағы тәжірибесіздік, идеоло- гия майданындағы толып жатқан ай- тыстардың ықпалынан әдеби-тарихи зерттеуге тежеу саларлық кейбір ма- қалалар да жазылып қалды. С. Мұ- қанов өзінің «Қара тақтаға жазы- лып жүрмеңдер, шешендер» және кейіндеу жазған «Әркім өзінше ой- лайды» атты мақалаларында артық сілтеп, кем өлшегендері жоқ емес, пролеткультшылдық ой-толғамдары айқын байқалады.
Алайда 1920 жылдардың алғаш- қы жартысында жалпы әдебиет, оның
қоғамдық рөлі, әдеби мұра туралы пікір білдірген мақалалардың бәрі дерлік нигилизмге, тұрпайы социо- логизмге толы болды десек қате бо- лар еді. «Ұлтшыл әдебиетшілерге» қарсы күрестің әсерінен Абай шы- ғармашылығы жөнінде сыңаржақ пікір айтқанымен С. Мұқанов фоль- клорлық мұра туралы біршама дұрыс көзқараста болды. «Қазақ әдебиеті һәм Ыбырай» атты мақаласында ес- кі әдеби мұраның иесі үстем тап емес, еңбекші халық мұңын жырла- ған ақын, жыршылар болғанын дә- лелдейді. «Қазақ әдебиетін төменгі сатыда деп далаға тастауға болмай- ды. Мәдениетті елдер бірте-бірте өнерленген. Ендеше қазақтың алдағы аз жылда мәдениетті болуына сөз жоқ. Ол күнді күтіп отырмай қазақ әдебиетін тексерудің негізін қазір сала беру керек....Әдебиет екі түрлі ғой, біреуі – ауыз әдебиеті, біреуі – жазба әдебиеті. Қазақ жазба әдебиеті әлі жан-жақты толық өркендеп болған жоқ. Ал ауыз әдебиеті бізде бай, әдемі деуге болады» деген пі- кірінің өзі зерттеушілік ойдың өре- сін сездіреді. Сонымен қатар, ауыз әдебиетінің халықтың тұрмыс-тірші- лігі, әлеуметтік өміріне тығыз бай- ланыстылығына тоқтала келіп, ав- тор халық әдебиетінің ең көрнекті өкілдері деп Шөже, Орынбай, Шал, Біржан, Ақан, Ыбырай, т.б. ақын- жыршылардың өнерпаздығына көңіл аударады. Олардың шығармаларын

жинап бастыру, зерттеу мәселесін сөз ету арқылы әдебиет тарихын жазу проблемасын көтереді. Оның үлкен де сүбелі саласы 1924 жылы С. Төң- керісұлының (С. Мұқановтың) «Қа- зақ әдебиетінің қысқаша тарихы» деген атпен Сәкеннің Орынбордағы қазақ жастарының клубында оқыған лекциясының негізгі жүйесін баян- дап беруден айқын көрінеді. М. Әуе- зовтің «Қазақ әдебиетінің қазіргі дә- уірі», А. Сегізбаевтың «Халық һәм әдебиет» атты мақалалары осының айғағы іспеттес.
Осы еңбектерде ауыз әдебиеті үлгілерінің иесі еңбекші халық еке- нін дәлелдеу үшін фольклордың даму жолдарын халқымыздың та- рихымен байланыстыра қарайды. Сонымен қатар ауыз әдебиеті мен жазба әдебиеттің өзіндік сипатта- рын анықтауға талпынып, халық шығармасынан үлгі алу, үйрену, практикалық, көркемдік қажеттікке жаратуға ғылыми тұрғыдан на- зар аударылған. Бұл мақалалар қа- зақ әдебиеттану ғылымының туу дәуірінде фольклористика саласы- на түскен жаңа дәуіріндегі үлкен жолдың бастамасы сияқты. Кейбір мақалада ғылыми жағынан негізсіз пікірлер кездескенімен, сол кезде етек алып тұрған «бірыңғай ағым те- ориясына» да, нигилистік көзқарасқа да қосылмай, таза ғылыми тұрғыда пікір айтуға ұмтылыс та бар.
Әдеби-мәдени мұраны жинау, жа- риялау үлкен білімділікті, ғылыми дәлдікті, қажымас еңбекшілікті та- лап ететінін ескерсек, халық әде- биеті үлгілерінің бай қорын жасау (публикаторская работа) жұмысы ғы- лыми-эстетикалық қажеттілікке ай- налды. Осының нәтижесінде әдеби мұра туралы ғылыми-зерттеушілік көзқараспен пікір айту мәнді арнаға бағыт алды. Әдеби-тарихи сипатта- ғы ой-пікір ұштала түсіп, ұлттық әдебиеттің тарихын зерттеу пробле- масы дәуір талабы алға тартқан көр- кемдік міндеттермен іштей бірлік табуға ұмтылды. Жаңа мән, өзгеше сипат алып дами бастады.
1920 жылдардың аяғы 1930 жыл- дардың басында халық әдебиетін жи- нау, жариялау, зерттеу мақсатында- ғы С. Сейфулиннің, С. Мұқановтың, А. Байтасовтың, Ә. Тәжібаевтың, Ж. Ті- лепбергеновтің, т.б. мақалалары жа- рық көрді. Осы кезеңдегі жинау- шылық сипаттың басым болуына байланысты бұл мақалалар халықтың ескі әдебиет мұраларын халықтың игілігіне жарату, рухани байлығына айналдыру міндеттерін көтере оты- рып, ол үшін көп болып кірісуге шақырды.
Дәуір талабына сай үн қосып, әдеби мұраны шығаруға атсалыс- қан, бірталай үлгілерді жариялаған, мақалалар жазған А. Байтұрсынов, М. Жұмабаев, Ж. Аймауытовтардың көзқарастары идеологиялық күрес

барысында дұрыс сараланбай айтыс- тартыс туғызды. «Ұлтшылдардың мақалаларында әрқашан «бірыңғай ағым теориясының» жүйесі жатады» деген қате пікірлердің орын алуы нигилистік көзқарасты шамадан тыс күшейтіп жіберді. С. Мұқановтың 1927 жылы «Менің қорытынды пі- кірім» атты мақаласына сол кездегі ұлтшылдыққа қарсы күрес лейтмо- тиві арқау болып, Абай шығармашы- лығы мен халық әдебиеті туралы да өзінің бұрынғы айтқан пікірлеріне қарама-қайшы шықты. Фольклорлық шығармаларға нигилистік пікірде қарап, «кімнен үлгі аламыз» де- ген мәселеде «ұлтшылдар» жинап- насихаттап отырғандықтан «халық әдебиеті бізге жат, одан үлгі алар ештеңе жоқ» деп, тарихи сабақтастық пен дәстүрлікті жоққа шығарады. Нигилистік көзқарастың өрістеуіне тек қана пролеткультшылдық пен әсіре солақайшылдық әсер етіп қой- ған жоқ. Сонымен қатар, «ұлтшыл» деп танылған ақын-жазушылардың әдеби мұраны игеруде жүргізген жұ- мыстары қатты әсер етті.
1920 жылдардың аяғына қарай бұл көзқарас бәсең тартып, айтылған қате пікірлер түзеле бастады. С. Мұ- қанов өзінің 1929-1930 жылдардағы мақалаларында жоғарыдағы пікірінің қате екенін мойындап, өз үстемді- гін танытып қалған маркстік-ленин- дік әдіснамаға сай фольклорлық үлгілердің халықтық, таптық мәніне
қарай зерттеу жүргізу керектігін жаз- ды. «Әркім өзінше ойлайды» атты мақаласында: «Әдеби мұрадан пай- далысын аса сақтықпен талғап, ірік- теп алу керек», – деп әдебиеттану ғылымының туу кезеңі үшін мәні бар пікір айтады.
Фольклорлық мұраны жинау мәселесін сөз етумен қатар, жеке- леген шығармаларды ғылыми тұр- ғыдан қарап, пікір айтуға ұмтылған алғашқы мақалалар да көріне бас- тады. М. Әуезовтің «Таң» журна- лындағы «Қобыланды батыр», «Ала- көз» деген жасырын атпен шыққан
«Еңбекші қазақтағы» «Арқалық ба- тыр» атты мақалаларда қазақтың эпостық жырларының халық ауыз әдебиетінде алатын орыны, мәні, жанрлық ерекшеліктері сөз болды. Осы екі мақалада да авторлар ба- тырлар жырын халықтың өткендегі өмір-тіршілігімен, бастан кешкен та- рихи оқиғаларымен байланыста алып қарайды. Жалпы эпостық жырлардың шығуын, халық арасына кең тарауы, ұрпақтан-ұрпаққа жетіп отыруын сөз ете отырып, эпостық жырлардың тарихилығы халық тарихымен бай- ланысты екендігін айтады.
М. Әуезов осы мақаласымен жал- пы қазақ эпосы, оның ішінде «Қо- быланды батыр» жырының ғылы- ми тексерілуіне сол кездің өзінде-ақ үлкен жаңашылдықпен жол ашты. Автор қазақтың эпостық жырла- рын Алтын Орда, Қазан хандығы,

Ноғайлы дәуірлеріне бөліп, «Едіге»,
«Ер Тарғын», «Ер Сайын», «Шора»,
«Қобыланды» сияқты батырлар жыр- ларын сол кезеңдерге жатқызады. Қобыландының тарихта болған адам екенін дәлелдеу мақсатына бірне- ше мысалдар келтіре отырып, ба- тыр мен Құртқа образына сипаттама береді. Осы мақаладағы бір көңіл аударатын бір пікір: «Қобыланды – елдің қиял қылған батыры, бұл өз руының мақтанышы. Елінің қор- ғаны. Жаугерлік, тыныштық жоқ за- манда, жағалай шабыс, құба қалмақ заманы сияқты аума-төкпе заман- да, амандықты, тыныштықты тіле- ген ел батырды қиял қылған», – дей келіп, эпостық жырлардың та- рихи оқиғаның салдарынан туға- нымен, халық өз арман-тілегіне орай толықтырып, өңдеп ұрпақтан-ұр- паққа жеткізетініне тоқталады. «Зерт- теу әдістерінде байқалған кейбір қай- шылықтарына қарамастан, М. Әуе- зовтің батырлар жырының шығу көзі, оған халықтың творчестволық қа- рым-қатынасы ондағы тарихи оқиға- ның халық қиялы мен тілегіне сәйкес суреттелуі, бірлік, елдік, патриоттық мотивтер, жырдың кейіпкерлері, тілі туралы айтқан топшылаулары мен батыл байқаулары 1920 жылдар үшін батырлар жырын зерттеудегі үлкен жаңалық еді» [32, 176].
Теориялық, жанрлық жақтан терең талдауларға бара қоймаса да, 1920 жылдардың бас кезіндегі мақала-
ларда фольклорлық шығармалардың тарихилығы туралы проблеманы сөз етуінің өзі ғылыми-зерттеушілік ой- пікірдің өрісін аңғарта алатын еді.
Жаңа дәуірдің әдебиетін туды- ру мәселесі, оның идеялы, шы- ғармашылық бағыты қандай болуға тиіс, ол қандай көркемдік әдіспен өркендеуі керек деген проблемалар 1920 жылдардың орта шенінде анық бой көрсетті. Оның сөз болуы бір жағынан фольклорлық мұраға да қа- тысты болды.
«Кімнен үлгі аламыз» деген ке- зеңдік сауалға жауап беру барысында дәстүр мен жаңашылдықтың тарихи сабақтастығы кең сөз болды». Олар- да ғылыми-зерттеушілік сипат жет- пей жатқанымен, мәдени мұра тура- лы лениндік қағиданың ықпалында айтылғанымен, фольклорлық үлгі- лер мен атақты ақын-жыраулардың классикалық мұрасын әділ бағалау, одан үлгі алу, үйрену жолын наси- хаттау саласында бірталай ізденістер болды.
Сөзіміз дәлелді болуы үшін бел- гілі қоғам және ұлт қайраткері, сын- шы, әдебиетші С. Садуақасовтың
«Әдебиет туралы» мақаласындағы әдеби мұраға деген көзқарасына тоқ- тала кетелік. Автор нигилистік ба- ғытты сынай отырып: «Ескіден қал- ған мұраға біз ие боламыз ба, жоқ болмаймыз ба? Бұл – үлкен негізгі мәселенің бірі. Біздің көбіміз (мен біз дегенде коммунист сыншыларды ай-

тамын) бұл мәселеге әлі үстірт қарап жүрміз», – деп «қазақ әдебиеті өзінен- өзі үлгі алатын дәуірге жеткен жоқ» деген пікірге қарсы шығады [33]. Бұл жөнінде Қ. Кемеңгеров: «Ауыз- ша айтылып жүрген халық әдебиеті көшпелі шаруаның, рулық қоғамның айнасы болды. Ұзақ заманның ішін- де халық әдебиеті кемеліне жетті», – деп білген болатын [34]. С. Са- дуақасов осы ойды жалғастыра оты- рып: «Қазақ әдебиеті өткенінен де, қазіргі халінен де үлгі-тәжірибе ала алады, өзінен өзі үлгі алатын дәуірге әбден жетті. Тегінде өзінен өзі үлгі ала алмайтын әдебиет болуға тиіс емес. Өткенді ұмытып, өткеннің бә- рін мансұқ қылып тастағанда, жаңа қайдан өспекші? Сондықтан біз ескі мұрадан жерімейміз. Ескі мұраның жарайтынын аламыз, жарамайтыны қалады», – деп кең орын теуіп келе жатқан маркстік-лениндік әдіснама талаптарына сай ғылыми жаңаша тұжырым білдірді.
Қазақ кеңес әдебиетінің бет- бағдары туралы толымды пікір айта бастаған сын мақалалар мен әдеби мұраны игеру, зерттеуге байланыс- ты әдебиет тарихын жазу пробле- масын көтере бастаған ғылыми сипаттағы осы мақалалардың әдеби- теориялық және әдеби-тарихи тал- даулар жасауға ұмтылуынан қазақ әдебиеттану ғылымының туу кезеңі жалғаса түскенін байқаймыз.
Әрине, бұл мақалаларда көте- рілген мәселелердің шын мәніндегі ғылыми-зерттеу дәрежесінде тексе- рілуі мен әдебиет туралы ғылым қа- лыптасуының күрделі процесі әлі ал- да еді. Дегенмен, бұл процеске алғаш- қы дәнді еккен, соқпақ басы болған осы мақалалар екенін аңғармау ағат- тық болар еді. Олар фольклористика ғылымының қалыптасу тарихындағы болашақ зерттеулердің негізіне бар- лау жасады.
Бұл айтылғандар фольклорта- нудың өзекті мәселелерінің ғылыми- зерттеу сипатындағы мақалаларда ғана көрінген келбеті болса, оны монографиялық тұрғыда тексерудегі құнды еңбектер де осы 1920 жылда- ры жазылды. Бұл жолдағы алғашқы бастаманы салған М. Әуезовтің 1927 жылы шыққан «Әдебиет тари- хы» атты еңбегі болды. М. Әуезов
«Әдебиет тарихында» сол кездегі фольклортану саласындағы әр түр- лі мақалаларда айтылып жүрген ғы- лыми-зерттеушілік ой-пікірді бір жүйеге салып берді. Еңбектегі кейбір топшылаулар мен тұжырымдарда
«бірыңғай ағым теориясының», кей- де «тұрпайы социологизмдік» көзқа- растың кездесіп қалуы да сондықтан. М. Әуезов ХХ ғасыр басында- ғы фольклортану саласындағы ғы- лыми-зерттеушілік ой-пікірді жал- ғастыра отырып, өз үстемдігін құ- руға ұмтылып жатқан маркстік- лениндік әдіснама принциптері

талабына сай емес, таза ғылыми тұрғыдағы еңбек жазып шықты. Ав- тор әдеби мұраның таптығы мен халықтығы қағидаларынан гөрі та- рихилық принципіне сай зерттеу жасауды басты мақсат санаған. Бұл жерде маркстік-лениндік әдіснама әдебиеттің халықтығы принципі мен төңкеріске дейінгі ғылыми- зерттеушілік ой-пікірдегі халықтық мәселесі арасына шек қоюға бол- майды. Төңкеріске дейінгі бұл ғы- лыми ұғымды жаңа әдіснама әде- биеттің таптығы принципіне сай бұрмалап әкетіп, таптық мүддемен байланыстылықта қарады. Маркстік- лениндік әдіснама бойынша ха- лықтық ұғымы жалпы ұлт емес, оның ішіндегі жұмысшы, шаруа деңгейіндегі тар шеңберде қаралды. Буржуазия мен феодалдардың тап ретінде жойылуынан кейін халықтық ұғымы бүкіл ұлттық сипат алып кетті. Сондықтан «Әдебиет тарихын- да» тарихи жырлар мен өлеңдерді қарастырғанда, олардың халық өмірі мен тарихи шындық тұрғысынан тексерілуі бұл еңбектің кеңес өкі- меті дәуірінде ғылыми айналымға қосылмауына басты себептердің бірі болды.
Еңбектің 1920 жылдардағы ғы- лыми-зерттеушілік ой-пікірге қосқан үлесін анықтау үшін М. Әуезовтің қазақ фольклорын зерттеудегі ға- лымдық білімділігі мен біліктілігін
айқын танытатын үлкен үш түрлі бас- тамасына назар аудару керек:

1. 
   Оқулықтағы кез келген халық ауыз әдебиетінің үлгісін талдауда, оның әлеуметтік сыр-сипатын айқын- дауда тарихилық принципі тұрғы- сынан келуі.
   
2. 
   Импровизаторлық табиғи ту- ма таланты бар қазақ халқының өте бай ауыз әдебиеті шығармалары- ның шығуы мен таралуын халықтың ғасырлар бойғы салт-санасына, әдет- ғұрпына, тұрмыс-тіршілігіне, эко- номикасына байланыстыра зерттей отырып, халықтық сипатына ба- са көңіл аудара отырып талдады. Әдеби мұраның халықтық сипаты туралы айтылып жүрген әр түрлі ой-пікірді ғылыми негізде дамыта отырып автор:«Сондықтан ауыз- ша әдебиеттің ішінде елдің белгілі ұғымын білдіретін жалпы дүниеге көзқарасын сездіріп, өткенді қалай түсінуін көрсететін сөздің барлығын да бірақ адамға тиісті өнер емес, сол көптің өнері, жалпақ елдің сыбағасына тиетін өнер туындысы... олардың өлең-жыр ішінде айтатыны түгелімен жалпақ елдің ұғымы мен жалпақ елдің көзқарасы», – деп атап көрсетеді.
   
3. 
   Қазақ әдебиетінің тарихын ауызша әдебиет және жазба әдебиет деп екіге бөліп тексеру қажеттігін тұңғыш рет ұсына отырып, фольклор мен жазба әдебиеттің арасындағы
   

айырмашылық пен өзара байланысқа ғылыми тұрғыда келеді. Жазба әде- биеттің тууын тек қана жазу кір- ген кезеңнен немесе өлеңді жазып шығаратын ақындардың шығуымен ғана сәйкес қарап қоймай: «Әдебиет жүзінде елдің, әлеуметтің тіршілігі сөз бола бастаған соң, жазба әдебиет дәуірі туа бастады деп есептеу ке- рек. Ауызша мен жазбаша әдебиеттің арасын бөлетін кезең, белес осы», – дейді [35, 21]. Сол кездегі ғылыми- зерттеушілік ой-пікірдің дәрежесіне сай біржақты айтылғанын елеме- ген күннің өзінде қазақ фольклоры мен жазба әдебиеті туралы алғаш- қы айтылған пікірлердің бірі екенін ескеретін болсақ, қазақ әдебиетінің тарихын жасау жолында және оны дәуірге бөлуде алғашқы қадам ре- тінде маңызы зор деп бағалаған жөн. Қазақ ауыз әдебиетін жанрлық жағынан түрге бөлуде өзінен бұрын соңғы еңбектерге сүйене отырып, салыстыра зерттеу жүргізгенін бай- қау қиын емес. «Қозы Көрпеш-Баян сұлу» жырының нұсқаларын са- лыстырғанда В. В. Радловтың жа- зып алған түріне ерекше тоқталады. Соған қарағанда В. В. Радловтың
«Түркі тайпаларының халық әдебие- тінің үлгілері» атты еңбегімен жақсы таныс болған. М. Әуезов осы Рад- ловтың және қазақ фольклоры тура- лы пікір айтқан орыстың ориента- лист-этнограф ғалымдарының қазақ
фольклорын жанрлық түрге бөліп классификация жасау жолындағы ой- ларын жалғастыра, дамыта отырып бір жүйеге түсірді. Қазіргі қазақ фоль- клористика ғылымында айтылып, жазылып жүрген классификацияның негізінде М. Әуезовтің осы алғаш- қы жанрлық түрге бөлуі жатқанын ескеретін болсақ, бұл еңбек автордың сол кездегі ғылыми-зерттеушілік ой- пікірде қандай жаңалық ашқанына еріксіз куә боламыз. М. Әуезовтің бұл ғылыми жаңалығының мәнін ашу үшін, қазақ фольклоры жанрларына В. В. Радловтың жасаған жіктеуімен салыстырып көрелік.
Радлов қазақ әдебиетін халық сөзі (народное изречение) және кіта- би өлең деп бөлсе, М. Әуезов жаз- ба әдебиет, ауызша әдебиет деп те- реңірек барады. Радлов ауыз әдебие- тінің үлгілерін ел арасында айтылу мағынасына, тақырыбына қарай:
1.Үлгі сөз. 2.Ұзатылған қыздың сөзі. 3. Жоқтау жыр. 4. Қайым өлең.
5. Айтыс. 6. Бақсы сөзі. 7. Қара өлең.

8. 
   Мысал сөз. 9. Батырлық ертегі және ертегі, – деп бөледі. Ал М. Әуезов бұл жіктеуге сын көзімен қарай оты- рып, қазақ фольклорының өзіндік іш- кі ерекшеліктеріне, халықтың әдет- ғұрып, салт-санасына байланыстыра қарап, өзінше бөледі. М. Әуезовтің классификация жасауы бойынша қазақ халық ауыз әдебиеті жанрлық жағынан төмендегідей топтастыры- лады:
   

І. Сыршылдық салт өлеңдер.

1. 
   Жалпақ елдің салтымен байла- нысқан шер өлеңдер.
   

а) Жоқтау; ә) Естірту; б) Қоштасу; в) Көңіл айту.

2. 
   Дін салты мен дін ұғымынан ту- атын өлеңдер.
   

а) Жар-жар; ә) Қоштасу-танысу; б) Беташар.
ІІ. Әңгімелі өлеңдер.

1. 
   Батырлар әңгімесі.
   

а) Ұлы батырлар; ә) Кіші батыр- лар.

2. 
   Ел поэмалары.
   
3. 
   Тарихи өлеңдер. ІІІ. Ертегілер.
   

ІV. Айтыс өлеңдер.
а) Ақындар айтысы, ә) Билер ай- тысы.
Қарап отырсақ, қазақ ауыз әде- биетінің қазіргі қалыптасқан жанр- ға және түрге бөлінуінің алғашқы ғылыми-теориялық ұғымдары тұң- ғыш рет осы еңбектен басталған. Батырлар жырын «ұлы батыр», «кі- ші батыр» деп олардың дүниеге ке- лу ерекшеліктеріне байланысты бө- луіне қосылмаған күннің өзінде, жырлардың шығуын халық өмірімен байланыста тарихилық принципі не- гіздерінде қарауының өзі 1920 жыл- дардағы әдебиеттану ғылымы үшін үлкен бастама екенін айту қажет. Сол сияқты лиро-эпостық жырлардың көп нұсқалығына назар аударып салыс- тыра зерттеуге талпынуы, ертегілер- ді мазмұндық жағынан тұрмыс-салт,
қиял-ғажайып, сатиралық-күлкілі ертегілер деп топтастыруы, жыр- лардағы күрделі образдарды әсі- ресе, батырлар бейнесін салысты- ру – өз кезеңі үшін үлкен жаңалық қана болып қоймай, басқа да ауыз әдебиетімен шұғылданушыларға жа- ңа жол, соны соқпақ болды. «Әде- биет тарихында» сол кездегі қазақ әдебиеттану ғылымындағы ғылыми- зерттеушілік ой-пікірде болған қате көзқарастар да орын алған. Ауыз әдебиетін қоғамдық тенденциядан тысқары өнер деп тануы, жекелеген шығармаларды талдағанда сыршыл- дық, эстетикалық жағына көп көңіл бөлуі, ескі мұраның бәрі мінсіз деп қарауы «бірыңғай ағым» теориясы- на бой ұрғанын байқатады. Солай бола тұрса да М. Әуезовтің еңбегі сол кезеңде қазақ фольклорының тари- хын тексеруде тың мәселелер көтере білген күрделі зерттеу болды.
Қазақ фольклорын ғылыми негіз- де зерттеуге үлкен қадам жасаған еңбектің бірі – Х. Досмұхамедовтің Ташкент қаласынан басылып шық- қан «Қазақтың халық әдебиеті» ат- ты қысқаша очеркі. Бұл Қазақ педа- гогикалық институтында жасалған баяндамасының негізінде басылған. Автор алғы сөзде халық ауыз әде- биетін зерттеуде жүйелі ғылыми еңбек жоқ екенін атап көрсете оты- рып, «Біз, әрине, халық әдебиетінің даму тарихын мүлде сөз етпейміз, сол секілді бұл әдебиеттің осылай-

ша жан-жақты дамуына ықпал еткен себептер мен жағдайларға, сырттан болған әсерлер мен қазақтарға туыс- тас халықтардың халық әдебиеттері мен өзара ауыс-түйіс мәселелеріне де тоқталмаймыз», – деп көрсетеді [36, 14]. Қазақ әдебиетінің тарихын тексерудегі фольклорлық мұраны зерттеудің маңызын, бұл жұмыстың өте ұзақ та қиын болатынын ес- кертіп өтеді. Осы еңбегін жазудағы мақсатын:«Біз бұл очеркімізде тек қазақ халық әдебиетінің болмыс- бітімін хатқа түсіріп, қолдан кел- генше жүйелі де айқын классифи- кациялап, әрбір бөлімнің мазмұнын ашып, бастау-бұлақтарын анықтап және оның қазақ, орыс тілдеріндегі бар үлгілерін көрсетуді мақсат тұ- тып отырмыз. Халық әдебиетін жүйелеудің тырнақ алды тәжірибе- сі болғандықтан біздің очеркіміз тұтастай, әсіресе оның классифика- циялау бөлімі кемшіліктерден құр алақан болмаса керек, ал оларды түзету кейінгі ізденіс зерттеулердің міндеті болмақ», деп нақты түрде атап айтады. Х. Досмұхамедовтің фольклорлық мұраға деген көз- қарасында «бірыңғай ағым» теория- сының әсері болғаны да осы алғы сөзінде халық әдебиетін жинау, жа- риялау жұмыстарына байланысты пі- кірлерінен анық байқалады. ХІХ ға- сырдың соңынан бастап қазақ да- ласына кіре бастаған қоғамдық өз- герістер қазақ фольклорының дамуы-
на тұсау салды, енді төңкеріс дәуірі қазақтардың тұрмыс-тіршілігіне, салт- санасына, әдет-ғұрпына түпкілікті жаңарулар енгізуде, сондықтан «төң- керістен кейін барлық халық әдебие- ті сияқты қазақ халық әдебиеті де бірте-бірте тіршілігін тоқтатпақ» де- ген қате көзқарасты ұстанады. «Ха- лық әдебиетін жақсы-жаман деп бөлмей бәрін жинау керек» деген 1920 жылдардың алғашқы кезінде айтқан пікірі осы ұғымнан туындап жатқанын аңғару қиын емес. Төрт тараудан тұратын бұл ғылыми очерк- тің ең негізгісі – «Халық әдебиетінің мазмұны» аталатын бөлімі. Автор бұл бөлімде еңбектің үшінші тара- уында тізіп көрсеткен қазақ фоль- клорына жасаған классификациясы- ның әр түріне халық өмірінде ала- тын орнына байланыстыра отырып, нақты анықтамалар береді. Со- нымен қатар, әр жанр түрінен үзін- ділер келтіре отырып, оларды тал- дап көрсетуде, ғылыми сипаттағы пікірлермен дәлелдеуде өте бай маз- мұндағы мысалдарды орыс және қазақ тілінде қатар алған. Осы та- рауда автор тек ауыз әдебиеті үлгі- лерінің анықтамасын бере оты- рып, шығу себебін түсіндіріп өтуді ғана мақсат тұтқан. Мысалы, бесік жыры, жарапазан, қоштасу өлең, т.б. ешбір топтастыруға қоспай жеке қарастырса, қыз ұзату салтына бай- ланысты өлеңдерді сүйіспеншілік әдебиет (любовная литература) деп,

оған той өлеңдері деген анықтама беріп, жар-жар, той бастар, беташар деп бөліп талдайды. Х. Досмұхамедов фольклорлық үлгінің қай түрін сөз етсе де оның тәрбиелік мәніне де ерекше көңіл аударып отырған. Мы- салы, «Бала тілінің дамуы мен жеке адамның қалыптасуы мәселелеріне халық балалар әдебиетін зерттеудің көптеген мағлұмат беретіні сөзсіз, сондықтан да қазақ педогогтері бұған дұрыстап көңіл аударулары қажет». Сонымен қатар, келтірілген мы- салдардың В. Радлов пен Ә. Диваев орысшаға аударған үлгісі мен қазақ тіліндегі нұсқасы қатар берілген. Автордың ғылыми-зерттеу, бағалау сипатындағы көптеген пікірлері де көңіл аударарлық. Мысалы, мақтау өлеңдердің айтылуы бұрын халық үшін жасаған қызметі мен ерлікке байланысты айтылатынына, осы түр- дің шығуына сол себеп болғанына тоқтала келіп: «Мақтау жырлары бұрынғы кезде тек шын мәнінде ең- бегі сіңген, лайықты адамдарға ба- ғышталса, ал кейін мақтаушыға сый- сияпат беру дәстүрі бұндай одалар- дың мәнін түсіріп, сый, лауазым, қошамет алу үшін небір жалған сөз- дер айтылып отырды. Бұл құбылыс- ты өткен ғасырдың 1970 жылда- рында Абай тұңғыш байқап, өзінің өлең сөзімен аяусыз әшкереледі», – деп жазады. Автор осы тараудағы өзі мазмұндап шыққан қазақ ауыз әдебиеті үлгілерін бір жүйеге салу
мақсатымен, келесі тарауды «Қазақ халық әдебиетінің классификация- сы» деп атап, толық кестесін берген. Х. Досмұхамедовтің бұл фольклор- лық жанрларды жіктеуінде М. Әуе- зовтің «Әдебиет тарихы» еңбегінде жасаған классификациясындағы жү- йелілік жоқ. Алайда, автор халық ауыз әдебиетінің барлық үлгілерінің түрін қамтыған және көптеген жік- теулер мен атаулар қазіргі қазақ фольклористика ғылымындағы клас- сификацияда кездеспейді. Сол себеп- тен Х. Досмұхамедов жіктеген үлгіні түпнұсқасында (очерк орыс тілінде басылған) түгел беруді дұрыс көрдік. ІІІ. Қазақ халық әдебиетінің клас-
сификациясы.

1. 
   Эпос (жыр) а) батырлық; б) та- рихи; в) хайуанаттар.
   
2. 
   Ертегі.
   
3. 
   Мақал-мәтел.
   
4. 
   Жұмбақ.
   
5. 
   Ырым сөз.
   
6. 
   Жаңылтпаш.
   
7. 
   Наным-сенім.
   
8. 
   Әпсана.
   
9. 
   Он екі жылдық жыл есебі – мү- шел (жыл мезгілі, ай, апта күндері, олардың шығуы мен мәні туралы әңгімелер).
   
10. 
    Перілік хикаялар (Жалмауыз кемпір, жезтырнақ, марту, қара, ал- басты, обыр, үбе, жын, пері).
    
11. 
    Космогониялық әңгімелер (ас- пан шырақтары, күн күркіреу, найза-
    

ғай, аққан жұлдыз, Темірқазық, Жеті қарақшы, Үркер, т.б.

12. 
    Түс жору.
    
13. 
    Ойын және онымен байланыс- ты түрлі мәтел, тақпақ, әңгіме.
    
14. 
    Аңыз.
    
15. 
    Шежіре: а) жеке адам; ә) тайпа; б) ру; в) ата; г) хан.
    
16. 
    Тұрмыстық жыр. («Қыз Жібек»,
    

«Қозы Көрпеш-Баян сұлу», «Айман- Шолпан», т.б.).

17. 
    Айтыс): а) ру айтысы, ә) тайпа айтысы, б) қыз бен жігіт айтысы, в) жұмбақ айтысы, г) хат айтыс.
    
18. 
    Мақтау өлеңдер: а) жеке адам- ды мақтау, ә) тұтас руды немесе ата- ны (ата жұртты не белгілі бір жерді), б) қандай да бір оқиғаны, затты, жа- нуарды, т.б. мақтау.
    
19. 
    Жоқтау: а) қайтыс болған кісіні не жер аударылғанды, ә) ата жұртты, б) жастықты, в) сүйгенін т.б.
    
20. 
    Жылау-сықтау.
    
21. 
    Көңіл айту, жұбату.
    
22. 
    Сатира, ирония және эпи- грамма (жамандау, мысқыл, келеке, кекесін-келемеж, шағу).
    
23. 
    Билік сөз.
    
24. 
    Бата, алғыс.
    
25. 
    Қарғыс.
    
26. 
    Күлкі, көңіл ашу сөз.
    
27. 
    Әзіл.
    
28. 
    Үгіт өлең.
    
29. 
    Зар заман толғау.
    
30. 
    Патша және Қоқан үкіметіне қарсы және чиновниктердің бас-
    

сыздығына қарсы қыздырушы, на- мыстандырушы өлең.

31. 
    Болжау өлең.
    
32. 
    Өсиет өлең.
    
33. 
    Ғұмырнама мен өмірбаян.
    
34. 
    Бесік жыры.
    
35. 
    Үйлену тойы жырлары: а) жар- жар, б) тойбастар, в) беташар.
    
36. 
    Ғашықтық өлең (жігіт өлеңі).
    
37. 
    Қоштасу өлең.
    
38. 
    Көрісу өлең.
    
39. 
    Сәлем өлең.
    
40. 
    Әруақпен сөйлесу.
    
41. 
    Емшілік өлеңдер: а) бақсының жын шақыруы; ә) оқу; б) арбау; в) кө- шіру, қағу; г) үшкіру, дем салу; е) са- дақа сұрау, құдайы, назире; ж) кітап ашу; з) бойтұмар; и) құмалақ салу, жауырын қарау.
    
42. 
    Өтірік өлең.
    
43. 
    Жарамазан.
    
44. 
    Боғауыз өлең.
    
45. 
    Діни әдебиет.
    
46. 
    Араб-парсы өмірін көрсететін әдебиет (қысса).
    

Міне, Досмұхамедовтің осы клас- сификациясына қарап отырсақ, оның
«Егер аталған қазақ халық әдебие- тінің барлық мазмұн-мәнін бір жер- ге жинақтасақ, онда қазақ өмірінің барша қыры бейнеленетінін көре- міз» деген сөзінің рас екеніне күмән келтіре алмайсыз. Егер бұл пікірі- мізге қазіргі қазақ фольклористика- сындағы қалыптасқан классифика- цияда тұрмыс-салт жырлары құра- мында айтылып жүрген бесік жы-

рын және жалпы балалар фоль- клорын, ескерусіз қалған бата сөз- дердің, демонологиялық және кос- могониялық аңыз-әңгімелердің фоль- клорлық жеке жанр түрі ретінде те- реңдете зерттеліп жүргенін қосатын болсақ, очерктегі жанрға, түрге бө- лудің әлі маңызын жоймағаны ай- қындала түседі. Фольклорист ғалым- дарды автор айтқан бірнеше түрлер, әсіресе алғыс және қарғыс мәндегі сөздер, емдеу өлеңдер, т.б. жаңа ба- ғыттағы жаңа зерттеулер жүргізуге жетелеп тұр деген ойдамыз. Кесте- нің мазмұнына көз салсақ, қазақ фольклорының көптеген түрлері ке- йінгі кездегі классификацияға енгі- зілмегенін, ғылыми тұрғыда зерт- телмегенін байқау аса қиын емес.
Автордың осы еңбегі арқылы сол кездегі әдеби-теориялық, әде- би-тарихи талдау жасай тексеру бағыттарындағы ғылыми-зерттеу- шілік ой-пікірге қосқан бірнеше жа- ңа ойларын атап көрсеткен дұрыс. Біріншіден, қазақ өлеңінің табиға- ты туралы ғылыми ой қозғай келе,
«Қазақ тіліндегі екпін сөз соңына түсетіндіктен қазақ поэзиясы әр өлеңдегі бірдей буын санына құрал- ған силлабикалық өлең өлшемі бо- лып келеді», деп бұл өлең құрылы- сының ерекшелігін түсіндіріп бер- ген. Екіншіден, кез-келген поэзиялық түрдегі фольклорлық шығарманың әнмен айтылуына көңіл аударады. Үшіншіден, фольклордың авторы
мен сақтаушысы халық екенін, сон- дықтан халық шығармалары деп ата- латынын, ал таратушылар әр түрлі өнер иелері деп көрсетеді. Оларды өлеңші (песнопевцы), ақын (народ- ные поэты импровизаторы) және халық билері (народные бии, стар- шины, судьи) деп үшке бөледі де:
«Қалың бұқара арасынан шыққан олар – халық әдебиетінің мән-маз- мұны мен тіл тазалығын сырттан ке- летін жат әсерлерден қорғаушылар, әрі ғасырлар бойы ұрпақтан-ұрпақ- қа жеткізіп, қазақ халық әдебиетін өзгеріссіз сақтаушылар» деген тұжы- рым білдіреді. Төртіншіден, қазақ халқының бойындағы импровиза- торлық өнер мен есте ұстау қабіле- тінің ерекше дамығанын айта оты- рып, осының негізінде фольклорлық шығармалардың көп болу себептерін ашып береді. Бұл айтылғандардың бәрі қазақ әдебиеттану ғылымының туу кезеңін жаңа бастаған дәуірі үшін аз табыс емес еді.
Түйіндей айтсақ, Х. Досмұхаме- довтің ұзақ уақыт бойы белгілі се- бептермен ғылыми айналымға түс- пей келген, нақты бағасын ала алмай жүрген бұл еңбегі қазақ әдебиеттану ғылымының туа бастаған кезеңі үшін ғана емес, бүгінде де құнды еңбек болып табылады. Қазақ фолькло- рының жанрлары мен түрлерін са- ралаудағы дәлелдерінің орнықты, теориялық пайымдауларының бай- салдылығымен ұлттық фольклорта-

ну ғылымына қосылған үлкен үлес қана емес, әдеби-тарихын зерттеу бағытындағы ой-пікірдің ғылыми си- патын көтере түскен еңбек деп баға- лау керек.
Қорыта келгенде, М. Әуезовтің
«Әдебиет тарихы» оқулығы мен Х. Досмұхамедовтің «Қазақтың ха- лық әдебиеті» атты қысқаша очеркі 1920 жылдардағы әдеби-теориялық, әдеби-тарихи талдау жасай тексеру бағытындағы ғылыми-зерттеушілік ой-пікірді жаңа белеске көтерді. Бұл еңбектер жаңа туып, дами бастаған қазақ әдебиеттану ғылымының ал- дына екі бірдей міндетті шешу про- блемасын қойды. Оның біріншісі – осы еңбектерде классификациялаған фольклорлық жанрлар мен түрлерді әр сала бойынша тереңдете зерттеу болса, екіншісі – сөз болған ақын- жыраулар шығармашылығы ғылыми тұрғыдан зерттеп бағалау арқылы қазақ әдебиетінің тарихын дәуірге бөліп тексеру міндеті. Бұл салада іздену жолындағы жұмыстардың ғы- лыми сипаттағы мақалаларда қалай жүзеге асқанын жоғарыда айтқан болатынбыз. Сөз орайы келгенде айта кететін бір мәселе, бұл екі ең- бек те жоғары оқу орындарының оқу жүйесінен тұрақты орын алған оқулық дәрежесіне жете алмады. М. Әуезовтің еңбегі баспадан шық- пай жатып таралмай қалса, Х. Дос- мұхамедов кітабының да тағдыры ұзаққа бармады. 1928 жылы ашылған
университеттің (қазіргі Абай атын- дағы университет) проректоры, про- фессоры болған Х. Досмұхамедов те қазақ зиялыларының басына 1929- 1930 жылдары төнген нәубеттің ке- сірінен қуғынға ұшырып,еңбектері жат идеядағы жұмыстар деп таныл- ды. Бұдан шығатын қорытынды: 1930 жылдарға дейін жоғары оқу орын- дары мен педтехникумдер қазақ әде- биеті пәнінен қажетті оқулықтармен қамтамасыз етілмей қалған.
Бұлар 1920 жылдардағы фоль- клортану саласындағы әдеби-тео- риялық, ғылыми-зерттеушілік ой-пі- кірді бір жүйеге түсірген, фольклор- лық мұраны классификациялау, әр жанрын тереңдете зерттеу пробле- масын тұңғыш рет көтерген ғы- лыми еңбектері еді. Сол себептен де қазақ әдебиеттану ғылымының туу процесіндегі тарихи маңызы мен алатын орны ерекше екені анық. 1920 жылдардағы ғылыми-зерт- теушілік ой-пікірдің фольклортану саласындағы осындай ізденістері отызыншы жылдары жалғаса түсті. Бұл кезеңде ғылыми-зерттеу жұмыс- тарында маркстік-лениндік әдісна- ма өз үстемдігін құрғандықтан ұлт- тық әдеби-тарихи, әдеби-теориялық ой-пікір оған бейімделе бастады. Өйткені, «ұлтшыл-алашшыл» атан- ған «бірыңғай ағым теориясын» жақ- таушылардың 1929-1930 жылдары атылғаны атылып, қалғаны сотталып кетіп еді. Олардың ішінде маркстік-

лениндік әдіснамаға мойынсұнбаған әдебиетші-сыншылар, ғалымдар да кетті. Осыған байланысты «тұрпайы социологизмнің» дауылы бәсең тар- тып, ғылыми-зерттеу жұмыстарын жаңа әдіснама талаптарына сай жүр- гізу қолға алынды. Заман талабына сай әдеби мұраны игерудің жаңа проблемалары көтерілді. Ол проб- лемалардың ең ірісі – қазақ фолькло- ры мен әдебиетінің тарихын жазу, дәуірлеу мәселелері еді. Бұлар 1920 жылдардағы мақалаларда сөз ара- сында айтылып жүргенімен, әдебиет тарихын жазуға ғылыми тұрғыдан көңіл аударып, практикалық тұрғыда орындаудың кезі келгенде С. Сей- фуллин 1929 жылы «Қазақ әдебиеті туралы» ашық хат жариялады. Онда қазақ әдебиетінің тарихын мектепке лайықтап жаңа заман талабына сай жасау мәселесін көтереді.
Қазақстанда бастауыш, орта мек- тептердің көптеп ашылуы, педа- гогикалық техникумдер мен учили- щелер, 1928 жылы Қазақтың мем- лекеттік университетінің ашылуы, оларда қазақ әдебиетінің пән ретін- де оқытылуы қазақ әдебиетінің бір жүйеге түскен оқулығы мен тарихын жазуды талап етті. «Қазақ әдебиеті тарихынан университетте дәріс бе- ріледі. Дәріс берілуі үшін тәртіпке қойылған аңғармен құрылған құрал боларлық қорытылған кітап керек» болды.
С. Сейфуллиннің қазақ әдебие- тінің тарихын жазуға байланысты кө- терген осы проблемалық пікірі ауыз әдебиеті үлгілерін жинау, жария- лауды насихаттау мақсатында жазы- лып жатқан сан түрлі мақалалардың бетін жаңа арнаға, ғылыми негізге қарай бағыттады. С. Сейфуллин қа- зақ әдебиетінің ғылыми тарихын жа- сау мәселесін 1931 жылы жазған «Ер- тедегі жырлы әңгімелер, яки ноғайлы дәуірінен қалған әдебиет нұсқалары»,
«Билер сөздері» атты мақалаларында жалғастырды. Оның бұл бастамасы- на ақын-жазушылар, қазақ зиялыла- ры қызу үн қосты.
Егер де 1920 жылдары ауыз әде- биетін жинау жалпылама түрде жүрсе, енді халық әдебиетінің ғылымдық тарихын жасау мақсатында белгілі бір жүйемен ғылыми-зерттеу жұ- мыстары жүргізілді. Соның нәти- жесінде мектептер мен жоғарғы оқу орындарын оқулық, хрестоматия- лармен қамтамасыз ету процесі бас- талды. Осы игі қадамға Ораз Исаев- тың фольклорлық мұра жайында ҚазАПП басқармасына жазған хат- тары әдеби мұраға деген мемлекеттік қамқорлықты ғана көрсетіп қоймай, әдебиет тарихын зерттеу барысына айрықша назар аударды. «Көркем шығармалардың бәрі де байшыл шы- ғарма деп, бәрін де іске алғысыз етіп тастаймыз деу дұрыс емес дей келіп, әдебиет зерттеушілерін әдеби мұраны біржақты бағалаудан сақтандырады.

Оған ҚазАПП басқармасы қоштау жауабын береді. Әрине, бұлардың негізінде әдеби мұраны маркстік- лениндік зерттеу принциптеріне сай тексеру мен партияның ғылыми- зерттеу жұмыстары туралы саясаты жатқаны айтпаса да түсінікті. Бұл әдебиеттің таптығын қатты даңға- залаған «тұрпайы социологизмді» жақтаушыларға тежеу салғандай ба- ғытта болды да зерттеу жұмысы жан- дана түсті.
Мәдениет, өнер, әдебиет сала- сындағы зерттеу жұмыстарын бір арнаға салып басшылық жасап оты- ратын ғылыми орталықтың қажет- тілігі қатты сезілді. Осының әсе- рінен 1933 жылы қазақ халқының ұлттық мәдениетін зерттейтін ғы- лыми-зерттеу институты ашылды. Институт әдеби мұраны зерттеу, иге- ру жұмыстарында бірталай нәтижеге жетті. Әсіресе, Қазақстанның барлық облыстарына ғылыми фольклорлық экспедициялар шығарып, жинаған ма- териалдарды сұрыптап, нұсқаларын салыстыра отырып мақалалар жазу- да, әдеби талқылаулар ұйымдастыру- да және алғы сөз жазып, жеке кітап етіп шығаруда университеттің қазақ әдебиеті кафедрасы мен институт бірлесе жұмыс жүргізді. Осының нәтижесінде Ұлы Отан соғысына дейінгі дәуірде ауыз әдебиетінің әр түрлі жанрларына арналған жинақ- тар басылып, еңбекші халықтың ру- хани қазынасына жарады. Мысалы,
С. Сейфуллин «Қазақтың ескі әдеби нұсқалары» (1931), «Батырлар жы- рын» (1933) құрастырып шығарды. Сол секілді ұлт мәдениеті институты шығарған «Қазақ совет фольклоры» (1935), «Қазақтың мақал-мәтелдері»
(1935), «Мысалдар» (1936), «Ал-
дар Көсе» (1936), «Сексен өтірік» (1937), «Қазақ ертегілері» (1939),
«Батырлар» (1939), «Жұмбақтар» (1940) т.б. жинақтар жарық көрді. Осы жинақтардың негізінде мектеп- тер мен оқу орындарында хресто- матиялар дайындалды. 1936 жылы Мәскеуде өткен қазақ өнері мен мәдениетінің он күндігінің өтуіне байланысты М. Тарковскийдің ауда- руымен «Қобыланды батыр» жыры (1937), Л. Макеевтің құрастыруымен
«Қазақ ертегілері» (1940), сол сияқты
«Қазақ антологиясы» (1940), «Қазақ ақындарының өлеңдері» (1937) т.б. жинақтар орыс тілінде шықты. Сол сияқты «Қазақтың ХІХ ғасырдағы қазақ көтерілісі туралы жырлар» (1936), Ж. Жабаевтың «Өлеңдері мен поэмалары» (1937, 1938), т.б. халық шығармашылығы мен кеңес дәуіріндегі фольклор үлгілері орыс тіліне аударылып басылды. Қазақ фольклористикасы мен әдебиеті- нің тарихын зерттеу ісіне белсене араласқан С. Сейфуллин, М. Әуезов, Қ. Жұбанов, С. Мұқанов, Е. Ысма- йылов, Қ. Жұмалиев, Б. Кенжебаев, Т. Нұртазин, М. Ғабдуллин, Ә. Мар- ғұлан сынды ғұламалар әдебиеттану

ғылымының іргетасының берік қа- лануына өз үлестерін қосты. 1931- 1932 жылы халқымыздың басына төнген нәубет – ашаршылық зар- дабынан құтылып мәдениет сала- сындағы жұмыстар қайта жанда- на бастаған кезде, халық ауыз әде- биетінің тарихын жасауды қолға алған уақытта Сталиннің жеке ба- сына табынудың қырсығынан қа- зақ әдебиетінің көрнекті өкілдері, әдебиетшілер, ғалымдар қуғын-сүр- гінге ұшырады. Зерттеу жұмыстары біржола тоқтап қалмаса да, ғылыми- теориялық мәні терең білгірлікпен жазылған мақалалар 1939-1940 жыл- ға шейін сиреп кетті.
Халқымызға, оның зиялы қауы- мына зұлмат болып келген 1930 жылдарда ауыз әдебиеті нұсқаларын тексеру екі бағытта жүрді. Бірі – фольклорлық мұраны жанрлық ерек- шелігіне сай түрге бөлу, яғни класси- фикация жасау болса, екіншісі – жеке нұсқаларды, әсіресе, батырлар жыры мен лиро-эпостық жырларды жеке- леп жанрлық ерекшеліктеріне сай зерттеу.
Осы екі бағытты жеке алып қарастыратын болсақ, ауыз әдебие- ті үлгілерін классификация жасауға орыс ориенталисттері талпынғанмен, белгілі түрде М. Әуезовтің «Әде- биет тарихы» (1927), Х. Досмұхаме- довтің «Қазақтың халық әдебие- ті» (1928) және С. Сейфуллиннің 1932 жылы жазылған «Қазақ әде-
биеті» атты еңбектерінен бастау алғаны даусыз. Осы үш еңбектегі жасалған классификация бойынша халық шығармашылығы енді са- ла-салаға бөлініп зерттеле баста- ды. Халық шығармашылығының әр түрі тақырыптық, жанрлық, компо- зициялық ерекшеліктері тұрғысы- нан жеке зерттеу нысанына айналды. Қазақ ауыз әдебиетінің мол мұра- сына 1920 жылдардың бас кезінен бастап зерттеушілік мақсатта көңіл қойып, бірталай ғылыми мақала жаз- ған М. Әуезовтің Л. Соболевпен бірі- гіп жазған мақалалары, қазақ фоль- клорын бүкіл кеңес еліне ғылыми- теориялық тұрғыдан таныстырған құнды еңбектер болды. «Эпос и фольклор казахского народа» деп аталатын мақалада авторлар қазақ ауыз әдебиетінің барлық жанрларын қысқаша сөз ете отырып, әр жанр- дың өзіндік ерекшелігін және түрле- рін, халық өміріне қарым-қатына- сын ғылыми түрде баяндауды мақсат тұтқан. «Басты-басты сипаттары- на меңзеп бірнеше топқа, бірнеше түрге жіктемейінше, қазақтың халық творчествосының аса бай мұрасын талдау мүмкін емес. Осы зерттеу- де біз сондай жіктеу жасауға талап қыламыз» дей келіп, қазақ фолькло- рына классификация жасап, әрқайсы- сын жекелеп қарастырды. Авторлар қазақ ауыз әдебиеті үлгілерін жанр- лық жақтан жүйелеуде М. Әуезовтің 1927 жылы «Әдебиет тарихы» оқулы-

ғында жанрға бөлген үлгіні негізге ала отырып, оны толықтыра, дамы- та келіп, әр жанрды бірнеше түрге бөліп тексеруде соны жаңалықтар кіргізген. «Әдебиет тарихын» негізге алды дегендегі ойымыз жанрға жүйе- леуде кездесетін ұқсастықтар ғана емес, сонымен қатар кейбір ғылыми пікірлердің де ұқсас шығуы. Мы- салы, батырлар жырын ұлы батыр, кіші батыр деп бөлу және ертегі- лер, жұмбақ, мақал-мәтелдердің екі еңбекте де бір топқа жатқызылуы осы пікірімізге айқын дәлел. Оқулықта ауыз әдебиеті үлгілері үлкен 4 топқа жіктеліп, тұрмыс-салт өлеңдерінен басқалары іштей түрге бөлінбеген болса, мақалада басқа әдебиетші- ғалымдардың жасаған классифика- циясына сүйенген. Әсіресе, С. Сей- фуллиннің «Қазақ әдебиеті» оқу- лығының әсері айқын байқалады. Не- гізінен алғанда мақала – сол кездегі әр түрлі оқулықтар мен ғылыми мақалаларда айтылып жүрген ауыз әдебиеті үлгілерін жіктеуді белгілі бір жүйеге түсіріп, классификация жасау мақсатында жазылған зерделі еңбек.
М. Әуезов оқулықта халық әде- биетін «Ауызша әдебиет түрлері» деп төрт топқа бөлгенде батырлар жырын, лиро-эпосты, тарихи жыр- ларды «Әңгімелі өлеңдер» деп бір топқа қосқанмен, тексеру барысын- да жеке тарау етіп талдаған бола- тын. Оқулықта мазмұны бойынша
ауыз әдебиетінің жанрлық тұрғыдан алтыға бөлген-ді. Осы алтыға бө- лінген жүйе мақалада да сақталған. Алайда эпостық, лиро-эпостық, та- рихи жырлар енді жанр ретінде алынған.
Мақала қазақ фольклористика ғылымына екі жаңалық әкелді. Бі- ріншіден, оқулықтағы қиял, салт, мысқыл-мазақ (сатира) ертегілер деп сөз арасында ғана айтылып жеке қаралмаған қазақ ертегілерін тақырыптық, мазмұндық ерекше- ліктеріне сай алты түрге бөліп, әр- қайсысына нақты мысал келтіре отырып сипаттама беруі еді. Қазақ ертегілерін қиял-ғажайып, хайуанат- тар, салт-сана, байларға арналған, аңыз ертегілер, күй аңызы деген түрлерге жіктеп, негізгі сипатта- рын, ерекшеліктерін көрсеткен. Екіншіден, оқулықта жанрға бөлу барысында ертегілермен бір топқа жатқызылғанмен, жеке қарасты- рылмай қалған жұмбақ пен мақал- мәтелдер, күлдіргі-өтірік ертегі са- налып кеткен аңыз әңгімелер дара тексерілген. Әсіресе, Қорқыт, Алдар Көсе, Асан қайғы, Жиреншелерді жеке-жеке сөз ету арқылы аңыз- әңгімелерді келешекте жеке жанр ретінде зерттеуге болатынына ғы- лыми бағыт берілген. Фольклорлық шығармаларды талдау барысында олардың поэтикасына, теориясына тереңдеп бара қоймаса да халықты- ғы, тарихилығы мәселелеріне үнемі

назар аударылуының өзі мақаланың ғылыми жаңашылдығын байқатады.
«Әдебиет тарихы» оқулығымен салыстыра қарағанда, бұл мақала- ның кейбір жетіспеушіліктері бар және ол бүгінгі күннің көзқарасы- мен қарағанда. Еңбекте ғылыми- зерттеу ісінде берік орын тепкен маркстік-лениндік әдіснама оның әдебиеттің таптығы принципі айқын көрініс тапқан. Кез келген жанр мен фольклорлық шығарманы сөз ету барысында авторлар осы принцип тұрғысынан келеді. Мақаладағы классификацияда халық тарихын- да ерекше орын алатын хандар мен батырлар туралы тарихи жырлар, отаршылдыққа қарсы көтеріліс ту- ралы тарихи өлеңдер алғаш рет шығарылып тасталды. Бұларға деген осы отызыншы жылдарда басталған таптық көзқарас өз тәуелсіздігімізді алғанға дейінгі ұзақ жылдар бойы жалғасып келді. Алайда, М. Әуезов пен Л. Соболевтің «Эпос и фольклор казахского народа» атты мақаласы
«Қазақстанда ауыз әдебиетін зерттеу жұмысын бұрынғыдан гөрі тереңдете түсіп, жаңа биікке көтерілді», – делініп бағаланып келді, бұл белгілі бір дәрежеде шындық та еді.
Қазақ халық ауыз әдебиетінің орта мектеп пен жоғары оқу орын- дарына арналған оқулықтар мен ғылыми мақалаларда белгілі бір жүйеге түсіп классификациялануы, әр жанрлардың жеке зерттеле баста-
уы, қазақ әдебиеттану ғылымында фольклористика саласының оңаша отау алуға ұмтылғанын көрсетеді. Халық шығармашылығына байла- нысты мақалалар мен жинақтарға жазылған алғы сөздерде қазақ фольклористикасының өзекті проб- лемалық мәселелері терең сөз бол- ғанын байқар едік. Осылардың ішінде қазақтың эпостық жырлары, олар- дың тарихи негізі, композициялық құрылысы мен көп нұсқалығы жа- йында жазылған мақалалар қысқаша тоқтала кетуді талап етеді.
Эпостық жырлардың әдеби мұра ретіндегі маңызы, көркемдік ерек- шеліктері, халықтық сипаты не- гізгі зерттеу нысаны болып, тари- хилығы тұрғысынан келгенде қай дәуірде пайда бола бастады деген мәселеде айтыс туды. Мақалалар мен оқулықтарда жеке жанр ретінде қарала бастаса да Б. Кенжебаев өз мақаласында батырлар жыры мен халықтық жырларды (лиро-эпостық жырлар) эпикалық жырлар ретіндегі жанрлық ұқсастықтары мен идея- лық, тақырыптық, композициялық өзгешеліктерінің өзекті себептерін ашып берді. Батырлар жырындағы ел қорғау жолында көрінетін ер- лер (Едіге, Қобыланды, Шора, Ал- памыс) мен лиро-эпостық жырлар- дағы сүйген жар үшін ерлік жасай- тын (Қозы Көрпеш, Төлеген, Қам- бар) бейнелеріне салыстыра отырып талдау жасайды. Автор эпикалық

жырлардың қазақ ауыз әдебиетіндегі алатын орнын көрсету мақсатын- да қазақ эпосының халықтық, қо- ғамдық, әлеуметтік өмірдегі тарихи оқиғаларға қарым-қатынасы мен әр жырдың шығу тарихын анықтау ар- қылы жалпы эпостық жырлардың туа бастау дәуірін белгілеу қажеттігін проблемалық мәселе етіп көтереді.
«Қобыланды батыр» жырын лиро- эпостық жырларға қоса қарастыруы мен эпикалық жырларды жалпылама сөз етуі сияқты жетіспеушіліктері- не қарамастан Б. Кенжебаев мақа- ласы батырлар жырын зерттеуде аса қажетті өзекті бір ойды дер кезінде талқыға ұсынды. Ол – сол кезеңде батырлар жырының көбінде кездесе- тін ноғайлы елі, ноғайлы заманы де- ген сөздерге байланысты батырлар жырының бәрі де тек осы ноғайлы дәуірінде туды деген ұғымға қарсы пікір. Автор эпостық жырлардың та- рихи оқиғаға қарым-қатынасын тү- сіндіруде бір жақты кеткенімен, осы мәселені көтеруі қазақ эпостық жыр- ларын зерттеуді жаңа арнаға, яғни тарихи дәуір мен тарихи оқиғаларға қарым-қатынасына сай алып тексеру- ге бағыттады. М. Ғабдуллин, Ә. Мар- ғұлан өз мақалаларында жалпы фольклордың халықтың өмір-тірші- лігіне байланыстылығына тоқтала келіп, эпикалық жырлардың тари- хи оқиғалар шежіресі ғана емес, өз дәуірінің кескін-келбетін білді- ретінін, көп нұсқаларының пайда бо-
луында ақын, жыршы-жыраулардың атқаратын еңбегін, тіл көркемдігін ғылыми түрде жан-жақты қарасты- рады. Эпостық жырларды жалпы- лама сөз етуден гөрі нақты бір жыр- ды алып жеке зерттеудің әр жанр табиғатын танытудағы рөлінің зор екенін айта келіп М. Ғабдуллин өз пікірін «Қобыланды батыр» жырын талдау арқылы білдірсе, Ә. Марғұлан батырлар жырының шығу төркіні белгілі бір тарихи уақиғамен ғана шектеп қоюдың мүмкін еместігін, оларда халықтың сан ғасырдағы өмір тіршілігінің белгісі бар екенін, сондықтан бірнеше ұрпақтың шығар- машылығын көруге болатынын «Ал- памыс жыры» төңірегінде айтқан ой-пікірлері арқылы дәлелдейді. Осы мақалаларда эпостық жырлардың сюжеттік құрылысы, көркемдік ерек- шелігі, оқиға ұқсастықтары мен эпикалық формаларына көп көңіл аударылған.
М. Ғабдуллиннің эпостық жыр- ларды жекелей зерттеп, ғылыми нақты талдаулар жасау керек деген пікірі әдебиетші-зерттеушілердің арасында қолдау тапқанын байқай- мыз. Батырлар жырына байланысты С. Мұқановтың, М. Ғабдуллиннің, Б. Кенжебаевтың, Қ. Жұмалиевтің, Ә. Марғұланның ғылыми зерттеу мақалалары жарық көрді. «Қобы- ланды батыр» жырының тарихи шығу негізі туралы М. Әуезовтің
«Қобыланды батыр» жыры ХVІ ға-

сырда туды, оған И. Грозныйдың
«Қазан қаласын өзіне қаратып алуы себепші болды», – деген пікіріне бай- ланысты М. Ғабдуллин мен Б. Кен- жебаев өз көзқарастарын білді- реді. Жырда кездесетін жер-су, қала аттарының белгілі бір тарихи дәуірдің белгісі бола бермейтінін, батырлар жырының сюжеті өмір шындығына, тарихи уақиға негізінде туғанмен жыршы-жыраулар тарихи фактілерді өз қалауына сай пайдаланатынын сөз етеді. Авторлар жырдың қазақ фольклорындағы орны, сюжеттік- композициялық, образдық, тіл көр- кемдігі жайында сол кезеңдегі ғы- лыми-зерттеушілік ой-пікір үшін тың топшылаулар жасайды.
«Едіге» жырын көп нұсқалығына орай салыстыра қарап, әр нұсқасына сай пайда болу кезеңін анықтау Б. Кенжебаев пен Қ. Жұмалиевтің мақалаларының басты мақсаты бол- ған. Сол секілді жырдың құрылы- сы мен тіліне, образдық сипатта- рына барлау жасалған. Бірақ, бұл мақалалар әр жырды жеке қарас- тыруда алғашқы ізденістер, алғашқы қадамдар болғандықтан халықтық сипаттарын танытуда ғылыми те- реңдігі әлі жетіспей жатты. Сонымен қатар, тексеріліп отырған жырдың мазмұнына көбірек көңіл аудары- лып, айтылған пікірді дәлелдеу мақ- сатында мазмұндап кету мен мысал ретіндегі үзінділердің мол келтірі- луі осы мақалалардың көбіне ортақ
кемшілік болды. Қазақ ауыз әдебиеті үлгілерінің ғылыми толық классси- фикациясы жасалып жүйеленбеуі де осы мақалаларға өз әсерін тигізді.
С. Мұқанов «Батырлар» жы- рына жазған «Батырлар жырының орны» атты алғы сөзінде эпикалық жырларды халық поэмалары деп атап, әдеп-ғұрыптан туған поэма- лар, ерлік, батырлықтан туған жорық поэмалары, айтыс поэмалары деп үшке бөліп, батырлар жыры мен лиро-эпостық жырлардың жанрлық ерекшеліктері мен композициялық, сюжеттік ұқсастықтарын салыстыра отырып, олардың халық шығар- машылығындағы орнын анықтауға ұмтылады. Айтыстар туралы ешбір сөз қозғамай батырлар жыры мен тарихи жырларды тұтастыра қарас- тырған. «Бекет батыр», «Исатай-Ма- хамбет», «Сәтбек батыр», т.б. жырлар ауызға алынды. Алғы сөз авторы сол кездегі фольклористика ғылымына үш түрлі өзіндік ой-пікір қосты.
Біріншіден, эпикалық жырлардың тәрбиелік мәні, яғни патриоттық, эстетикалық, адамгершілік тәрбие берудегі маңызына, жас ұрпақтың Отанын, туған жерін, халқын сүюге тигізетін әсеріне көбірек көңіл аудар- са, екіншіден, батырлар жыры қазақ елінің әлеуметтік өміріне сай тарихи төрт кезеңге байланысты туғанды- ғын атап көрсете келіп, әрбір кезеңге жататын батырлар жырын топтас- тырады. Үшіншіден, алғы сөзде және

соңындағы түсіндірмеде эпикалық жырлардың кейіпкерлері мен оқиға- сы халық тарихында болған ба, болса қай кезеңде, қай ханның тұсында бол- ды деген мәселені шешуде тек қазақ тіліндегі нұсқалары ғана емес, түр- кі тілдес елдердің фольклорындағы нұсқаларымен салыстыра зерттеуді ұсынды. Сонымен қатар, әр жырдың жиналуы, баспа жүзін көруі, жазып алушылар мен жырлаған жыршы- жыраулар туралы мол мәліметтер келтірілген. Автордың осы үш мәселе бойынша ой қозғауы фольклористика ғылымының кең қанат жая қалып- тасу бағытында зерттеу жүргізуге қозғаушы болды.
Алайда, сол кездегі фольклорлық үлгілерді тексерген ғылыми-зерт- теу мақалаларында кездесетін кем- шіліктерден С. Мұқанов та құр алақан емес. Эпикалық жырларда халықтың тұрмыс-тіршілігі, әдет- ғұрпы кең орын алатынын, әсіресе лиро-эпостық жырлардағы қыз бен жігіттің атастырылып қоюы қалың мал, әлеуметтік теңсіздік, әйелдердің бас бостандығы болмағанын айта келе, батырдың қалыңдығын іздеуі, ерлік көрсетуі, көптеген жырға ортақ екенін нақты мысалмен дәлелдейді. Осы себепті эпостық жыр мен лиро- эпостық жырлардағы сюжеттік оқиға ұқсастықтарына қарап Алпамыстың Гүлбаршынмен атастырылып қоюы, қалыңдығын іздеп жорыққа аттануын
«Қозы Көрпеш-Баян сұлу» жырымен
салыстыра келіп, «Алпамыс батыр» жырын батырлық жырға да, лиро- эпосқа да жатқызып жіберген. Ав- тор эпикалық жырлардың тақырып- тық, идеялық ерекшеліктеріне сай дұрыс талдау жасағанмен, сюжеттік, композициялық құрылысына келген- де мазмұнға көп көңіл бөліп алған. Эпикалық жырлардың халық өмі- ріндегі орнын, халықтық сипатын тануда маркстік-лениндік әдіснама- ны басшылыққа ұстанғанымен, та- рихи кезеңдерге сай шығу себебін ашқанда Кенесары, Наурызбай жа- йындағы жырлар туралы дұрыс қо- рытынды жасаған. Сол сияқты эпи- калық жырлардың таптық сипатына тереңдеп бару мақсатында қай қо- ғамда да қанаушы, қаналушы тап болатынын, олардың арасындағы таптық қайшылық күреске айнала- тынын баса айтып: «Қазақ өлеңінің батырлар жырында ел арасындағы бұл қайшылықтардың ұшқыны көрі- неді. Мәселен, «Сайын батырда» Тоқ- сан құл Сайынның әкесі Бозмұнайға қорлық көрсетеді, «Алпамыс батыр- да «Ұлтан құл Алпамыстың әйеліне зорлық істейді, «Қамбар батырда» Қамбар тоқсан үйлі тобырдың жоқ- шысы болып көрінеді. Бұлар әрине тап қайшылығының белгілері» деп
«тұрпайы социологизм» әсерімен пі- кір қайшылығына ұрынған тұстары да бар.
Маркстік-лениндік әдіснаманың таптық принципіне сай бұндай жаң-

сақтықтарды осы 1939-1941 жылда- ры жазылған мақалалардың көбін- де кездесетінін ескеретін болсақ, С. Мұқановтың алғы сөз ретінде жа- зылған бұл мақаласы эпикалық жыр- лардың жанрлық тарихи сипаттары мен әдебиеттегі орнын белгілеуде фольклорлық мұраны жариялау, зерт- теу жолында фольклористика ғылы- мына өзіндік үлесін қосты.
Батырлар жырының туу негіз- дерін, халықтың тарихына қарым- қатынасын терең зерттеп бірнеше еңбектер жазған Ә. Марғұланның
«Халық жырын туғызған мотив- тер» атты мақаласы соны пікірлер көтеруімен құнды. Халық шығар- машылығының, оның ішінде ертегі, жырлардың бостан-босқа туа сал- майтынын, халықтың тұрмыс-тір- шілігінде ерекше орны бар әдеп- ғұрып, салт-сана белгілері мен тари- хи оқиғаларына қатысты мотивтердің әсері, эстетикалық рөлі болғанын ғылыми дәлелдейді. Бұл мотивтерді халықтық әлеуметтік өмірмен тығыз байланыста қарай келіп, олардың бірнешеуін атап көрсетеді. Автор не- гізгі мотивтер деп: а) бейбіт тұрмыс, еркін өмірді аңсау, ә) әдет-ғұрып, салт-сана жолын ұстау (тұрмыс-салт жырларын туғызатын мотивтер. –
Ж. С.), б) төрт түлік мал, в) ел қорға- ны ерлерді сүю, мадақтау, г) ел бас- шысы, ақылшы қарияларды құрмет- теу, ғ) ер анасы әйелді ардақтау, д) ғашықтық, сүйіспеншілікті дә-
ріптеу, е) өлеңге, өнерге деген құш- тарлық және тағы басқаларды атап, халық поэзиясының әр түрінің шы- ғуының негізгі себептерін ашады. Бұл мотивтердің халық поэзиясын жанрлық табиғатына сай зерттеу жүргізуде әр шығарманың халықтық сипатын ашудағы маңызын нақты көрсетеді. Сол сияқты жыр мен ертегінің сюжеттік ұқсастығы олар- ды айтушыға, жырлаушыға байла- нысты болғанын, батырлық ерте- гіні жыршы-жырау эпостық жырға қалай айналдырса, эпостық жырды ертегішілер ертегіге солай өзгертіп жібере алатынын нақты мысалдар- мен дәлелдей келіп, «кейбір жыр түрі уақыт өте келе ұмытылып, қара сөзбен айтылатын ертегіге айналуы мүмкін», – деген пікір білдіреді.
Ғылыми зерттеу мақалалардың негізгі нысанасына айналған ауыз әдебиетінің бір көлемді саласы – ер- тегілер. Е. Ысмайыловтың, Б. Кен- жебаевтың т.б. мақалаларында ерте- гілер халық шығармашылығының аса бай мұрасы ретінде қаралып, жанрлық сипаты мен тақырыптық- идеялық, мазмұндық жағынан бір- неше түрлерге жіктеледі. Әр түрін бір-бірінен салыстыра отырып ерек- шеліктерін, халық өмірінің айнасы болғанын, яғни халықтың арман ті- легі, қиялы, тұрмыс-салты, әлеумет- тік-эстетикалық көзқарасы сезілетіні жүйелі баяндалады. Е. Исмайылов қазақ ертегілерінің шығу себептерін

халықтық сипатына сай түсіндіре отырып, образдық сюжеттік-компо- зициялық көркемдік ерекшеліктерін ұтымды қарастырса, Б. Кенжебаев ауыз әдебиетіндегі прозалық үлгі- лердің халықтың әлеуметтік өмірі, тұрмыс тіршілігіндегі мәні халық по- эзиясынан ешбір кем болмағанына көңіл аударады. Осы екі автор да фольклористика ғылымында көп ай- тылып жүрген «ауысып алу теория- сына» байланысты ой қозғай келе, қазақ ертегілерінің басқа халықтар ертегілеріне сюжеттік ұқсастығы мен композициялық жақындығын түсін- діруде сол кездегі маркстік-лениндік әдіснаманың талабын басшылыққа алады. Бір елдің фольклорлық мұра- лары өзге бір халықтың фолькло- рымен салыстырғанда кездесетін көптеген ұқсастықтар тілдері жа- қын, тарихи аралас елдерде ғана емес, бір тұқымдас тілге жатпайтын, территориялық шалғай жатқан ха- лықтарда да кездесетінін нақты мы- салдар мен дәлелдей келе екі себебін ашады.
Бірі – шаруашылық, қоғамдық- әлеуметтік, салт-саналық дәрежесі бірдей ұқсас дәуірді бастан кешуі болса. Екіншісі – бір елден екінші елге ауыз екі тарап, сол екінші елдің халықтық, ұлттық ерекшеліктерін бойына сіңіре отырып, төл тумасы саналып кеткен ертегілер. Автор- лар ертегілердің қазақ фольклорын- да алатын орнын анықтай келе,
оны типологиялық жақтан зерттеу қажеттігіне орай соны пікірлер біл- дірген.
Халық шығармашылығының бас- қа жанрлары да жеке ғылыми сөз бо- лып зерттеле бастады. М. Әуезовтің, Б. Кенжебаевтың, С. Мұқановтың, Б. Шалабаевтың мақалалары жұмбақ, аңыз-әңгімелер, айтыс, тұрмыс-салт жырлардың жанрлық ерекшеліктері мен табиғатына, ауыз әдебиетіндегі орны мен халық өміріндегі мәні- не арналған тың зерттеулер болды. М. Әуезов жұмбақтардың шығу та- рихын елдің, жас ұрпақтың логика- лық ойлау қабілетін дамыту, тез ойлап тапқырлықпен жауап беруге тәрбиелеу мақсатында туғанын және көбіне поэзиялық үлгіде келіп, ұйқас, буын санының сақталуын ғылыми тұрғыда дәлелдеген.
Б. Кенжебаев аңыз-әңгімелерді жеке жанр ретінде тексерудің ғылыми қажеттілігін Қорқыт туралы аңыздар төңірегіндегі ой арқылы өрбітіп, бұл аңыздардың түркі халықтарына ортақ болу себебін әр елдегі нұсқаларына сай салыстыра қарайды.
С. Мұқанов әр қилы еңбектерде, мақалаларда айтылып, бір жүйеге тү- сіп жіктелмеген, әр түріне жеке ғы- лыми талдау жасалмаған қазақ халық поэзиясының озық үлгісі – айтысты терең зерттеп көлемді мақала арна- ған. Осы мақала кейін жарық көрген 1942 жылғы «Айтыс» жинағына ал- ғы сөз ретінде басылды. С. Мұқанов

көшпелі тұрмыс кешкен халықтар мәдениетіндегі айтыстың мәні мен орнына жалпылама тоқтала келіп, жанрлық сипатына кең түрде қарап, бірнеше түрге бөледі. Әр түрінің шығуын халықтың әдет-ғұрып, салт- санасына байланыстыра қарап, бәдік, өлі мен тірінің айтысы, жұмбақ ай- тысы деп жүйелейді. Автор айтыс- тың адам бойындағы туа бітетін та- биғи дарындылық, импровизаторлық қасиетке тікелей байланыстылығын жыршы мен ақынның өнерпаздық келбетін салыстыра отырып дәлел- дейді. «Қазақ тұрмысының жағда- йына жазба әдебиет тумаған кезде ақынға ақын деген атақ әперетін – айтыс, ақын өзінің ақындық күшін көп алдында таныту керек. Ақын мен жыршының айырмашылығы ақынның негізгі кәсібі өз жанынан өлең шығару (импровизация), жыр- шының негізі шығарған даяр өлең- ді жырлау», – дей келе, айтысты ел- дің қатты қадірлейтініне, сүйсіне тыңдайтынына орай, оны халық ор- тасына кең тараудағы жыршы-жы- раулардың еңбегін де жоғары ба- ғалайды. Ал айтыстың өнер жары- сы, сөз сайысы ретінде эстетикалық талап-талғамды, үлкен білімділік пен қабілеттілікті қажет ететінін ақын- дардың өнерпаздық тұлғасына таби- ғи таланттылығына байланыстыра тың пікір білдірген. Қазақ халқының айтыс жанрын өнер деп бағалаға- нын, өнер адамын құрмет тұтқанын
Абайдың, Шортанбай, Дулат ақындар поэзиясын сынаған өлеңін мысалға келтіре отырып, Бұқар, Сыпыра жы- рау, Махамбет, Шернияз, Әсет, Кем- пірбай, Шөже, т.б. жырлары мен айтыстарынан нақты үзінді алып дәлелдейді.
Мақалада қыз бен жігіт айты- сы ақындар айтысымен бірге тұр- мыс-салт айтыстары деген түрге жатқызылып, «Әсет пен Рысжан»,
«Ақсұлу мен Кеншінбай», «Біржан- Сара», «Омарқұл мен Тәбия» ай- тыстарына ерекше көңіл бөлінген. Автор айтыстың жанрлық сипатын, әр түрге топтастыра бөлу мен халық поэзиясындағы орнын анықтауды басты мақсат етіп алғандықтан, ай- тыстың көркемдік ерекшелігі мен тіліне көп назар аудармаған. Әйтсе де мақалада ақынның өнерпаздық тұлғасы, айтыс өнері жайында соны тұжырымдар бар.
Ауыз әдебиетінің әр жанрын те- реңдеп жеке зерттеген осы жоғары- дағы мақалалардың қазақ фолькло- ристика ғылымының әдебиеттану ғылымында жеке сала болып дамуын- да өз үлестерін қосқаны анық. Зерт- теу нысаналары фольклорлық шы- ғармалар болғанмен, фольклортану бағытындағы біз қарастырған ма- қалалар қазақ әдебиеттану ғылы- мының туу кезеңінде әдеби-теория- лық таным процесіндегі ғылыми әдіс- наманың қалыптасуы мен ғылыми ұғымдар системасының қалыптасу

жолын дәлелдеп береді. Сонымен қатар, біз фольклорлық мұраны иге- ру, зерттеу жұмыстарына байланыс- ты алғашқыда жинау, жариялау, на- сихаттаудан басталған мақалалардың таза ғылыми сипатқа ие болу жолы мен түсіндірмелік мәнде көрінген ой-пікірдің әдеби-тарихи, әдеби-тео- риялық тұрғыда ғылыми талдауға дейінгі дәрежеге қалай көтерілгенін байқаймыз. Бұлар – қазақ халқының фольклорлық мұрасын игеру, зерт- теу бағытындағы мақалаларда ғана көтеріліп, тексерілген проблемалар. Егер осыған сол дәуірдегі оқулық- хрестоматиялардағы түсіндірмелер мен әр жанрға байланысты шыққан жинақтардағы алғы сөздерді, оқу- лықтардағы талдауларды, кейбір ал- ғашқы монографиялық сипаттағы зерттеулерді қосатын болсақ, соғысқа дейінгі дәуірдегі қазақ әдебиеттану ғылымының туу кезеңіндегі зерт- теулердің сапасы мен саны өсе түсері анық.
1930 жылдардың басында әде- биет пәнін оқыту мен оқулықтар жасауға оң бағыттағы көзқарас пай- да болды. Бұл қазақ баспасөз бетінде Ә. Тәжібаевтың «Қазақ әдебиетін оқыту туралы», Ө. Тұрманжановтың
«Қазақ әдебиетін оқыту туралы» атты мақаласында көрініс берді. Авторлар қазақ әдебиетінің оқулығын, про- граммасын жасауды қолға алу тура- лы проблемалық мәселелер көтере отырып, ол үшін қазақ әдебиетінің
тарихын зерттеу қажеттігіне көңіл аударады. Осы отызыншы жылдар- дан бастап қазақ әдебиетінің мек- тептер мен оқу орындарында арнау- лы пән болып оқытылуы Е. Ыс- майылов айтқандай: «Әдебиеттану ғылымының бірте-бірте дамуына түрткі болды... Қазақ әдебиетінің та- рихын зерттеуге арналған бірқатар еңбектер, оқулықтар, хрестоматия- лар жарыққа шықты». Әдебиет та- рихынан жазылған оқулықтардың қажеттігін өзінің ұстаздық қызметі арқылы қатты сезінген С. Сейфуллин 1929 жылы «Еңбекші қазақ» газетін- де ашық хат жариялаған болатын. Онда маркстік-лениндік эстетика принциптері көрініс тауып: «Еңбек- ші таптың совет мектебіне лайық тарих кітабы, әдебиет тарихы әлі де жазылып шыға алмай келеді», – деп фольклорлық үлгілер мен ақын-жы- раулар шығармаларын жинап жі- беруді әдебиет сүйер қауымнан өті- ніш жасайды. Осы хаттан соң С. Сей- фуллин қазақ әдебиетінің тарихын зерттеу жұмысына белсене кірісіп, 1931 жылы «Қазақстанның ескі әде- биет нұсқалары», 1933 жылы «Ба- тырлар жыры» жинақтарын және бірнеше ақындар шығармаларын жи- нап бастырады. Қазақ әдебиеттану ғылымының туу кезеңінде қазақ әдебиетінің тарихын зерттеуді ар- найы да айрықша көтерген С. Сей- фуллиннің «Қазақ әдебиеті» (1932) атты оқу құралы болды. Осы оқу

құралында Сәкен қазақ фолькло- рын заман талабына орай маркстік- лениндік әдіснама тұрғысынан жү- йелі түрде зерттеуді мақсат еткен. М. Әуезов пен Х. Досмұхамедов сияқты автор да халық әдебиетінің барлық жанрларын ғылыми жүйе- де классификациялап, оның ішкі түрлерін саралап, көне тарихты көр- кем туындыларымен сабақтастыра қарау негізінде тың бағыт, ғылыми- зерттеушілік ой-пікірдегі үлкен арнаға айналған жаңа жол бастады. Бұл еңбек С. Сейфуллин шығар- машылығын зерттеген Т. Кәкішев, С. Қирабаев, М. Ғабдуллин, Р. Бер- дібаевтардың монографиялық ең- бектерінде, С. Мұқановтың Сәкен шығармаларының VІ томына жаз- ған алғы сөзі мен Т. Кәкішевтің мақаласында, бірнеше коллективтік зерттеу еңбектер мен мақалаларда өз бағасын алды. Осы ғалымдардан асырып айта алмасақ та оқулықтың сол кездегі ұлттық әдебиеттану ғылымының туу дәуіріндегі ғылыми- зерттеушілік ой-пікірге қосқан жа- ңашылдық сипаты мен іздену, зерт- теу жолында орын алған кейбір кемшіліктерін атай кеткенді жөн саналық. 1928 жылы қазақтың ал- ғашқы университетінің ашылуы кезінде заман талабына сай оқулық тапшылығынан туған бұл еңбек – ұлттық әдебиеттану ғылымының туу кезеңі үшін үлкен жаңалық болды. Осы университеттехалық әдебиетінен
лекция оқыған С. Сейфуллин бұл еңбекті жазудағы мақсатын: «Бү- гінге дейін қазақ әдебиеті туралы жазылған ештеңе жоқ. Әсіресе ескі ел әдебиеті туралы жазылған ештеңе жоқ. Ескі ел әдебиеті туралы ештеңе жоқтығы былай тұрсын, сол ескі ел әдебиетінің жинақтары да жоқ. Сондықтан «Қазақ әдебиеті» тура- лы бірдеме жазу ескі ел әдебиетін іздеп, құрастырып жинастыру өте қажет екендігі соңғы жылдарда қатты сезілді», – деп атап көрсетеді. Автор қазақ әдебиетінің тарихын екі дәуір- ге бөліп, әрқайсысын жеке тексеру- ді жоспарлаған. Біріншісін – билер дәуірінің әдебиеті десе, екіншісін – қазақ елінің Ресей патшалығына ба- ғынған дәуір әдебиеті деп жіктеудегі мақсатын кіріспеде айтып өтеді. Қазақ әдебиеттану ғылымында қа- зақ әдебиетін дәуірге бөлуде тұрақ- ты терминге айналмаған осы «би- лер дәуірінің әдебиеті» деп бөлу еңбекте автордың кейбір пікір қай- шылықтарына ұшырауына себеп болған. Әдебиет тарихын зерттеудегі маркстік-лениндік әдіснаманы бас- ты бағыт ретінде ұстағандықтан да С. Сейфуллин «Ауыз әдебиеті – тіл өнері де сол замандағы үстем таптың қызметінде мықты құралы болған» деген пікір білдіріп, батырлар жы- рын талдағанда «Шора батыр» жы- рын «қанаушы тап идеологиясы туғызған» десе, «Қамбар» жырын еңбекші, яғни қаналушы таптың са-

насынан туған» дейді. Сөйтіп бір кітапта Сәкен өзіне өзі қайшы келе- ді». Әрине, бұл сықылды пікірлердің кездесуі Сәкен өзі айтқандай «бүгін- ге дейін қазақ әдебиеті туралы еңбек- тің жоқтығымен» және С. Мұқанов айтқандай «әдебиеттану ғылымының сол кездегі жасандығынан».
С. Сейфуллиннің бұл оқу құра- лында халқымыздың ғасырлар бойы ұрпақтан-ұрпаққа жеткізіп келген рухани байлығы түгел қамтылып, оның жанрлары мен түрлері ғылыми жүйелікте жіктелген. Қазақ халқының бастан өткізген тарихи кезеңдерімен тығыз байланыстылықта ала оты- рып, ауыз әдебиетінің әрбір үлгісіне ғылыми-зерттеушілік көзқараста нақ- ты пікір білдіреді.
Халық шығармашылығының ең көрнекті де үлгілі нұсқалары ғы- лыми жүйеге салынып, оның ішкі жанрлары сараланды, көне тарихты көркем туындылармен сабақтастыру негізінде жоғары оқу орындары- на арналған қазақ әдебиетінің оқу құралы жасалды. Бұл маркстік-ле- ниндік әдіснама негіздеріне сай си- патта болғанымен қазақ әдебиеттану ғылымының туу дәуірі үшін зор табыс болды. Шынында да, оқу құ- ралдарындағы фольклорлық әрбір үлгінің шығу себебі мен сырын баян- дап, оған ғылыми-эстетикалық тал- дау жасауы, зерттеушілік ой-пікірдегі нақты тұжырымдар білдіруі, халық ауыз әдебиетінің даму құбылыс-
тарын тексеруге қадам жасауы – шын мәніндегі ғылыми-зерттеу еңбектерге тән қасиеттер.
Бұл еңбекті «қазақтың әдебиет- тану ғылымына алғашқы тартылған сүрлеу» деп бағалаған уақытта 1930 жылдардағы әдеби-теориялық және әдеби-тарихи талдау жасай зерттеу бағытындағы ғылыми-зерттеушілік ой-пікірдің өрісін кеңейткен, тыңнан қозғаған жаңа бастамаларына да кө- ңіл аудару қажет. Олар жоғарыда көрсетілген әдебиетші-ғалымдардың еңбектерінде қаралғанын ескере оты- рып, бүгінгі таңдағы тарихты жаңа- ша таразылау көзқарасына сай атап қана кетсек те жеткілікті.
С. Сейфуллин ғалымдық білгір- лікпен сол кездегі әдебиеттану ғы- лымындағы орын алған «бірыңғай ағым теориясына» байланысты «қа- зақта әлеуметтік таптар жоқ, сол се- бептен бізде таптық әдебиетте жоқ» деген көзқарасқа маркстік-ленин- дік әдіснама негізіне сүйене отырып осы еңбегі арқылы соққы беруге ұм- тылды. Себебі, әдебиеттің таптығы принципі ауыз әдебиетінің белгілі бір жанрын не болмаса жеке шығар- маны сөз еткен мақалаларда шет- пұшпақтай ғана айтылып, бұл тура- лы ғылыми тұжырым жасала қойма- ған еді. «Қазақ әдебиетіндегі» «қай дәуірде болса да әдебиет тап құралы болады» деген қорытындының қа- зақ әдебиеттану ғылымында алғаш айтылуынан, ғылыми-зерттеушілік

ой-пікірдің маркстік-лениндік ілім- нің әдебиет туралы саясаты мен әдіснамасын меңгере бастау жо- лындағы шешуші қадам болғанын байқаймыз. Оны кітапқа жазған алғы сөзде М. Жолдыбаев: «Бұл кітап сыннан өтіп, «сымға тартқан күміс- тей» жұмырланып шыққан «әдебиет тарихы» емес, әлінше марксшілдік талдау көрген, Маркс-Ленин жолына дәлдестірілген, затшыл диалектика әдісімен жиналған қазақ әдебиетінің тарихының материалдары. Дегенмен кітап қазақ әдебиеті тарихына құрал бола алады», –деп атап та көрсеткен [37, 5].
С. Сейфуллиннің «Қазақ әде- биетін» және осы 1930 жылдардың басынан бастап маркстік-лениндік әдіснамаға сүйене отырылып жа- зылған зерттеу еңбектер мен ма- қалаларды сөз еткенде, басын ашып алатын бір мәселе бар. Осы жыл- дардан бастап ұлттық әдеби-тарихи және әдеби-теориялық бағыттағы ғы- лыми-зерттеушілік ой-пікірде маркс- тік-лениндік әдіснаманың әдебиет- тің партиялығы, таптығы және ха- лықтығы принциптері берік орын тепті. Әдеби мұраны еңбекші тап мүддесі тұрғысынан бағалау қолға алынды және ол жалғыз қазақ әде- биеттануы мен сынында ғана емес, бүкілодақтық деңгейде жүрді. Сон- дықтан ол жаман-жақсы болсын ұлттық әдебиеттануымыздың туу, даму жолында басшылыққа алын-
ды. Кеңес дәуіріндегі көркем әде- биеттің өркендеуі мен ғылыми-зерт- теу жұмысының маркстік-лениндік ілімнің қағидалары шеңберінен шығармай, идеологияға бағындыр- ғанмен, оның әдебиет пен ғылым- ның дамуына қосқан үлесін жоққа шығаруға болмайды. Сондықтан фольклордың таптық принцип тұр- ғысынан зерттелуіне жалғыз Сәкен кінәлі емес. Әрі-беріден соң «ұлт- шыл» атанған арыстарымыз айдалып кетіп, кеше ғана оларға қарсы шы- ғып жүргендер зерттеу жұмысымен айналысудан қорқып бұғып қалған кезінде, бұл жолды революционер С. Сейфуллиннің бастауы да заңды.
«Ұлтшылдар» жазғандықтан бүкіл оқулық пен оқу құралдарын пайда- лануға тыйым салынып, мектептер, орта және жоғары оқу орындары оқулықсыз қалған уақытта С. Сей- фуллиннің бұл іске көшбасшы бо- луының өзі ерлік. Себебі, Голоще- киннің қазақ интеллигенциясын бір-біріне айдап салып, жік-жікке бөліп тастағандағы «сейфуллин- щинаның» салқыны әлі айыға қоймағанды. Басқалар секілді партия саясатына жағыну үшін «тұрпайы социологизмнің» сойылын соғып жү- ре беруге Сәкеннің азаматтық ары мен халық алдындағы парызы жібер- меген деп ұғыну керек.
Фольклор мен әдебиет тарихын маркстік-лениндік әдіснамаға сай зерттеу Сәкеннің «Қазақ әдебиеті»

оқулығынан кейін өріс алғанын атап айтуымыз керек. Өткендегі мұ- раны үстем таптікі деп біржола бас тартқан пролеткультшылдықтың не- месе еңбекші таптан шыққан ақын- жазушыны, яки бас кейіпкері ке- дейден шыққан шығарманы ғана алу керек деп жүрген тұрпайы со- циологизмнің ғылыми-зерттеу ісіне тоқтау салған кедергісін де бұзып берген де С. Сейфуллин болды. Ен- деше осы 1930 жылдардан бастап бертінге дейінгі әдебиет туралы ғы- лыми-зерттеуді маркстік-лениндік әдіснама негізіндегі әдебиеттану ғы- лымы деп атап, оның жеке ғылым саласы ретінде туу, қалыптасу жо- лына қосқан үлесін тарихи тұрғыда саралау керек. Өйткені, белгілі бір теорияға сүйенген әдіснамасыз ғы- лым болмайды. Ең керітартпа деп есептелінетін мифологиялық тео- рияның өзі ғылыми-зерттеушілік ой- пікірдің алға басуына өз ықпалын тигізді. Дүниені дүр сілкіндірген жаңа заман алға тартып, оның идеология- сы да осы маркстік-лениндік ілімге сүйеніп тұрған кезеңде дәуір бұл әдіснамамен келісесіз бе, келіспейсіз бе оған қарай қойған жоқ. Қоғамдық дамудың әлемдік заңдылығын жоқ- қа шығарған революция дәуірі со- циализм құру жолында қандай да болсын құрбандыққа барудан та- йынған жоқ. Еуропацентристік көз- қарасқа сүйенген ұлы державалық шовинизмнің отаршылдық саясаты
жалғаса түсті де, халық тәуелсіздігі үшін күреске шыққандар мен боль- шевиктік қызыл қырғынға қарсы тұрғандарды қатыгездікпен жойып жіберді. 1920-1930 жылдардағы хал- қымыздың тарихында бұндай құр- бандықтардың аз болмағаны белгілі. Сол себептен де ұлт мәдениеті мен әдебиеті, ғылымында еңбек сіңірген көрнекті тұлғалардың мұрасына бү- гінгі таңдағы көзқараспен қарау мен бағалауда аса сақтықпен, сол дә- уірдегі замана талабына орай тарихи шындықпен келу керек. Сонда ғана осы әдіснама талаптарына сай еңбек жазған ғалымдар мен әдебиетші- сыншыларымызды, көркем шығар- ма әкелген ақын-жазушыларымызды орынсыз кінәлаудан аулақ боламыз. Әйтпесе, қазіргідейөтпелікезеңдешет жағалатып айтып қалып жүргендей олардан бас тартуға дейін апаратын
«тұрпайы социологизм» секілді өңі айналған тағы бір «теориясымақ- қа» тап боламыз. Тарих – қашанда өз шындығымен тарих. Оның даму жолында ізденістер мен іркілістер, даңғылдар мен бұралаңдардың болуы заңды құбылыс. Бұл айтылғандар жалғыз С. Сейфуллиннің ғылыми еңбектеріне ғана емес, жоғарыда сөз етілген мақалаларға және кейі- ніректе де қарастырылатын зерттеу- лерге түгелдей қатысты. Бұл со- нымен қатар, бертінге, яғни қайта құру кезеңіне дейінгі, фольклор мен әдебиет тарихының, теориясының

өзекті мәселелерін, әдеби сын мен баспасөз тарихын, әдеби байланыс- тар мен аударма, т.б. салаларды зерт- теген еңбектер мен монографияларға тұтастай қатысты. Оларды маркстік- лениндік әдіснама негізіндегі ұлттық әдебиеттану ғылымы деген атаудың аясында қарап тексеру керек.
Міне, осы тұрғыдан келгенде ба- тырлар жырының шығу кезеңдері, тарихи оқиғалардың халық қиялы мен болашақтағы арман тілегіне сай жырлануы, ел бірлігі мен патриоттық мотивтердің көрініс табуы, жыр об- раздары мен көркемдік суреттеу ту- ралы ғылыми ой-тұжырымдар біл- діруі – шынында да, үлкен жаңалық.
«Сәкен кітабының үлкен бағалы жа- ғы әдеби мұраны халық тарихымен байланыстылықта зерттеуге талап жасауында», – деп көрсетеді акаде- мик С. Қирабаев. Бұған мысал ретін- де С. Сейфуллиннің М. Әуезовтің
«Қобыланды батыр» жырының не- гізгі сюжетіне И. Грозныйдың 1552 жылы Қазан қаласын басып алуы себеп болды» деген пікіріне қарсы ғылыми-тарихи дәлелдерін алуға болады. Автор «Қобыланды батыр» жырының шығуына Иван Грозный- дың Қазанға шабуылы емес, Шағатай ұлысының ханы Қазан (Ғазан) мен Қыпшақтар арасында болған соғыс себеп болғанын нақты деректер- мен түсіндіреді. Осы жырдың шығу тегін ғылыми дұрыс шешудегі бұл бастама кейінгі зерттеушілерге жаңа
жолмен жүруге бағыт сілтеді. Ол соңғы кездерде осы жырды зерттеген Б. Кенжебаевтың, М. Ғабдуллиннің, Қ. Жұмалиевтің еңбектерінде жүзеге асқаны белгілі. Эпостық жырлардың тарихилығы туралы автордың осы ойын Ә. Марғұлан өз мақаласын- да тереңдете зерттегенін алдыңғы беттерде сөз еткен болатынбыз. Бұл жолдағы алғашқы бастаманы да С. Сейфуллин осы еңбегінде көтер- гені оқу құралының ғылыми-зерттеу- шілік сипатын айқындай түседі.
Шын мәніндегі ғылыми-зерттеу еңбекке тән сөз етіп отырған шы- ғарманың бұрын басылып шығуы- нан толық мәлімет беру мен ол жай- ында айтылған пікірлерді келтіріп отыру ерекшеліктерін де осы оқу құралынан кездестіре аламыз. Автор фольклорлық мұралардың, әсіресе эпикалық жырлардың бұрын басы- луы туралы айта отырып, Радлов, Диваевтардың айтқан пікірлерін қа- жетті жерінде пайдаланады. Оның дұрысын тереңдете нақтылай түссе, қате айтқандарын сынап отырған. Сонымен қатар, фольклорлық шы- ғармалардың көп нұсқалы болу себебін түсіндіріп, түрлі түркі тіл- дес халықтардың да фольклорын- да кездесетінін атап өтіп отырады. Әсіресе, ноғайлы заманындағы шық- қан батырлар жырының бір кезде тағдыры, тұрмыс-тіршілігі бірдей болған халықтарға ортақ мұра еке- нін айтқан қорытындылары көңіл

аударарлық. С. Сейфуллиннің сол кездің өзінде тап басып айтқан осы тұжырымы Ұлы Отан соғысынан кейін фольклорлық мұралар туралы айтыс-таласта негізгі қорытынды пікір болып қайта айтылды. Бұған 1957 жылы Ташкент қаласында «Ал- памыс батыр» жыры туралы болған ғылыми конференция айқын дәлел.
С. Сейфуллиннің қазақ әдебиет- тану ғылымында ғылыми-зерттеу- шілік ой-пікірге қосқан негізгі жа- ңалығы – қазақ фольклорын өзіне дейінгі жанрмен түрге бөлген жү- йелеуді толықтыра, дамыта отырып жасаған жаңа классификациясы. Сәкеннің әдебиетші-ғалым, сын- шы ретіндегі тұлғасын қарастырған зерттеу еңбектерде бұл классифи- кация «қазақ фольклорын жаңаша жүйеледі» деп аталып қана өтіліп, жүйелеу жолы ғана көрсетіліп, М. Әуезов пен Х. Досмұхамедов еңбектеріндегі жіктеулермен салыс- тырылмай қалған. Біздің ойымыз- ша, фольклорлық үлгілерді жанр- ға және түрлерге жіктеу жаңа туып келе жатқан әдебиеттану ғылы- мында әдеби-теориялық ой-пікір- дің өсу, даму дәрежесін ғана көр- сетіп қоймайды, сонымен бірге ғы- лыми-зерттеушілік ой-пікірді тың бағыттағы жаңа зерттеу арналарына да жетелейді. Сол себептен «Қазақ әдебиетінің» ғылыми зерттеу еңбек ретіндегі сипатын аша түсу үшін он- дағы жасалған фольклорлық шығар-
маларды жүйелеуді бұрынғы клас- сификациялармен салыстыра қара- ғанды жөн көрдік.
Жалпы С. Сейфуллин оқу құра- лына жазған кіріспесінде «қазақ әде- биеті туралы басқа еңбек жоқ» дей отырғанмен М. Әуезов пен Х. Дос- мұхамедовтердің еңбектерімен та- ныс болған. Бұған дәлел «Қобылан- ды батырдың» шығуына Иван Грозныйдың Қазан қаласына шабуыл жасауы деген түсінік М. Әуезовтің 1925 жылы жазған «Қобыланды ба- тыр» мақаласы мен «Әдебиет та- рихы» еңбегінде айтылған еді. Сол сияқты батырлар жырын «ұлы ба- тыр», «кіші батыр» деп бөлуді де М. Әуезов бастаған болатын. Сәкен- нің екі пікірді де жоққа шығарғаны- нан көп ізденіп, әрбір мәселеге ғы- лыми тұрғыдан қарағанын аңғара- мыз. Батырлар жырын үлкен, кіші деп бөлудің орыс әдебиетшілерінің қолдап жүрген тәсілі екенін, оның қазақ эпостарының табиғатына кел- мейтінін де ескертіп өтеді. Тегі С. Сей- фуллин бұл еңбектерге берілген «бур- жуазиялық-ұлтшылдық көзқараста жазылған» деген баға мен «ұлтшыл- алашордашыларға» қарсы күресе- тін салқыннан атап көрсетуді қажет деп таппаған болуы керек. Автор
«Қазақ әдебиетінде» осы еңбектерде басталған қазақ фольклорына клас- сификация жасауды толықтыра, да- мыта, жаңа жанрлар мен түрлер қо- са отырып, осы кезде дейін мәнін

жоймаған, ғылыми жүйедегі біртұтас классификация жасап шығады. Бұл салыстыра қарағанда анық көрінеді, М. Әуезов пен Х. Досмұхамедовте қыз ұзатуға байланысты жырлар мен мұң-шер өлеңдер бөлек жанр болып жүрсе, С. Сейфуллин оларды «салт өлең-жырлар» деп топтастырып, оған той бастар, сыңсу, жұбату мен үгіт, айт келін, өсиет өлеңдер сияқты жаңа түрлер қосады. Сол сияқты дін салтына байланысты жырларға бәдік пен алдау-арбау, жалбарыну өлең- дерді кіргізеді. С. Сейфуллин класси- фикациясының жаңашылдығын көр- сететін жері төрт түлік малға байла- нысты жырларды «мал туралы және
«қадірлі» жануарлар туралы әңгіме, өлең, күйлер» деп жанр түрі ретінде енгізілуі. Жоғарыдағы екі авторда бұл кездеспейді және Сейфуллин жариялаған нұсқалар қазақ фолькло- ристикасында әлі күнге дейін айты- лып келе жатыр. Сондай-ақ «жастық ойын-күлкі өлең, тақпақтары» бала- лар фольклорынан терең мазмұндағы өте бай материалды ұсынады. Бұл бұрынғы жүйеге бөлуде жоқ, бірақ Сәкен классификациясында айтыс өлеңдер, жұмбақ, тарихи жырлар кірмей қалған. С. Сейфуллиннің осы классификациясы қазақ фольклорис- тикасы ғылымындағы кейінде жа- зылған ғылыми-зерттеу еңбектерде нақтылана түскені мәлім. Әйтседе осы жүйелеу мен фольклорлық шығармаларды топтастыру, жан-
жақты әдеби талдау жаса мәні зор жаңалық еді. Сондықтан «Қазақ әде- биеті» оқулығының маңызы «оның белгілі бір дәуірде атқарған тари- хи қызметімен өлшенеді. Ол қазақ әдебиетінің тарихын жүйелі түрде ба- яндап, ғылымдық тұрғыда бағалауға тырысқан автордың батыл қада- мын танытады». С. Сейфуллин әде- биет тарихын зерттеуге жасаған осы қадамы арқылы қазақ фольклорын заман талабына сай маркстік-ленин- дік әдіснама тұрғысынан зерттеудің негізін салып берді. Сол себептен С. Сейфуллиннің «Қазақ әдебиеті» атты оқу құралы – «Қазақ әдебиетінің тарихын зерттеу жөнінде тұңғыш мо- нография болып табылады. Әдебиет тарихын және оның қалыптасып, даму кезеңдерін азаматтық тарих- қа байланыстыра зерттеу, әдебиеттің жанрлық, көркемдік ерекшелікте- рін айқындай баяндау, әдебиеттің таптық, әлеуметтік сипатын көрсету, т.б. жөнінде Сәкеннің бұл еңбегі өз кезінде ерекше роль атқарды. Әдебиет тарихын кейінгі зерттеушілерге ой салды, үлгі болды. Жалпы әдебиет зерттеу ғылымына қосылған зор үлес болды. Бұл кітап бүгінгі өскелең ғылым үшін де қымбат, бағалы болып қала бермек!» [38].
Қорыта айтар болсақ, «Қазақ әде- биеті» атты оқу құралы сипатындағы ғылыми зерттеумен де қазақтың бай әдебиетінің үлгілерін эстетикалық-

социологиялық талдаудан өткізіп, фольклористикалық жүйелі клас- сификация жасады, көптеген соны ой, тың пікірлер айтты, параса- ты мол фольклорист ғалым екенін айқындады. Қазақ әдебиеттану ғылымының туу және қалыптасу процесіне Сәкеннің қосқан үлесі зор дегенде осы жайлар айрықша еске алынары өзінен-өзі түсінікті», – деп жазады атақты сәкентанушы ғалым Т. Кәкішев. Біздіңше, бұдан артты- рып айту мүмкін емес.
1930 жылдардағы фольклорта- ну саласындағы зерттеу жұмыстары туралы ойымызды түйіндесек, сөз етілген еңбектер мен мақалалардан ұлттық әдебиеттану ғылымы келе- шек даму жолына қажетті негізгі
тексеретін нысаналары мен пробле- маларын нақты шешіп алғанын байқаймыз. ХХ ғасырдың бас кезінде әдеби мұраны жинау, жариялауды на- сихаттаудан басталған әдеби-тарихи, әдеби-теориялық бағыттағы ғылыми- зерттеушілік ой-пікір толыса келіп, ғылыми мақалалар мен зерттеулерге ұласты. Олар қазақ фольклорының өзекті мәселелері жайында жазылуға тиісті болашақ ғылыми еңбектер мен монографияларға жол басшы бол- ды. Қазақ фольклористика ғылымы оңаша отау болып, жеке шаңырақ көтерді. Бұл қазақ әдебиеттану ғы- лымы өзінің туғандығын нақты дә- лелдеген кезеңінде әдеби мұраны игеру проблемасын біршама оңтайлы шешіп алғанына айқын дәлел.

2. 
   
   жүктеу/скачать 1.3 Mb.
   
   Достарыңызбен бөлісу: