Оқулық. Г. О. Сыздықова Алматы, 2012. 160 бет
жүктеу/скачать 457.37 Kb. Pdf көрінісі
|
| 155
Глоссарий Адвербиалдану (латын. үстеу) – морфологиялық жолмен басқа сөз таптарынан үстеуге айналған сөздер. Адьективтену (латын. сын есім) – басқа сөз таптарының сын есімге айналуы. Аналитизм (грек. жіктелу, ыдырау) – сөздің негізгі (лексикалық) жəне қосымша (грамматикалық, сөзжасамдық) мағыналарын ажыратып білдіретін, синтетизмге қарама-қарсы типологиялық құбылыс. Аналитикалық форма (грек. жіктелген, дараланған; латын. құрамды, күрделі) – құрамы негізгі атауыш жəне көмекші жеке сөздерден тұратын грамматикалық форма. Аналитикалық формант – қосымша мен көмекші етістіктен құралған, етістіктің белгілі бір грамматикалық категориясына қатысты мағынаны білдіретін морфологиялық көрсеткіш. Аффикс (латын. жалғанған) – қосымша, түбірге жалғанып, грамматикалық немесе сөзжасамдық мағына тудыратын сөз бөлшегі, сөздің ең кіші құрылымдық элементі, көмекші морфема. Вербалдану (латын. етістік) – басқа сөз таптарына жататын сөздердің етістікке ауысуы. Грамматика (грек. əріп, жазу д.м.) – тіл құрылысын зерттейтін тіл білімінің бір саласы. Грамматикалану – дербес мағыналы сөздердің көмекші сөз қызметінде жұмсалуы нəтижесінде лексикалық дербестігінен айрылуы. Грамматикалық категория – мағынасы біртектес грамматикалық тұлғалардың бір-бірінен өзгеше жүйесі. Грамматикалық мағына – тілде қалыпты сипаты бар сөздер тобы мен сөз тұлғаларына, синтаксистік құрылымдарға тəн жинақты, дерексіз тілдік мағына. Грамматикалық форма – грамматикалық мағынаның қалыпты көрінісін білдіретін тілдік белгі. Инфинитив (латын. анықталмаған форма) – флективті жəне агглютинативті тілдердегі етістіктің қимыл атауының формасы, тұйық рай етістік. Көптік жалғау – көптік ұғымды білдіретін қосымша. Көптік категориясы – белгісіздік мөлшерін білдіретін категориялық тұлға. 156 Көпше форма – заттың көп екендігін немесе көптік түрде қолданылатынын білдіретін категориялық форма. Модальдылық (латын. модальды) – айтылған пікірдің шындық болмысқа, сонымен бірге оған сөйлеушінің əртүрлі субъективтік бағасын білдіретін функционалды-семантикалық категория. Модаль сөздер – айтылған пікірдің шындық болмысқа қатысы тура- лы сөйлеушінің көзқарасын білдіретін сөздер. Морф (грек. форма д.м.) – мəтіннің морфемдік деңгейде əрі қарай жіктеуге болмайтын маңызды шағын бірлігі, морфеманың мəтіндік көрінісі. Морфема – əрі қарай жіктелмейтін, ең кішкентай белгі ретінде таны- латын негізгі тіл бірліктерінің бірі. Морфология (грек. форма жəне сөз туралы ілім д.м.) – сөздер мен сөз тұлғалардың құрылымын, қалыптасу заңдылықтарын зерттейтін тіл білімінің бір саласы. Морфологиялық парадигма – сөздің грамматикалық мағынасы мен əртүрлі қосымшалар жалғану арқылы тұлғасының өзгеруі арасындағы сəйкестіктен жасалған модельдер, схемалар. Нөлдік форма – сөйлемде кейбір сөздердің арнайы грамматикалық формасыз-ақ грамматикалық мағына білдіруі. Парадигма – 1. Кең мағынада бір-бірінен ерекшеленіп келетін, со- нымен бірге бəріне ортақ белгілері арқылы біріккен кез келген тілдік бірліктер тобы; 2. Осындай топтар мен жиынтықтардың жасалу үлгісі мен схемасы; 3. Неғұрлым тар мағынада – морфологиялық парадигма терминінің синонимі. Прономиналдану – басқа сөз табына жататын сөздердің есімдікке ай- налуы. Септеу – 1) есім сөз таптарының түрленуі; 2) жекеше, көпше септік формаларының жиынтығы. Септік жалғауы – сөйлемдегі сөздерді бір-бірімен байланысты- рып, олардың арасындағы синтаксистік қатынастарды көрсетіп, өзі жалғанған сөзге грамматикалық мағына үстейтін қосымша. Септеулік шылаулар – толық мағыналы сөздерге тіркесіп, əртүрлі грамматикалық қатынасты білдіретін шылаулар. Синтетикалық форма (грек. қосу, құрастыру) – сөздің негізіне қосымшалардың жалғануы арқылы туатын, яғни аффикстік тəсілмен жасалатын сөз формасы. Сөз табы – өздеріне тəн лексика-семантикалық, морфологиялық жəне синтаксистік ортақ белгілердің негізінде қалыптасқан категория- лары бар сөз топтары. Сөзтұлға – белгілі бір грамматикалық тұлғада тұрған сөз. 157 Субстантивтену – басқа сөз таптарына жататын сөздердің зат есімге айналуы. Тəуелдік жалғау – бір заттың басқа бір затқа тəуелді, меншікті екенін білдіретін, зат есімнің тəуелдеу категориясының қосымшасы. Тəуелдеу категориясы – заттың үш жақтың біріне меншікті екенін білдіретін грамматикалық категория. Транспозиция (латын. орын алмастырушы) – парадигмалық қатардағы бір форманы одан өзгеше басқа форма орнына пайдалану; кең мағынада кез келген тілдік форманың ауысуын; тар мағынада бір сөз табындағы сөздің басқа сөз табына ауысуын не сол сөз табының қызметін атқаратынын білдіреді. Формант (латын. жасаушы, тудырушы) – 1) аффикс мағынасында; 2) сөзжасамдық жəне сөз түрлендіргіш қосымшалардың бірігуінен туған сөздің күрделі формасы. жүктеу/скачать 457.37 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|