Оқулық Жоғары оқу орындарының 050117 «Қазақ тілі мен әдебиеті»
жүктеу/скачать 1.32 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Софокл
| Сұрақтар мен тапсырмалар:
Эсхилді «трагедия атасы» дейтін себебіміз не ? «Парсылар» трагедиясындағы «тарихи тақырыптың» мәні қандай?. «Бұғауланған Прометей» трагедиясының өзекті мәселесі және әдеби тағдыры туралы не айта аласыз ?. Эсхил образдарының көркемдік сипаттары қандай? Эсхил драмаларындағы хор, оның тілі мен стиліне талдау жасаңыз. СофоклГрек трагедиясының екінші ұлы өкілі Софокл б.з.б. 496-жылы Афина маңындағы Колон деген жерде туған. Әкесі құрал-жабдық шығаратын кәсіпорынның қожайыны, заманының дәулетті, абыройлы адамы болған. Софокл жас кезінде өте жақсы тәрбие алады, түрлі ілімді үйренеді. Оның әдеби қызметі ерте басталып, драмашы ақындар сайысында ұлы Эсхилдің өзін жеңеді (бұл кезде Софокл 28 жаста екен). Аңыздардың айтуынша, «жеңілген Эсхил намысқа шыдамай, Афинаны тастап кетуге мәжбүр болған»[16,54]. Әрине, бұл мәліметтер жас жазушының даңқын көтере түсу үшін шығарылған әңгіме болса керек. Өйткені, кейбір тарихи деректерден Эсхил мен оның кіші замандасы ортасында адал достық қатынастар болғандығын байқаймыз. Софокл Афинаның экономикалық және саяси өміріне белсенді араласады. Периклге жақын болғандығы және Афинаның демократиялық құрылысын қолдағандығы себепті, бірнеше жыл мемлекет қазынашысы қызметін атқарады. Б.з.б. 441-жылы, тіпті, Афинаның ең жоғары мемлекеттік лауазымы – стратегтікке сайланады және Периклмен бірге Самос соғысына қатынасады. Кейбір тарихи деректерге қарағанда саяси басшы, әскери қолбасшы ретінде Софокл оншалықты мақтауға ие болған жан емес. Оның мұндай үлкен мәртебелерге ерісу себептерін отандастарының ақынға деген ерекше құрметінен іздеу керек сияқты. Софокл барлық өмірін салтанатта, сый-құрметте, өз елінде өткізіп, б.д.д. 406-жылы дүниеден өтеді. Өлімінен кейін, грек жұртының ұлы адамдары секiлдi қаһарман деп танылып, биік ескерткіш орнатылады. Жыл сайын қабiрi басында құрбандық шалу дәстүрге айналады. Софокл өзінің алпыс жылдық әдеби қызметінде 120-дан артық шығарма жазып, 24 рет драмашы ақындар сайысына қатысқан. Бірақ осынша мол шығармасынан бізге жеткені жетеуі ғана. Бұл шығармаларға талдау жасаудан бұрын Софоклдің грек драматургиясынан алатын орны, бұл жанрды дамытудағы еңбегі туралы қысқаша тоқталып кетуге мәжбүрміз. Софокл өз шығармашылығында негізінен, Эсхил бастаған әдеби дәстүрлерді жалғастырып, трагедияны салтанатты діни жырлар формасынан нағыз драма жанрына айналдырады. Софокл шығармаларында хор өлеңдерінің біртіндеп қысқаруы нәтижесінде оқиғалардың көрінісі молаяды. Қаһармандардың табиғаты мен ішкі жан-дүниесіне көбірек көңіл бөлініп, шығарманың мазмұны өмір шындығына жақындайды. Соңғы шығармаларында Софокл хорды мүлдем алып тастамағанымен, Эсхил туындыларына қарағанда, оның қызметі едәуір төмендейді, оқиғалар дамуына әсер етпейді, қаһармандар арасындағы сұқбаттарға араласпайды. Софокл трагедияларындағы хордың негізгі міндеті – ойын барысында туған түрлі сезімдерді бейнелеу, қаламгердің мақсат, мұраттарын айқындаудан тұрады. Хордың міндетін осыншалық қысқарту – екінші актердің рөлін арттыруға кең жол ашады, тіпті шығармаға үшінші актерді кіргізу қажеттігін туғызады. Шығармашылығының соңғы жылдарында Эсхил де бұл әдістен пайдаланып («Орестея») өте ірі көркемдік, мазмұндық табыстарға қол жеткiзген болатын. Софокл трагедияның тек сыртқы көрінісін өзгертумен шектеліп қалмай, оның ішкі мазмұнына да күшті әсер етеді. Ұлы қаламгер грек сахнасына қадам қойған алғашқы шақтан бастап-ақ драматургия өзінің ескі діни мистикалық мазмұнынан айрылып, нағыз заманагөй түрге көшеді. Ұлы оқиғалар қарапайым жай оқиғалармен ауысып, титандар, құдайлар және өзге де тылсым күштер орнын адам тектес қаһармандар ауыстырады. Эсхил өз шығармаларындағы адамдардың іс-қимылдарында көбінше тәңірілер сипатын көрсетіп, адам баласы құдайлар ортасындағы қақтығыстарға себепкер ретінде қатысатын болса (Прометей, Орест), Софоклдің қаһармандары көбінше өз еркімен тәуелсіз әрекет етуші, жағдайға қарап қимылдайтын тұлғалар. Сондықтан, Софокл адам баласының көңіл-күйі, толғаныстарына ерекше қызығады, бұл көріністерді реңді бояулармен бейнелейді. Осы ерекшеліктер тұрғысынан қарағанда, оның шығармалары грек әдебиетінің даму тарихындағы үлкен серпіліс болды. Дүние жүзі әдебиеті тарихына Софокл, негізінен, Эдип туралы аңыздар сюжетінде жазылған шығармалары - «Эдип патша», «Колондағы Эдип» және «Антигона» трагедияларымен кіреді. Ежелгі Грекияда өте кең тараған Эдип аңызы Софоклден алдын өмір сүрген бірнеше ақындардың шығармаларына мазмұн болғандығын, жалпы осы аңыз негізінде, Эсхил де трилогия жазғандығын жоғарыда айтып өттік. Фива цикліндегі Эдип аңызының қысқаша мазмұны төмендегідей: Фива патшасы Лай көрші Пелоп патшаның үйінде бірнеше күн қонақ болып, оның жалғыз ұлы Хрисипті ұрлап кетеді. Қонақтың мұндай азғындығына ызаланған Пелоп, құдайларға зар жылап, қарақшыға қарғыс айтады. Арадан бірнеше жыл өтеді. Лай перзент көрмейді. Патша Дельфадағы Аполлон ғибадатханасына барып, басына түскен бақытсыздық сырын сұрағанында, ғибадатхана абызы Пелоптың қарғысын құдайлар қабыл қылғандығын айтады: «Әрине, Лай перзентті болады, бірақ ұлы әкесiн өлтіріп, анасына үйленеді...»[17,28]. Көп уақыт өтпей Лайдың әйелі Иокаста ұл туады. Абыздардың жорамалынан қорыққан Лай, құлдарының біріне сәбиді беріп, оны Киферон тауына асырып тастауды бұйырады. Патшаның ойынша, «таудағы жыртқыш аңдар, әрине баланы аман қалдырмайды». Бірақ құл нәрестені аяп, оны осы таудың етегінде мал бағып жүрген Коринф патшасы Полибтің шопанына береді. Шопан сәбиді өз патшасына сыйлайды. Перзентсіз Полиб баланы асырап алып, оған Эдип деп ат қояды. Арадан жылдар өтеді, Эдиптің өзі де Коринф тағының мұрагері, патша Полибтің ұлы екендігіне күмәнданбай өседі. Бір отырыста достарының біреуі мастықпен, оның асыранды ұл екендігін айтып қояды. Күтілмеген бұл сыр жас жігіттің жүрегінде күдік оятады. Патша мен патшайымның сөздеріне құлақ салмайды. Басына түскен күрделі мәселені шешу мақсатында, Эдип Дельфа абызынан кеңес сұрайды. Абыз Эдиптің тағдыры өте аянышты екендігін, яғни ол өз әкесін өлтіріп, анасына үйленетіндігін және бұл неке нәтижесінде бірнеше ұл-қыздардың дүниеге келетінін, әкесінің кесепаты ұрпақтарына да тиетіндігін айтады. Бірақ абыз бұл құпия сырды ашқанымен, Эдиптің нағыз ата-анасының кім екендігін айтпай, бүгіп қалады. Мұндай қасірет Эдипті есеңгіретіп тастайды, басына түрлі ойлар келеді. «Абыз әкесінің кім екендігін айтпады ғой. Егер Полиб пен Мерона шынымен де өз ата-анасы болса ше? Қалайша, ол мәпелеп өсірген патшаны өлтіріп, оның әйеліне, өзінің сүйікті анасына үйленеді?! Жоқ, отансыз, ұрпақсыз болып дүниені кезіп кетсе де, Коринф топырағына енді аяқ баспайды!..» Осындай ойлардан соң, Эдип басы ауған жаққа қарай қаңғып кетеді. Бірақ ол қасіретті тағдырдан қайда қашса да құтыла алмайды. Эдип Фива қаласына алып баратын даңғыл жолға түседі. Ұзақ уақыт жүріп, бірнеше асулардан асқаннан кейін, тау ішіндегі жолда қарсы келе жатқан арбаға жолығады. Арбаның ішінде бір тәкәппар адам отыр. Артында бес-алты нөкер оны күзетіп келеді. Арбаның алдындағы құл қиялға шомып келе жатқан жолаушыға айқайлап, қамшы оқталады. Мұндай озбырлыққа ызаланған Эдип, құлды жұдырықпен сілейтіп салып, өтіп бара жатқанында арба ішіндегі кісі таяғымен оның басына қойып қалады. Эдип қаһарланып, қолындағы таяғымен шалдың басына салып қалғанда, шал тіл тартпай көз жұмады, кейін басқаларын да өлтіреді. Тек бір ғана құл әрең дегенде қашып құтылады. Осылайша, тағдырдың жазғаны болады. Эдип білместікпен өз әкесін өлтіріп қояды. Осы оқиғадан кейін Эдип тағы жолға шығады, өзін айыпты санамайды. Ол «ешкімге айқайламады, ешкімді балағаттамады, тек өзін қорғады ғой» [16,82]. Эдип осындай ойлармен Фива қаласына жетті. Бұл кезде қаланы үлкен қайғы басқан еді. Қалада адам тақылеттес мақұлық – Сфинкс пайда болған. Ол теңіз бойындағы жол үстіне жатып алып, жұмбақ айтады, шеше алмағандарды темір тырнақтарымен бүріп, өлтіреді. Қазірше, бірде-бір адам бұл жұмбақты шеше алмапты. Қаншама азаматтар қаланы бұл апаттан құтқаруға ұмтылады, бірақ мақсаттарына жете алмай, азаппен мерт болады. Мұның үстіне шабарман патшаны әлдеқандай қарақшының өлтіріп кеткендігі жайлы суық хабарды жеткізеді. Қала халқының аянышты жағдайын көрген Эдип, оларды Сфинкс секілді жыртқыштан құтқаруға бел буып, қорқынышты мақұлықтың алдына келеді. Сфинкс жұмбағын айтады: « - Маған: ертеңгісін төрт аяқтап, күндіз екі аяқпен, кешке үш аяқпен жүретін кім екенін айтшы ? Оның үстіне жер бетіндегі тірі жәндіктердің ішіндегі одан құлпырмалысы жоқ... Төрт аяқтап жүрген кезде ол басқа мезгілдегілерден гөрі әлсіздеу әрі баяу қимылдайды. Эдип бірден жауап берді: - Ол адам! Ол сәби кезінде, өмірінің таңында төрт аяқтап жүреді, әрі баяу қимылдап еңбектейді. Күндіз яғни есейген шағында, екі аяқпен жүреді, ал кешке, яғни қартайған шағында, ол бар қайратынан айырылып, қолына таяқ ұстауға мәжбүр болады. Бұл кезде ол үш аяқтап жүреді»[31,473]. Осылайша, Эдип жұмбақтың жауабын табады; Сфинкс өзін теңізге тастап, көзден ғайып болады. Эдип қалаға оралғанда, ауыр азаптан азат болған халық оны құрметпен қарсы алады және Лай патшаның тәжін батырдың басына кигізеді. Фива тағына отырған Эдип, көп ұзамай Лайдың жесір әйеліне, өзінің анасы Иокостаға үйленеді. Одан екі қыз (Антигона, Исмена) бен екі ұл (Этиокл, Полиник) дүниеге келеді. Эдип Фива тағында отырып мемлекетті бірнеше жыл әділ басқарады, бақытты өмір кешеді. Бірақ бұл шаттық ұзаққа созылмайды. Фива қаласына тағы да қауіп төнеді. Қысқа мерзім ішінде бүкіл қала мәйітханаға айналады. Көшелердегі, үйлердегі өліктердің саны жоқ. Оларды жерлеп те үлгермейді. Айналаны адамдардың ащы зары басқан. Мемлекетті аштық, малдарды жұқпалы ауру жайлайды. Халық қанша зар жылап, құдайларға жалбарынып, құрбандық шалғанымен, бәрібір пайдасыз, қайғы мен қасірет күшейе түседі. «Эдип патша» трагедиясы міне, осы жерден басталады. Қаланың сыйлы адамдары, әйел-еркегі, жас пен кәрісі жиналып, кеңес сұрауға патша сарайына келеді. Өйткені, «бір кездерде бұл дана патша елді Сфинкстен сақтап қалған еді ғой, бұл сапары да бір айла табар» деп ойлайды [16,85]. Патша халық алдына шығып, өзінің де осы апаттан құтылу жолын іздеп, күні-түні ұйықтай алмай жатқанын, халық басындағы қасіреттің себебін біліп келу үшін Дельфаға, Аполлон абызына қайнағасы Креонтты жібергендігін, оның оралуын тынышсыздана күтіп отырғандығын айтады. Сол мезетте Креонт та жетіп келеді. Абыздың сөзіне қарағанда, «Фива халқының басына түскен мұндай ауыр қасіреттің негізгі себебі, осы күнге дейін кісі қолынан өлген патшаның кегі алынбағандығы» екен. «Фива халқы қанiшерді тауып, жазасын бермегенше, бұл апаттан құтылмайды. Қандай қиын жағдай десеңiзші!.. Қанішерді қалай табуға болады? Ұзынқұлақ сөзге сенсе, патша мен нөкерлерді қарақшылар өлтіріп кеткен, дейді ғой!.. Сол қайғылы оқиғадан аман қалған бір құл, ұзақ жердегі таудың баурайында мал бағып жүргенге ұқсайды». Эдип сол шопанға лезде шабарман жібереді. Қандай қиыншылық болмасын, қылмыскерді табуға бел буады. Патшаның қанын төккен адам өзінің туысы болса да аяусыз жазалауға ант береді. Патша халықты жинап, қылмыскерді табу жолдарын кеңеседі. Халық мұндай қиын істі шешуде тек ғана әулие Тиресий жәрдем беруі мүмкін екендігін айтады. Қартайып қалған соқыр әулиені жиынға алғызады. Эдип оны неге шақыртқанын білдіреді. Тиресий Лайды кім өлтіргендігін біледі, бірақ Эдипті аяп, сырды ашудан бас тартады. Әулиенің әрекетінен күдіктенген Эдип оны балағаттайды. Креонт жалған жаладан шошымай, байсалды жауап береді. Сол уақытта жанжал үстіне Иокаста келеді. «Ерінің» ашуын басу және Лайдың қазасы туралы «кереметтердің» жалған сөз екендігін дәлелдеу мақсатында, патшаның қандай жағдайда өлтірілгендігін хикаялап береді: «Патшаның өз ұлының қолынан өлетіндігі айтылған еді ғой, ал оны тау ішінде қандай да бір қарақшылар өлтіріп кеткен жоқ па?! Сондықтан мұндай жорамалдарға сенудің қажеті жоқ!». Бірақ Иокастаның хикаясынан соң, Эдиптің күдігі күшейе түседі. Оның есіне баяғы тау арасындағы оқиға оралады. «Сол қақтығыста да бірнеше адам өлді ғой. Өлген қария Лайдың өзі емес пе екен?..». Соңғы сұрақ пен тексерулер нәтижесінде Лайдың белгісі мен заттары, өлген уақыты анықталады. Эдип осындай жан азабын тартып жүрген кезде Коринфтан шабарман келіп, Полибтің қаза болғанын, оның орнына халық Эдипті патша сайлағандығын хабарлайды. Бұл хабар Эдипке жұбаныш болады, сөніп бара жатқан үміттерін қайта тұтандырады. Демек, Полиб өз жолымен өлген болса, Эдиптің маңдайына жазылған азаптардың орындалмағаны ғой!.. Олай болса барлық жорамалдардың бекер екендігіне күман жоқ. Дегенмен, осыған қарамай, айтылған жорамалдың екіншісі орындалуы мүмкіндігі, яғни жесір қалған анасы Меронаға үйленіп қою қаупі Эдипті қорқытады. Елші осындай орынсыз күдіктерді сейілту үшін, өзінің білетін кейбір оқиғаларын хикаялап береді. Эдип шындығында Полиб пен Меронаның перзенті емес. Елшінің өзі бұдан бірнеше жыл бұрын мал бағып жүргенінде, Лай патшаның бір құлынан табанына белгі салынған баланы алып, өз патшасы Полибке жеткізген екен. Эдип осы бала. Иокастаға барлық жағдай аян болады, үндеместен сарай ішіне кіріп кетеді. Эдипті енді жаңа сұрақ қинайды: ол кімнің баласы екен?.. Осы сәтте сарайға Лай өлтірілгенде қашып құтылған құлды алып келеді. Бұл адам сәби Эдипті Коринф патшасының шопанына тапсырған құл еді. Сондай-ақ, «Лайды қарақшылар өлтірді» деген әңгіменің де жалған екендігі анықталады. Енді Эдиптің өзінде де, өзге адамдарда да күман қалмайды. Эдип Лайдың ұлы, өз әкесінің қанын төккен қанішер, анасының күйеуі!.. Қандай қорлық, қандай қасірет десеңізші !..[17,92]. Хор Эдиптің құсаға толы сұм тағдыры, адам баласының әлсіздігі мен адам бақытының баянсыздығы туралы қайғылы жыр айтады. Дәл осы сәтте, іштен қызметкер шығып, хордың сөздерін дәлелдегендей, ауыр қазаның болғандығын хабарлайды. Иокаста бөлмесіне кіріп, қорлыққа шыдамай өзін жіпке асып өлтіріпті. Есінен танып, есеңгіреп қалған Эдип бүкіл қасіретінің куәсы болған сол бөлмеге қарай жүгiреді және жансебілмен әйелінің көйлегіндегі түйреуішті жұлып алып, өзінің екі көзін ойып тастайды. Ол енді күн сәулесін, ұлдарын, ғазиз жұртын, өзінің қорланғанын көргісі келмейді, Эдип тағы да халық алдында пайда болады. Оның жүзінде, соқыр көздерінде кесек-кесек қан қатып қалған. Бақытсыз сорлының соңғы сәттері, қыздарымен бақұлдасуы – трагедия өнері жаратқан ең қайғылы, азалы көріністердің бірі. Эдип аңызының кейінгі оқиғасы – «Колондағы Эдип» трагедиясында бейнеленеді. Сондықтан, бұл шығарманы «Эдип патша» трагедиясының жалғасы деуге болады. Эдиптің басына түскен ауыр қасіреттерден соң, көп уақыт өтпей, Фива халқы қарғыс атқан сорлының бұл жерден кетуін талап қылады. Эдиптің екі ұлы – Этиокл мен Полиниктер де мұны мақұл көріп, әкелерін елден қуып шығады. Эдиптің үлкен қызы Антигона әкесіне еріп, өз қалауымен алыс, әрі азапты сапарға бірге аттанады. Олар бірнеше жыл баспанасыз қаңғырып, көптеген асулардан, қалың ормандардан өтеді. Антигона қасіреттен тізесі бүгілген, дәрменсіз әкесінің қайғысына ортақ болып, бір күндері Афина маңындағы Колон деген жердегі Эвменидалар бағына келеді. Қарғыс атқан қылмыскердің бұл елге табаны тигендігін естіген Колон халқы қорқып, Эдиптің бұл жерден дереу кетуін талап етеді. Бірақ сорлының ащы зарына жандары ашып, Тезей патша келгенше сабыр қылуға көнеді. Дәл осы мезгілде Колонға Эдиптің кенже қызы Исмена да келеді. Исмена көп жылдан бері әкесін іздей-іздей шаршаған еді. Сағыныштан сарғайған бейбақтар жылап көріседі. Эдип қуғынға ұшырағаннан кейін, Фива қаласында болып өткен оқиғаларды қызы әңгімелеп береді. «Эдиптің ұлдары әке тағына таласып көп тартысқан соң, кіші ұлы Этиокл жеңіске жетіп, Полиникті елден қуады. Полиник Аргос қаласында әскер жинап, Фиваға қарсы соғысуға дайындалып жатқан көрінеді». Эдип балаларының азғындығына ашынып, қуғынға түскен әкесінің жағдайына титтей де болса мейірім танытпағандықтары есіне түсіп, оларды қарғайды, лағнат айтады. Құдайлардың әмірі бойынша, жақын арада Афина мен Фива ортасында соғыс басталуы тиіс еді. Эдиптің денесі қай жерге жерленсе, сол қаланың ұрыста жеңіп шығатындығын құдайлар алдын ала шешіп қойған болатын. Мұндай шешімнен қауіптенген Этиокл дереу Креонтты әкесінің алдына жібереді. Сорлы шалды қуғынға салғанына опық жеп, өкінетіндігін айтып, Фива қаласына тез оралсын деп өтініш қылады. Эдип аяр ұлының айласын сезіп, қалаға қайтудан бас тартады. Амалы құрыған Креонт нөкерлеріне бұйырып, өжет шалды және оның қыздарын күшпен алып кетпекші болып жатқанында, Тезей келеді. Патша жазықсыз жанға азар беріп жатқандығын көріп, қатты ашуланады. Оны өз қамқорлығына алады. Креонт кейін қайтуға мәжбүр болады. Осыдан соң, бұл жерге Эдиптің үлкен ұлы Полиник келеді. Әке тағын Этиоклден тартып алу мақсатында Фива қаласына әскер бастап бара жатқандығын Эдипке айтып, оның да өзімен бірге жүруін өтінеді. Өзі сияқты қуғында жүрген перзентінің бақытын ойлаған әке, әрине, бұл өтініштерден бас тартпаса керек, өйткені, кімде- кім Эдипті өз жағына аудыра алса, соның күші басым болатынын құдайлардың өзі айтқан ғой. Полиник қазір әкесінің айтқанын екі етпеуге дайын. Бірақ жеке басының мүддесімен келген арсыз ұлды Эдип қарғап-сілеп шығарып салады. Себебі, әке басына осынша қасірет салған, өзге жұртта аш- жалаңаш қаңғытқан, тек ғана даңқ пен мансап іздеп, осы жолда бір-бірінің қанын төгуден де тайынбайтын, туған қаласының күлін көкке суырудан, халықты қан қақсатудан қайтпайтын тойымсыз, арсыз, азғын ұлдарына әкенің қалайша рақымы келсін?.. Мұндай жексұрындардың несібесі тек өлім ғана. Эдип құдайларға жалбарынып, екі ұлының жекпе-жек шайқаста өлуін тілейді. Полиник көзден тасалана бере, көкте найзағай жарқылдайды, күн күркірейді. Бұл жағдайлар Эдиптің тілегі орындалатынын сездірген құдайлардың ишарасы еді. Эдип мейiрімді қыздарымен қоштасады, кейін Тезейге алғысын білдіріп, бұдан былай оның аруағы Афинаны қорғап жүретіндігін айтып, көзден ғайып болады. Лай отбасындағы оқиғалардың қорытынды бөлімі «Антигона» трагедиясында хикаяланады (бұл шығарма алдын жазылған болса да, Эдип туралы аңызды баяндауда ізшілдік болуы үшін, біз оны соңына көшіріп отырмыз). Трагедияның қысқаша мазмұны төмендегідей: Этиокл мен Полиник жекпе-жек шайқаста мерт болғаннан кейін, Фива тағы Креонттың қолына көшеді. Жаңа патша мемлекет мүддесі үшін құрбан болған Этиоклді үлкен салтанатпен, құрметпен жерлейді. Бірақ өз еліне қылыш көтеріп келген опасыз Полиникті жерлемеу жайлы жарлық шығарады. Бұл жарлықты бұзған адамның аяусыз жазаланатынын ескертеді. Марқұмға кесілген бұл ауыр үкім Антигонаның жүрегіне дерт салады. Мейірім-шапағатшыл қыз бір анадан туған бауырының қасіретіне қалай шыдасын?...Денесі жерленбеген өліктің аруағы тыныштық таппай мәңгі сенделіп жүреді ғой. Пендеге мұнан өткен азап болар ма?.. Басына қандай қиындық түссе де, туысқандық борышын атқаруға бел буған Антигона, түнде жасырын барып, ағасының денесіне топырақ салып жатқанында қолға түседі. Антигона өмірінің соңғы сәттері, сақшылар оны тіршіліктің соңғы мекеніне қарай айдап барады. Қайсар қыздың жүзінде дерт- нала байқалғанымен, қылмысына өкіну сезілмейді. Антигонаны алып кеткеннен кейін, Креонттың құзырына әулие Тиресий келіп, патшаның жауыз әрекетіне құдайлардың қаһарланғанын айтады, оның басына ауыр қасіреттердің түсетіндігін ескертеді. Бұл хабардан шошынған патша Антигонаны азат ету үшін жүгіреді, бірақ кеш еді. Сорлы қыз үстіндегі киімінен арқан өріп, өзін асып қойыпты. Қалыңдығынан айрылған Гемон, оның қасында зар жылап отыр. Адал жігіт әкесін көргенде шыдай алмай, қанжарын суырып алып, өзінің кеудесіне салып жібереді. Қызыл қанға боялған жансыз дене сүйіктісінің жанына құлап түседі. Сүйікті ұлының өлгенін естіген анасы Эвидика еріне қарғыс айтып, өзін-өзі өлтіреді. Трагедия Креонттың пайдасыз өкінішімен және хордың «Құдайлар жаман адамдарды жазасыз қалдырмайды» деген хикметті сөздерімен аяқталады. Софоклдің бұл шығармаларынан өзге бізге дейін жеткен төрт трагедиясы бар. Осылардың үшеуі: «Аякс», «Электра», «Филоктет» Троя аңыздары сюжетінде және біреуі «Трахинянкалар» – Геракл туралы аңыздар негізінде жазылған. Бұл шығармалар да көркемдік шеберлік тұрғысынан жоғарыда әңгімеленген туындылардан кем түспейді. Антикалық дүниеде өткен драматургтердің ешқайсысының шығармасы дүниежүзілік әдебиетте «Эдип патша» трагедиясы сияқты терең із қалдырған жоқ. Софоклдің осы шығармасы XVIII ғасырдың аяғы, XIX ғасырдың бастарында Еуропа әдебиетінде «Тағдыр трагедиясы» деп аталған әдеби бағыттың тууына негіз болды. Бұл ағым өкілдері Софокл ісін жалғастырып, тағдыр туралы жазған шығармаларында «өмір опасыз, адам баласы осы өмір ағысында еріксіз ағып жүретін шарасыз, әлсіз тіршілік иесі ғана», дейді. Шындығында да «Эдип патша» трагедиясы ежелгі гректер дүниетанымында өте маңызды орын алатын тағдыр мәселесіне арналған. Бірақ осы діни қағиданы талқылауда грек драмашысы өзінің жаңа замандағы шәкірттеріне мүлдем ұқсамайды. Тағдыр туралы аңыздар Софокл шығармашылығында дәл Эсхил шығармаларындағыдай, тек ғана жазушының діни танымдық және тәрбиелік көзқарастарын бейнелейтін жай бір әдеби тәсіл міндетін атқарған. Жоғарыда көргеніміздей, Лай мен Эдип, Эсхил қаһармандары сияқты еріктерін тағдыр қолына тапсырып қойып, надандарша әрекет жасаушы адамдар емес, ал маңдайларына жазылған ауыр қасіреттердің күші, қайраты жеткенше алдын алу шараларын іздеп алас ұрған және өздерінің бақыты жолында құдайлардың әміріне қарсы бас көтерген күрескер жандар. В. Г. Белинский грек трагедиясының осы ерекшелігін айта келіп, былай дейді: «Қайратты да, қайсар грек адамы бұл қорқынышты зұлым әйел (яғни тағдыр) алдында тізе бүкпеді, басын иген жоқ, керісінше тағдырға қарсы жүргізген жанкешті күресі арқылы азаптан құтылу жолын іздеді және бұл күрестің ұлылығымен өмірдің көлеңкелі жақтарын жарық қылды. Тағдыр оны бақыттан, жанынан айыра алар, бірақ рухын қорлай алмайды, жермен жексен қылып тастар, бірақ жеңе алмайды. Бұл идея «Илиада» да аздап көрінеді, дегенмен трагедияларда ол өзінің шарықтау шегіне жеткен» [2,32]. Жалпы, ежелгі грек адамының, әсіресе, Софоклдің назарында бақыт, әділеттілік, қажеттілік сияқты түсініктердің мазмұны бір- біріне өте жақын болған. Табиғат заңдарына бағынбау, адамгершілік қағидаларына қарай әрекет ету «күнаһарлардың» тағдырына әсер етпей қалмайды. Қазіргі заман адамдарының түсінігінде ата- бабалардың жасаған қылмыстары үшін балалардың зәбір көруі әрине, мағынасыз, нақақ бір зұлымдық. Бірақ ежелгі гректер күна шеңберін өте кең түсінген. Пенделер ата-бабаларының күнәлары үшін жауап берумен бірге, өздерінің іс-қимылдарында да өте сақ болуы, дүниенің баянсыздығын, құдайлардың құдіретін, бақыттың мәңгілік емес екендігін, тағдырдың жауыз екендігін бір сәт те ұмытпағаны жөн. Мұнан өзге, біреуге жазықсыз азар беру, орынсыз тиісу, мемлекет пен мансапқа қызығу, бақытқа масаттану, тағы да сол сияқты адам атына кір жұқтыратын қасиеттер күнаһардың басына көп азап әкеледі. Демек, солай екен, Софокл түсінігінде Эдип мүлдем пәк, мейірімсіз тағдырдың жазықсыз құрбаны болуы мүмкін емес. Егер, сіз Эдиптің мінезіне жақсылап көз салсаңыз, бұл адамның «жаман» қасиеттерден мүлдем таза екендігіне күманданып қаласыз. Дұрыс, Эдип шындығында да ақылды, әділ, халықшыл, елін сүйген, оның мүддесімен өмір сүрген патша. Халық оған сенеді, өзінің басшысы деп қарайды. Басына азап түскенде оған кеңесуге келеді. Эдиптің өзі де мемлекет пен халық алдындағы міндетін терең сезінеді. Трагедияның басынан аяғына дейін жалғасқан оқиғаларда Эдиптің қимыл-әрекетін бейнелеген негізгі мәселе - Лайды өлтірген адамды табу, қаланы апаттан құтқару, халықты тыныштандыру. Бұл жолдағы ешқандай азап, ешқандай қасірет патшаны қорқыта алмайды. Лайды өлтірген адам оның өзі екендігі айқындала бастағанда да іздеуін тоқтатпайды. Тіпті, Коринф елшісінің хикаясынан кейін барлық сыр ашылғанда да, өзін құтқаруға ұмтылмайды. Эдип бүкіл шындықты білуі тиіс - қала мүддесі, халық тыныштығы осыны талап қылады. Міне, осындай адамгершілік қасиеттермен қатар, Эдипте бірнеше кемшіліктер де бар. Айналасындағылардың құлдық ұруына әдеттеніп қалған. Барлық әміршілер секілді қарсыласқанды жақтырмайды. Бүкіл халықтың құрметіне ие болған, жақсы қызметтері үшін халыққа ұнаған қарт Тиресий ащы шындықты айтуға жүрексініп тұрғанда, Эдип оған орынсыз сөздер айтып, жазықсыз жазаламақшы болады. Креонтты өлім жазасына кесу керектігін айтады. Жазушы қаһарманның образын сомдауда оның басына түскен қасіреттерді тек ғана тағдырдың жазуына қарай болған оқиғалар сипатында емес, көбінше, Эдиптің жеке іс-әрекеттері нәтижесінде туған азаптар ретінде көрсетеді. Адам баласы өзінің ізгі істеріне мастанбауы, тәкаппарланбауы тиіс. Бұл пікірлер «Эдип патша» трагедиясының негізгі мұраты. Шығарма соңында хор осы пікірді қайта-қайта ескертеді. Шығарма, автордың өз замандастарына арнап хор тілімен айтқан насихат сөздерімен аяқталады. Софокл жаратқан образдар жаңа заманда өмір сүрген бірнеше ақын-драматургтердің шығармаларында қайталанады. Софоклдіңөзі де трагедияларының сюжетін Эсхил секілді көне аңыздардан алған болатын. Діни аңыздарды драмаға айналдыру - ежелгі трагедияның негізгі ерекшелігі. Соған қарап, ежелгі грек трагедиясы күнделікті өмір талаптарынан алыс жатқан әдеби жанр екен деп түсінбеу керек. Жазушылар көпшілік көрерменге таныс болған ескі аңыздарға жүгінгенінде, бұл аңыздарды өздерінің поэтикалық мақсаттарына икемдеп, қаһармандарын жаңаша сомдап, Афина демократиялық қоғамындағы бірталай маңызды саяси мәселелерді көтерген. Аңыз қаһармандарының рухани толғаныстары, апат пен қайғы үстінде грек көрермендерін ойландыру, олардың іс-әрекеттері арқылы замандасын алдыңғы қатардағы адамдар көзқарасы тұрғысынан бағалауға үндеу - Софоклдің негізгі мақсаты. Ежелгі аңыздардағы тұлғалар дәл Эсхил шығармашылығындағы сияқты, қаһармандарды едәуiр көтеріңкі рухта көрсету үшін Софоклге де көп мүмкіндіктер берген. Аристотельдің айтуынша, («Поэтика», 25-тарау) Софокл «мен адамдардың қандай болуы тиіс екендігін көрсетемін», деген екен. Бұл сөздер шындығында да ақын шығармашылығының негізгі мұраты еді. Софокл армандаған осы тұлға нақты өмірден алыс жатқан қол жетпес қиял емес, ал Афина мемлекетінің мүдделеріне өзін толық бағыштаған, осы мемлекеттің талабымен өмір сүрген, оның заңдарын қасиетті деп білген, идеялары үшін жанын қиюға дейін барған тірі адам. Софокл тіпті жалғыз бір ғана қаһарманның діліндегі қаншама мінез бен толғаныстарды аша біледі, олардың түрлі көңіл-күйін көрсетеді. Бұл ерекшеліктерді Софоклдің барлық шығармаларындағы бас қаһармандар бейнесінен көруіміз мүмкін. Сондықтан, Антигонаның бойында кез келген еркектен табыла бермейтін ерлікпен бірге әйелдің көркі, оның зейнеті болған ақылдылық, парасаттылық та бар. Жас қызды мақсат жолындағы азаптар да, ажал да, сүйген жарынан мәңгіге айрылу да қорқыта алмайды. Дегенмен, тірі пенденің табиғатында болатын адамгершілік қасиеттер де бұл батыл қызға жат емес. Қылмыстарының қандай апатқа алып келетінін алдын ала білген Антигона, өліммен бетпе- бет кездескенінде, жарық дүниені ойламастан, неке жырларын естіместен, жастай өмірден кетіп бара жатқандығын есіне алып, мұңаяды, сұм тағдырға налиды. Ақірет күні әке-шешесімен, ағаларымен ұшырасатындығы ғана оның жалғыз жұбанышы болады. Кейбір адамдар Антигонаның өлім алдындағы осы зарын қаһарманның ерлік табиғатына жатпайтын әлсіздік деп бағалайды. Олардың пікірінше, «мақсат жолында біле тұра өлімге бел буған қыздың қасіретпен бетпе-бет келгенде нала айтуы, ерлік пен қайсарлыққа көлеңке түсіретін, Антигонаның жарқын бейнесін көмескілендіретін нұқсан». Софоклдің ұлылығы, адам жанының ең нәзік сезімдерін байқағыштық қабілеті, өмір шындығын бейнелеу таланты осы Антигона образында өте жоғары шеберлікпен көрінеді. Егер, жазушы Антигонаның осы «әлсіздігін» көрсетпей жасырып қалғанында, бұл образдың шынайылығына үлкен зиян келтіріп, оның бүкiл бейнесі жай жасанды суретке айналар еді. Қаһармандардың табиғатын тереңірек ашу, мінездерін толығырақ көрсету мақсатында Софокл түрлі тәсілдерді пайдаланады. Осылардан ақын шығармаларында жиі ұшырасатыны - салыстыру әдісі. Екі қаһарманды бір-біріне қарсы қойып суреттеудің ең ғажайып үлгісін «Антигона» трагедиясында көреміз. Шығарма Антигона мен Исменаның сұқбаттарынан басталады. Антигона Полиниктің мүрдесін жерлеу ниетінде екендігін сіңлісіне айтып, одан көмек сұрағанында, апасының жанкештілігінен ол шошып кетеді. Исменаның туысқандық сезімі, оның жүрегіндегі қыздарға тән мейірімділік, жұмсақтық апасынан кем емес, ағасын да аяйды. Бірақ оның бойында Антигона сияқты батылдық, өжеттік жоқ. Сол себепті де ол патша әмірінен қорқып, көмек беруден бас тартады. Кейбір ғалымдардың айтуынша, шығарма оқиғасының дамуында Исмена ешқандай рөл атқармайды, ақын бұл бейненi тек Антигонаның характерін толығырақ ашу үшін ғана енгізген. Шындығында да, жазушы Антигонаны сондай момын, мейірімді, бірақ батылдықта аздап әлсіздеу сіңлісімен салыстырып, өз қаһарманын биік сатыға көтеруге қол жеткізеді. Софокл өзінің ғажайып образдарымен бір қатарда, драмалық оқиғаларды бір-біріне өте шеберлікпен тұтастыра бiлген талантты қаламгер сипатында да дүниежүзілік әдебиетке мәлім. Ұлы Гёте грек драматургi туралы айта келіп, «сахнаны және өз кәсібін ешкім Софоклдей толық игерген емес», дейді. Күрделі мифологиялық аңыздардан маңызды оқиғаларды бөліп алып, оларды өзінің мақсаттарына икемдей білу, осы оқиғалар негізінде тұтас, өмірдің нағыз өзіне ұқсас айқын драмалық шығармалар туғызу - кез келген қаламгерге бұйырмаған бақыт. Міне, осындай шеберлікті Софоклдің барлық шығармаларында, әсіресе, «Эдип патша» трагедиясында анық көреміз. Бұл шығарманың барлық оқиғалары негізінен жалғыз бір мәселе - Лайды өлтірген қылмыскерді табу айналасында өрбидi. Трагедия басталып, соңына жеткенiнше жазушы көрерменнің бүкіл назарын осы мәселеге тартып отырады, шытырман оқиғаның қалай шешілерін асығыстықпен күтіп отыруға мәжбүр етеді. Автор шығарманың бірер жерінде өзінің жеке көзқарастарын көрерменге тықпайлап, оның пікірін бөлмейді, негізгі мәселеден алып қашпайды, бұл көзқарастарды оқиғалардың ішіне, қаһармандардың әрекеті мен сөздеріне сіңдіріп жібергендігі соншалық, тамашаны сахнада көрген адам оқиғалардың дәл сондай болуына еш күманданбайды. Шығарманы оқу барысында, Лайды өлтірген адамды табуда жазушының қолданған нәзік әдістерін көріп қайран қаласыз. Иокаста ерін тыныштандыру, оның ойынан ауыр күдіктерді алып тастау ниетінде, Лайдың қандай жағдайда өлтірілгендігін хикаялап береді. Осыдан кейін Эдиптің бойы жеңілдейді, бірақ хикаяның барысында қылмыстың негізгі себептері бірте-бірте айқындалып баруымен, патшаның күдігі тағы да күшейіп, жайсыз күйде Иокастаға былай дейді: Тоқташы, жаным: бір сөз айттың ғой, Тән мен жаным отқа түсетін [1,111]. Оқиға осы жерге келгенде қайғылы көрініс күшейе түседі. Бірақ апаттың болуынан алдын, ақын қаһарман жүрегіне, көрермендер діліне әлдеқандай сүйініш, толқу салады. Эдиптің қайғы-дертте жанып тұрғанының үстіне Коринф елшісі келіп қалып, сорлы бейбақтың жүрегінде тағы да үміт ұшқындарын тұтады, оның көңілінің шаттануы айналадағыларды да қуандырады, хор қуанышты жырлар айтып, патшаны мадақтайды, бірақ бұл ұзаққа созылмайды. Эдиптің жүрегін өртеп тұрған қыжыл бар. Тағдырдың жазмышына қарай, Полибтің жесір қалған әйелі Меронаға үйленіп қоюдан қауіптенген Эдип, Коринф қаласына барудан бас тартады. Елші Эдиптің орынсыз күдігін жою ниетінде, оның Коринф патшасына асыранды бала болғандығын айтқан соң, бүкіл қасірет айқындалып, оқиғалар жылдамдықпен қайғылы апатқа қарай жылжиды. Иокаста өзін өлтіреді, Эдип екі көзін ойып алады. Жақсы ниетпен айтылған сөздердің күтілмеген қиғаш нәрселерге алып келуі арқылы оқиғалардың шынайы мағынасын ашу әдісі – «Эдип патша» трагедиясында нәзік көркемдік шеберлікпен қолданылғандығын «Поэтика» еңбегінің екінші тарауында Аристотель көкке көтере мадақтайды. Жалпы, Софокл өзінің замандасы Эсхилге қарағанда, қаһарманның характерін суреттеуде түрлі әдіс-тәсілдерді кең қолданып, трагедия өнерін жоғары даму сатысына көтереді. Ақын барлық адамның әр түрлі болуын емес, ал бір ғана адамның бойындағы түрлі рухани толғаныстарды, қарама-қарсы сезімдерді өте шеберлікпен бейнелейді. «Эдип патша» шығармасының барлық оқиғалары, басталғаннан аяқталғанша шұғыл түрде бір қалыптан екінші қалыпқа, шаттықтан - қайғыға, үміттен - үмітсіздікке көшіп отыру барысында дамып отырады. Софокл шығармаларында актёрдің саны артқандықтан диалогтардың көлемі Эсхил шығармаларына қарағанда, әлдеқайда кеңейе түскен. Софоклдің шығармалары қаһармандар ортасындағы қақтығыстар, шайқастар негізіне құрылған. Сондықтан, диалогтар әрқашан өткір, ықшам, хикметті сөздерге бай болып келеді. Шебер тоқылған диалогтарды «Эдип патша», «Антигона» трагедияларында көп кездестіреміз. Эдип пен Креонт, Тиресий, елші, Креонт пен Антигона, Гемон, Тиресий орталарындағы диалогтарда әр бір сөздің өз орнында жұмсалғандығы таң қалдырады. Софокл шығармашылығы грек трагедиясын жоғары даму сатысына көтерді. Ақын шығармаларының демократиялық рухы, адамгершiлiк мазмұны, көркемдік сұлулығы – сол туындылардың мәңгілік екендiгiнiң кепілі болды. жүктеу/скачать 1.32 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|