ОҚулық-Әдістемелік материалдар

Бірыңғайлау – бірдеңені бірыңғай жүйеге, формаға, бірегейлікке келтіру. Мысалы техникада бірыңғайлау деп өнімнің және оны шығаруға қажет құралдардың минимум санды типтік өлшемге, маркаға, қасиеттерге келтіруді айтады.

Бірыңғайлаудың мақсаты ө өнімнің, процестердің қажетсіз көп түрлері болуға жол ьермеу және олардың санын негізгі тұтынушыға қажетті минимумға келтіру болып табылады.

Бірыңғайлау стандарттау объектілерін жүйелеу, типтендіру (типтеу), селекция, симплификация және оптималдауда (оңтаылауда) негізделеді және төмендегі бағыттарда жүзеге асырылуы мүмкін:

• 
  бұйымдар, машиналар, жабдықтар, аспаптар, тораптар мен бөлшектердің параметрлерлік және типті өлшемдік қатарларын әзірлеу;
  
• 
  біртекті өнімдердің бірыңғайланған топтарын құрастыру мақсатында типтік бұйымдарды зерттеп дайындау;
  
• 
  бірыңғайланған технологиялық процестерді, сынау әдістерін, құжат формаларын және т.б. зерттеп дайындау;
  
• 
  біртекті стандарттау объектілерінің номенклатурасын оптималды минимуммен шектеу.
  

• 
  типтік- өлшемдік бірыңғайлау (мысалы, функционалдық арналуы бірдей, бір- біріне бас параметрлерінің сандық мәнімен ажырасатын өнімдер);
  
• 
  тип шегіндегі бірыңғайлау (мысалы, бас парамерті бірдей, құрамдық элементтерінің конструкциясымен ажырасатын өнімдер);
  
• 
  тип алалық бірыңғайлу (мысалы, әртүрлітипті және конструкциялы өнімдер).
  

Бірыңғайланған, стандартты, өзара алмастырылатын бөлшектер мен тораптарды қолдану нәтижесінде бұйымның жөндеуге келу қабілеті мен жөндеудің тиімділігін жоғарылатады.

Агрегаттау машина жасау, радиоэлектроника және өлшем құралдарын жасау салаларында кеңінен қолданылады. Аталған салаларың дамуы бұйымдар конструкциясының күрделігі және жиі өзгеруімен сипатталады. Әртүрлі машиналарды жобалау және жасау үшін машинаның конструкциясын бір-бірінен тәуелсіз жинау бірліктеріне (агрегаттарға) бөлу қажет болып шықты. Әр агрегат машинада белгілі функция атқаратындай қылып жасалатын балды. Бұл шара агрегаттарды бөлек бұйым ретінде шығаруға және оның жұмысын машинаның жұмысынан бөлек (жеке) тексеруге мүмкіндек берді.

Бұйымдарды бөлек агрегаттарға бөлу агрегаттау әдісінің дамуының алғашқы предпосылкасы болды. Содан кейін машиналардың конструкцияларын талдау көптеген агрегаттар, тораптар және бөлшектер, құрылымы басқаа болса да әртүрлі машиналарда бірден бір функция атқаратынын көрсетті. Бөлек конструкциялық шешімдерді бірыңғайланғанагрегаттар, тораптар және бөлшектер әзірлеу жолымен жалпылау осы әдістің мүмкіншіліктерін едәуір арттырады.

Өнімге қатысты айтсақ, кешенді стандарттау – дайын өнімнің және оны шығаруға қажетті шикізаттың, материалдар және комплекттеуші тораптардың, сондай-ақ өнімнің бұзылмауы (упаковка, марклау, тасымалдау, сақтау) және қолдану (пайдалану) жағдайларының сапасына өз деңгейлері бойынша өзара байланыстырылған талаптар тағайындау және қолдану болып табыдады.

Қазіргі кезде Қазақстан Республикасында мемлекеттік негізін қалаушы стандарттар комплекстерін қалыптастыру жұмыстарын келтіруге болады. қалыптастыру бойынша іс- әрекеттер жалғастырылуда:

• 
  ҚР СТ 1.0 «Қазақстан Республикасы Мемлекеттік стандарттау жүйесі. Негізгі ережелер»;
  
• 
  ҚР СТ 2.0 «Мемлекеттік өлшем бірлігін қамтамасыз ету жүйесі. Негізгі ережелер»;
  
• 
  ҚР СТ 3.0 «Қазақстан Республикасы Мемлекеттік сертификаттау жүйесі. Негізгі ережелер»;
  
• 
  ҚР СТ 4.0 «Өнімді зерттеп дайындау және өндіріске қою жүйесі. Негізгі ережелер»;
  
• 
  ҚР СТ 5.0 «Техникаөэкономикалық және әлеуметтік ақпаратты жіктеу және кодтаудың бірыңғай жүйесі. Негізгі ережелер»;
  
• 
  ҚР СТ 6.0 «Штрихты кодтау жүйесі. Негізгі ережелер»;
  
• 
  ҚР СТ 7.0 «Қазақстан Республикасы тіркеу (аккредиттеу) жүйесі. Негізгі ережелер».
  

Стандарттар ғылым және техниканың қол жеткен деңгейін бекітіп қана қоймауы керек, өйткені модельдік ескіру қарқыны жоғары болғандықтан олар техникалық прогрестің тормозы болып қалуы мүмкін. Стандарттар техникалық прогрестің тормозу болмау үшін, олар перспективалық сапа көрсеткіштерін тағайындауы керек, өндірісте оларға қол жеткізуді қамтамасыз ету мерзімін көрсетуі керек. Озық стандарттар өнімнің перспективалық, сериялап шығарылуы әлі басталмаған немесе бастапқы кезеңдегі түрлерін стандарттау керек.

Халықаралық стандарттаудағы жетістіктерге 80- жылдары бекітілген аудио компакт- дисктерге әзірленген халықаралық стандартын жатқызуға болады. Бұл стандарт аудио компакт- дисктер шығарылмай тұрып алдын ала әзірленген болатын. Осы шара компакт- дисктердің басқа техникалық жабдықтармен толық қиылысуын (совместимость) қамтамасыз етті, сонымен қажетсіз шығындардың болмауына қол жеткізді.

Бақылау сұрақтары:

1 Параметрлерді стандарттаудың теориялық негізі болып қандай қатарлар табылады?

2 Қандай үйлесімді сандар қатарлары кездеседі?

3 Біріңғайлау әдістерінің түрлерін атап беріңіз
Ұсынылатын әдебиеттер:

1 Основы стандартизации, метрологии, сертификации и менеджмента качества. Под общей редакцией К.А. Тазабекова. - Алматы, 2003. - 450 с.

2 Крылова Г.Д. Основы стандартизации, сертификации и метрологии - М.: ЮНИТИ-ДАНА, 1999. – 711 с.

Лекция 8. Стандарттау объектілері және облысы.
Лекцияның мазмұны

1. Стандарттау объектілері

2. «Стандарттау облысы» ұғымы
Лекцияның қысқаша конспекті
Стандарттау объектілері болып, әдетте, көп мәрте ұдайы қайталанылатын және/ немесе қолдану перспективасы бар өнімдер, процестер (жұмыстар), қызмет көрсетілер табылады. Екіншіден, стандарттау объектілері болып оларға нормалар, талаптар, сипаттар, параметрлер, ережелер және т.б. әзірленетін объектілер табылады.

Стандарртау объектілері 1-таблицада көрсетілген

Стандарттау облысы деп өзара байланыстағы стандарттау объектілерінің жиынтығын айтады. Мысалы машина жасау стандарттау облысы болып табылады, ал машина жасаудағы стандарттау объектілері: технологиялық процестер, қозғалтқыштар типі, машиналардың қауіпсіздігі және экологиялылығы және т.б. болып табылады (экологияға қолайлығы).
Таблица 1. Стандарттау объектілерінің жіктелуі.

Стандарттау объектілері
Өнімдер (тұтыну тауарлары, өндірістік құралдар)			Қызмет көрсетулер Ұтұрмыстық, өндірістік)		Процестер (жұмыстар)	Бақылау әдістері
Шикі-зат және табиғи отын	материалдар және азық-түлік	дайын өнім-дер	мате-ри-алдық	матери-алдық емес (әлеу-меттік- мәдени)
және біртекті өнімдер топтарының жеке аспектілері: терминдер, белгілер; параметрлер мен өлшемдер; техникалық талаптар.			және біртекті қызмет көрсету тпотарының жеке аспектілері: терминдер; техникалық талаптар; бағалау әдістері; көсіпорындарды жіктеу; персоналға қойылатын талаптар.		өнімнің өмірлік циклының жеке кезеңдерінде кездесетін процестер; бақылау әдістері; қабылдау ережелері; маркалау, буып- түю, тасымалдау және сақтау ережелері; материалдық емес өндірістермен (статистикалық, банк, баспа қызметі) байланысты процестер; басқару процестері; өлшеу процестері; ақпаратты есепке алу және ұқсату процестері; қорғау процестері (адамдарды, табиғатты)	сынама алу; сынау, өлшеу, талдауларды өнімді шығару, сапасын бағалау, сертификаттау, қолдану кезіндежүргізу амалдары мен әдістері.

Бақылау сұрақтары:

1 Стандарттау объектілерін атап берінің

2 Стандарттау объектілері қалай жіктеледі?

3 Стандарттау облысы деген не?
Ұсынылатын әдебиеттер:

1 Основы стандартизации, метрологии, сертификации и менеджмента качества. Под общей редакцией К.А. Тазабекова. - Алматы, 2003. - 450 с.

2 Крылова Г.Д. Основы стандартизации, сертификации и метрологии - М.: ЮНИТИ-ДАНА, 1999. – 711 с.

Лекция 9. Қазақстан Республикасының Мемлекеттік стандарттау

жүйесі.
Лекцияның мазмұны

1 Стандарттаудың құқықтық негіздері

2 Қазақстан Республикасының Мемлекеттік стандарттау жүйесінің құрылымы.
Лекцияның қысқаша конспекті

Стандарттаудың құқықтық негіздері.
Стандарттаудың құқықтық негіздері алғашқы рет 1993 жылы қабылданған Қазақстан Республикасы «Стандарттау және сертификаттау туралы» Заңында бекітілген болатын.

1999 жылы бұл Заң Қазақстанның дамуы және нарықтың реформа жүргізуге байланысты қайта құрылып, жаңа «Стандарттау туралы» Заңы қабылданған. Бұл заңға 10.06.2003 ж. өзгерістер мен толықтырулар негізілген.

2004 ж. қараша айында қабылданған Қахақстан Республикасы «Техникалық реттеу туралы» Заңына сәйкес «Стандарттау тыралы» Заңының күші жойылды. Кейбір баптары ғана уақытша күшінде қалды.

«Техникалық реттеу туралы» ҚР Заңы Қазақстан Республикасында өнімнің, көрсетілетін қызметтің, процестедің қауіпсіздігін қамтамасыз етуге бағытталған мемлекеттік техникалық реттеу жүйесінің құқықтық негіздерін белгілейді.

Сонымен бірге бұл Заң өнімге, көрсетілетін қызметке, өнімнің өмірлік циклінің процестеріне (процестерге) қойылатын міндетті және ерікті талаптарды айқындау, белгілеу, қолдану және орындау, олардың сәйкестігін растау, аккредиттеу және техникалық реттеу саласындағы мемлекеттік бақылау мен қадағалау жөніндегі қоғамдық қатынастарды реттейді.

ҚР «Техникалық реттеу туралы» Заңы реттейді:

• 
  техникалық реттеу облысындағы негізгі ұғымдарды;
  
• 
  ҚР техникалық реттеу туралы заңнамасын;
  
• 
  осы заңның қолданылу саласын;
  
• 
  техникалық реттеудің негізгі мақсаттары мен принциптерін;
  
• 
  Мемлекеттік техникалық реттеу жүйесінің құрылымын;
  
• 
  ҚР Үкіметінің техникалық реттеу саласындағы құзіретін;
  
• 
  Уәкілетті органның құзыреті;
  
• 
  Мемлекеттік органдардың техникалық реттеу саласындағы құзіретін;
  
• 
  Мемлекеттік органдар жанындағы техникалық реттеу саласындағы сарапшылық кеңестерді;
  
• 
  стандарттау жөніндегі техникалық комитеттердің құзыретін;
  
• 
  сәйкестікті растау жөніндегі органдарды;
  
• 
  техникалық реттеу саласындағы жеке және заңды тұлғалардың құқықтары мен міндеттерін;
  
• 
  сәйкестікті растау, стандарттау, аккредиттеу жөніндегі сарапшы- аудиторлардың құзреті;
  
• 
  техникалық реттеу саласындағы нормативтік- құқықтық актілерін;
  
• 
  стандарттаудың жалпы ережелерін;
  
• 
  сәйкестікті растауды;
  
• 
  техникалық реттеу саласындағы нормативтік- құқықтық актілерде белгіленген талаптардың сақталуын мемлекеттік бақылау мен қадағалауды;
  
• 
  мемлекеттік органдардың, олардың лауазымды адамдарының, жеке және заңды тұлғалардың Қазақстан Республикасының техникалық реттеу саласындағы заңнамасын сақтамағаны үшін жауаптылығын.
  

1. 
   техникалық реттеу және метрология жөніндегі уәкілетті орган, оның территориялық бөлімшелері және бағынысындағы кәсіпорындар;
   
2. 
   Қазақстан Республикасының мемлекеттік басқару органдары, олардың стандарттау облысындағы компетенциясы шегінде;
   
3. 
   жеке және заңды тұлғалар, оның ішінде стандарттау жөніндегі техникалық комитеттер, сарапшы- аудиторлар;
   
4. 
   Қазақстан Республикасы стандарттарының мемлекеттік қоры.
   

Техникалық реттеу және метрология жөніндегі Комитет атқару үкіметінің салааралық үйлестіруді, сондай-ақ стандарттау, метрология, сәйкестікті растау және аккредиттеу облысында реттеуді жүзеге асырушы мемлекеттік органы болып табылады.

Қазақстан Республикасының «Техникалық реттеу туралы» Заңына сәйкес Техникалық реттеу және метрология жөніндегі Комитет тікелей немесе оның бағынысындағы ұйымдар арқылы стандарттау саласында төмендегі негізгі функцияларды орындайды:

1. 
   мемлекеттік стандарттарды және техникалық- экономикалық ақпараттың жіктеуіштерін әзірлеудің, келісудің, есепке алудың, бекітудің, сараптаудың, өзгертудің, жоюдың және қолданысқа енгізудің тәртібін белгілейді;
   
2. 
   техникалық реттеу саласындағы нормативтік актілермен үйлестірілген стандарттарды талдауды және әзірлеуді ұйымдастырады;
   
3. 
   халықаралық, өңірлік және ұлттық стандарттарды, шет мемлекеттердің техникалық- экономикалық ақпараттың жіктеуіштерін, стандарттау, сәйкестікті растау және аккредиттау жөніндегі ережелері мен ұсынымдарын Қазақстан Республикасының аумағындаесепке алу және қолдану тәртібін белгілейді;
   
4. 
   мемлекеттік, халықаралық және өңірлік стандарттардың, шет мемлекеттер стандарттарының ресми басылымдарын, стандарттау, сәйкестікті растау және аккредиттеу жөніндегі ережелер мен ұсынымдарды басып шығару туралы ақпаратты жариялайды;
   
5. 
   мемлекеттік стандарттаудың жоспарлары мен бағдарламаларын әзірлеу тәртібін белгілейді;
   
6. 
   стандарттау жөніндегі ноормативтік құжаттардың мемлекеттік тілдегі және орыс тіліндегі аудармаларын растауды ұйымдастырады.
   

Кәсіпорындар және мекемелердің стандарттау жөніндегі қызметтер өз құзыреті шегінде стандарттау облысында ұйымдастыру- әдістемелік және ғылыми- техникалық басқаруды жүзеге асырады. Бұл мақсатта олар ғылыми- зерттеу, тәжірибелік- конструкторлық және басқа өнімді, көрсетілетін қызметтерді, өндірістік процестерді, оның ішінде өндірісті басқару процестерін стандарттау және унификациялау жөніндегі жұмыстарды орындайды. Бұл жұмыстар нәтижелері сапа жүйесін және экологиялық басқару жүйесін енгізу арқылы іске қосылады.

1 Стандарттаудың құқықтық негізі болып қай заң табылады?

2 ҚР стандарттау жүйесінің құрылымдық элементтерін атап беріңіңз

3 Техникалық реттеу және метрология жөніндегі уәкілетті органның стандарртау облысындағы функцияларын атап беріңіз

1 Основы стандартизации, метрологии, сертификации и менеджмента качества. Под общей редакцией К.А. Тазабекова. - Алматы, 2003. - 450 с.

2 Крылова Г.Д. Основы стандартизации, сертификации и метрологии - М.: ЮНИТИ-ДАНА, 1999. – 711 с.
Лекция 10. Стандарттау жөніндегі нормативтік құжаттар.
Лекцияның мазмұны

1 Стандарттау жөніндегі нормативтік құжаттардың түрлері

2 Мемлекетаралық стандарттар

3 ҚР Мемлекеттік стандарттарын әзірлеу кезеңдері

4 Әртүрлі стандарттардың сипаттамалары
Лекцияның қысқаша конспекті

Стандарттау жөніндегі нормативтік құжаттардың түрлері.

Стандарттау жұмыстарын жүзеге асыру барысында стандарттау объектілеріне тиісті ноормалар, талаптар, ережелер, сипаттар қалыптастырылады. Аталғандар (талаптар және т.б.) нормативтік құжат түрінде өңделеді.

ҚР «Техникалық реттеу туралы» Заңы бойынша Қазақстан Республикасының аумағында қолданылатын стандарттау жөніндегі нормативтік құжаттарға жатады:

1 Қазақстан Республикасының мемлекеттік стандарттары

2 Қазқстан Республикасының техникалық- экономикалық ақпаратының мемлекеттік жіктеуіштері

3 Қазақстан Республикасындағы ұйымдар стандарттары және стандарттау жөніндегі ұсынымдар

4 Халықаралық, өңірлік стандарттарды, шет мемлекеттерінің ұлттық стандарттары мен стандарттау жөніндегі нормативтік құжаттарын қолдану
Мемлекетаралық стандарттар.
Мемлекетаралық стандарттар (ГОСТ) ТМД мемлекттерінің стандарттау жөніндегі мемлекетаралық техникалық комитеттермен (МТК) әзірленеді және міндетті және/ немесе ұсынылатын талаптарды тағайындауы мүмкін.

Мемлекетаралық стандарттарды стандарттау, метрология және сертификаттау жөніндегі Мемлекетаралық Кеңес (МГС), ал құрылыс саласында арнайы стандарттау, техникалық ноормалау және сертификаттау жөніндегі Мемлекетаралық ғылыми- техникалық Комиссия қабылдайды.

Мемлекетаралық стандарттар қабылдаудан өткеннен кейін стандарттар жөніндегі Бюрода тіркеледі. Бюро Минск (Беларусь Республикасы) қаласында орналасқан.

Қазақстан Республикасы аумағында ГОСТ-тар Комитеттің бұйрығы бойынша енгізіледі. Бұйрықта әр стандарт үшін оны Қазақстан Республикасында мемлекеттік стааандарт ретінде енгізу датасы тағайындалады және оған қайшы келетін (немесе оны қайталайтын) мемлекетаралық немесе ҚР мемлекеттік стандартының күші жойылады.

Қазақтың стандарттау және сертификаттау институты (Комитет уәкілет берген орган) Мемлекетаралық Кеңестің стандарттау жөніндегі Бюросынан тіркелген стандарттарды және оларды енгізу туралы ақпрат алады, ГОСТ-тарды көбейтеді (баспадан басып шығарады) және Қазақстан Республикасында олармен заңды және жеке тұлғаларды қамтамасыз етеді.
ҚР Мемлекеттік стандарттарын әзірлеу кезеңдері.

Қазақстан Республикасы мемлекеттік стандарттарын мемлекеттік басқару органдары, заңды тұлғалар, стандарттау жөніндегі комитеттер әзірлейді. Стандарттарды әзірлеуге өнімнің технологиясын әзірлеуші, шығарушы және тұтынушылардың өкілдері, ғылыми- техникалық және инженерлік қоғамдар, тұтынушылар қоғамдарының өкілдері, Комитеттің мамандары шақырылуы мүмкін.

Стандартты әзірлеуді жоспарлау және ұйымдастыру кезінде ұйымдастыру- әдістемелік бірегейлікке жету мақсатында, сондай- ақ стандартты әзірлеу бойынша жұмыстардың орындалуын талдау және бақылау үшін стандартты әзірлеудің төмендегі 6 кезеңдері тағайындалған.

1-кезең – стандартты әзірлеуді ұйымдастыру және техникалық тапсырма әзірлеу;

2-кезең – стандарттың жобасын (I- редакциярын) әзірлеу және оны пікір алмасуға жіберу;

3-кезең – түскен пікірлерді өңдеу, стандарт жобасының соңғы (II- және келесі) редакциясын (редакцияларын) әзірлеу;

4-кезең – стандарт жобасын дайындау, келісу және бекітуге жіберу;

5-кезең – стандарт жобасын қарастыру, оны бекіту және тіркеу;

6-кезең – стандартты баспадан басып шығару.
Әртүрлі стандарттардың сипаттамалары.

Стандарттау объектлерінің ерекшеліктеріне және тағайындалатын талаптардың мазмұнына байланысты стандарттардың төмендегі түрлері әзірленеді:

- негізін қалаушы стандарттар;

- өнімдер мен көрсетілетін қызметтер стандарттары;

- бақылау (сынау, өлшеу, талдау) әдістерінің стандарттары;

- процестер стандарттары.

- белгілі әрекеттер саласы үшін жалпы ұйымдастыру- әдістемелік жағдайларды;

- өнімді, процестерді (жұмыстарды) және көрсетілетін қызметтерді әзірлеу және пайдалану процестерінде әртүрлі ғылым, техника және өнімдердің өзара байланысын, техникалық бірегейлігін және өзара түсінушілігін қамтамасыз ететін жалпы талаптар, нормалар мен ережелерді;

- басқа да жалпы жехникалық талаптарды.

Кең мағынада алғанда негізін қалаушы стандарттардың объектілері болып мемлекеттік және салааралық маңызы бар объектілер: мемлекеттік стандарттау жүйесі, мемлекеттік сертификаттау жүйесі, өлшем бірлігін қамтамасыз етудің мемлекеттік жүйесі, конструкторлық құжаттардың бірдей жүйесі (ЕСКД), өлшем бірліктері, салааралық маңызы бар терминдер мен анықтамалар (сапаны басқару, сенімділік, буып түю) және т.б. табылады.

Тар мағынада қарастырғанда негізін қалаушы стандарт нақты жүйенің стандарттар комплекстерінде жалпы ережелерді анықтаушы стандарт болып табылады. Мысалы: ҚР СТ 1.0 – 2000 «ҚР Мемлекеттік стандарттау жүйесі. Негізгі ережелер».

Негізін қалаушы стандарттарды былай бөлуге болады:

а) ұйымдастыру-әдістемелік стандарттар. Бұлар белгілі салады жұмыстарды жүргізу жәніндегі жалпы ұйымдастыру- эдістемелік ережелерді тағайындайды. Мысалы: ҚР СТ 1.2 – 2000 «ҚР Мемлекеттік стандарттау жүйесі. Мемлекеттік стандарттарды әзірлеу тәртібі»; СТ РК 1081 – 2002 «Тағамдық өнімдердіге технологиялық ңұсқаулар мен рецептуралар әзірлеу тәртібі. Негізгі жағдайдар».

• 
  б) жалпа техникалық стндарттар.
  

Өнімге төмендегі стандарттар түрлері әзірленеді:

а) жалпы техникалық шарттар стандарты - біртекті өнімдер (көрсетілетін қызметтер) топтарына талаптар тағайындайды (мысалы, СТ РК 1061 – 2002 «Продукты кислоиолочные. Общие технические условия», СТ РК 1040 – 2001 «Условия транспортные по пассажирским перевозкам. Общие технические условия»;

б) техникалық шарттар стандарттары – нақты өнімге (көрсетілетін қызметке) талаптар тағайындайды. Мысалы, СТ РК 982 – 95 «Кефир. Технические условия», СТ РК 1095 – 2002 «Волокно хлопковое. Технические условия».

Аталған стандарттар, мысалы өнім стандарттары, әдетте, төмендегі бөлімдерден құралады:

• 
  жіктелуі;
  
• 
  негізгі параметрлегі және/ немесе өлшемдері;
  
• 
  техникалық (жалпы техникалық) талаптар;
  
• 
  қабылдау ережелері;
  
• 
  маркалау, буып- түю, тасымалдау, сақтау;
  

г) техникалық талаптар стандарттары - техникалық шарттар стандартының бір ғана бөлімінен құралатын тар арнаулы стандарттар (мысалы, ГОСТ 20902 – 95 «Столы обеденные школьные. Функциональные размеры»; ГОСТ 20809 – 75 «Патроны охотничьи. Типы и основные размеры»).