Visual Basic – VBA (Microsoft Access мысалында)

2.8 Visual Basic – VBA (Microsoft Access мысалында)

1. 
   Макростың құрылуы.
   
2. 
   Модульдің құрылуы.
   
3. 
   SQL тілінің пайдалануы.
   

3.2. QBE және SQL тілінің байланысы.

3.3. SQL формаларда және есеп берулерде

3.4. SQL макрокомандада.

3.5. SQL VBA- дің бағдарламаларында.

Visual Basic – бұл бағдарламалау жүйесі, ол барлық Microsoft Оffice – те бір бүтін бағдарламалау құралы ретінде пайдалананылады. Бағдарламалаудың әртүрлі жүйелері өзіне кем дегенде 3 құрамды бөлімді кірістіреді:

1. 
   Бағдарламалау тілі, яғни ережелердің жиынтығы, синтаксис (жазулардың ережелері) пен семантиканы (бағдарламалардың орындау ережелері) анықтайды.
   
2. 
   Бағдарламалау ортасы, яғни бағдарламаларды жазу, түзетулер үшін құрал – жабдықтардың жиынтығы.
   
3. 
   Бағдарламалардың стандартты кітапханасы, яғни дайын бағдарламалардың жиынтығы (процедуралар, функциялар, объектілер т.б.)
   

Бағдарламалау ортасы VBA модуль түрінде Microsoft Оffice-те құралған.

VBA-ң дайын жиынтық компоненттері өте бай және бағдарламалау жүйесінің ең күшті жағы болып табылады.
Функциялар мен процедураларды шақыру және параметрлерді беру.

Процедуралар мен функциялар VBA-ң ең негізгі компоненттері болып табылады. Олар Sub және End Sub немесе Function және End Function операторлар арасында бағдарламалау кодтарының фрагментін көрсетеді.

. . .

Жазылған поцедураны пайдалану үшін, Call <аты процедуралар> деген командамен шақырамыз.

Бағдарлама көптеген процедуралар мен функциялардан құрылуы мүмкін, олар бір немесе бірнеше модульдарда орналасады. Проектіде модульдер топтастырылады. Жалпы модульдер мен процедураларды пайдаланатын бірнеше әртүрлі бағдарламалар бір проектіде болады.

Модульде болатын әрбір процедураның өзінің аты болуы тиіс, бірақ та бірнеше модульдер проектіде болуы мүмкін. Егер проектіде бірдей аттармен процедуралар болатын болса, оларға модульдің атын көрсету керек: <аты М модульдер>, <аты процедуралар>. Егер модуль аты біренше сөздерден құралатын болса, сол атты тік бұрышты жақшаға алып қою қажет. Басқа проектіде орналасқан процедураларды қолдануға болады, ол үшін: аты Проект, аты Модуль, аты Процедура.

Бағдарламалау басқа тілдеред сияқты VBA-ң де уақытша мағыналар сақталынуы,параметрлердің берілуі және өзгермелілер қолданады. Әдетте қолданудың алдында оны хабарлайды (Dim командасымен), мәлімет типі хабарланады.

Ат 255 символдан ұзақ болуы мүмкін және әріптен басталады, ол әртүрлі белгілер немесе арнайы кілтті сөздер болмауы керек.

1. 
   Макростың құрылуы
   

Макрос құрылған терезеде келесі бағаналарды қамтиды: макрос аты (Macro Names), шарт (Conditions), макрокомандасы (Action) және примечание (Comment).

Макросты құрған кезде алғашқы екі бағаналар қажетті емес, сондықтан оларды Access менюінде Вид (View) пунктімен немесе белгілі батырмамен алып тастауға болады.

Әрбір макрос бір немесе бірнеше макрокомандаларды кірістіреді, олар шартсыз және кейбір шарттармен орындалады. Соңғы жағдайда макрокомандаға қарама-қарсы шартты мағына немесе көп нүктені ”…” көрсетеді. Егер жолда макрокоманданың логикалық мағынасы шын болса, онда Шарт полясында тұрған көпнүктеде, бұл макрокоманда орындалады. Егер бұл шарт орындалмаған жағдайда, макрокоманда жіберіледі, ыңғайлы болу үшін байланысқан макростарды топқа біріктіруге болады.

Толық аты бар топтың макрос ішінен топтың аты және бұл нүктеден бөлек макрос атын кірістіреді. Макрос ішіндегі макрокоманда СУБД тізімінде көрсетеді.

Барлық Access макрокомандаларды функцияналдық принцип бойынша келесі топтарға бөлуге болады:

1. 
   кестенің, формалардың, есеп берулердің ашылуы
   
2. 
   мәліметтердің қорытындысы
   
3. 
   сұранымның орындалуы
   
4. 
   шарттың тексерілуі және макрокоманданың орындалуын басқару
   
5. 
   мағынаның орындалуы
   
6. 
   мәліметтердің ізделінуі
   
7. 
   арнайы менюінің құрылуы және фокустың басқарылуы
   
8. 
   аттың ауыстырылуы, көшіру, өшіру, импорт және экспорт объектілері
   

Макросты құрудың тез жолы бар. Ол объектіні таңдаудан құрылады( кестелер, формалар, макростар) мәліметтер базасы терезесінде және оны тышқанмен басқа ячейкаға орын ауыстыруға болады. Макросты жылжыту барысында макрокоманда ячейкасына макрокоманда кірістіріледі. Ал басқа объектілерді жылжыту барысында-макросқа объектінің ашылуы макрокоманда ашылады.

Макросты аяқтай отырып, оған ат қою керек. Сол кезде Autoexec макросы автоматты түрде мәліметтер базасына түседі. Бұл макросты автоматты жіберу үшін мәліметтер базасындағы пернесі арқылы жүзеге асыруға болады. Макростың автоматты түрде жіберілуін пайдалана отырып, мәліметтер базасы ашылғаннан кейін әртүрлі дайындық операцияларын орындауға болады. Мұндай операцияға шығару беті және басты кнопкалық форманың басқарылуы жатады (мысалы: пішінді сүрет).

Құрылған және сақталған мәліметтер базасындағы макрос қолданушы арқылы басқа макросқа жіберілуі мүмкін немесе Visual Basic программасы арқылы, сонымен қатар мәліметтер базасындағы белгілі бір оқиғаның туындауы. Оқиға – бұл реакция беруге болатын, объет арқылы анықталатын кез-келген іс-әрекет. Оқиға Visual Basic инструкциясын орындауда және Access системасын орындауда қолданушы әрекеті арқылы туындайды. Microsoft Access типтілік оқиға болып табылады. Мысалы: тышқанды басу, мәліметтердің өзгеруі, сонымен қатар форманың немесе отчеттың ашылып, жабылуы.

Мәліметтер базасындағы макросты автоматты шақыру, яғни ол форма немесе отчет сияқты объектіде оқиғаның туындауы кезінде жүргізіледі. Барлығы 40 жуық оқиға. Оларды функционалдық белгілеріне байланысты келесі топтарға бөлуге болады:

• 
  нақты оқиға (Data Events) кіріспеде туындайды, яғни өшірілген немесе өзгертілген мәлімет формасы немесе басқарушы элемент. Сонымен қатар фокустың бір орыннан екінші орынға ауыстырылуы.
  
• 
  Кіріспе клавиатурасында оқиға клавиатурасы туындайды, сонымен қатар макрокоманданың көмегі арқылы пернені басып тұру арқылы “Команда клавиатурасы” және Send Kеus инструкциясы беріледі.
  
• 
  Қате оқиға немесе таймер (Error and Timing Events) бұл қатені өңдеуде және синхронизациялық формадағы мәліметті қолдануда пайдаланылады.
  
• 
  Оқиға тышқаны (Mouse Events) тышқан әрекеті кезінде туындайды. Мысалы: тышқан пернесін басу немесе пернені басулы күйінде ұстап тұру.
  
• 
  Оқиға фильтірі (Filter Events) фильтірді қолдану кезінде туындайды.
  
• 
  Оқиға фокусы (Focus Events) форма немесе басқарушы элемент фокус алғанда немесе жоғалтқанда, яғни олар активті немесе активті емес болғанда туындайды.
  
• 
  Оқиға терезесі (Windows Events) пішіні өзгергенде немесе форманы және отчетты жапқан кезде туындайды.
  

Қасиет аты ереже сияқты оқиға атынан туындайды және де соған дәлше-дәл түседі. Ашылу қасиеті формаға және отчетқа ие және макросты беруде немесе оқиғаны өңдеу процесінде туындайтын ашылу оқиғасы. Қасиет мағынасы макростың аты немесе оқиғаны өңдеу процесі болып табылады.

1. Форма, отчет режимінде конструктордың барлық объектілерінің немесе оның элементінің қасиет терезесін ашу және оқиға қосымшасын таңдау.

2. Процедураны орындау барысында оқиға қасиетін таңдап, құрастырушы кнопкасын ұяшық қасиетімен басу.

3. Программа элементін тышқанды 2 рет шерту арқылы таңдау (Pragrams). Сол кезде терезе моделінде процедура ашылады.

4. Оқиғада орындалатын текст программасын кіргізу.

Макросты пайдалануда кейбір қарапайым автоматтандыру қолданылады. Кейбір жағдайда макроссыз өту мүмкін емес, сол кезде VBA жазылу программасын қолдануға тура келеді. Мысалы: программалық әдісті пайдана отырып келесі әдістерді иелеуге болады:

• 
  қатені өңдеуді қолдану;
  
• 
  жеке функцияларды өңдеп шығару. Мысалы, дөңгелектеу мағынасы;
  
• 
  Windows APL функциясына тікелей кіту;
  
• 
  Жоғарғы өндіргіш салу (программаны құрастыру немесе макросқа қарағанда тез орындау);
  
• 
  Мәлiметтер базасында жұмыс істеуді жаңа объектіні құру. Екі түрлі болатын VBA программасы мәліметтер базасының модулінде сақталады;
  
• 
  Стандартты пайдалануды құру және м.б. модулін қосу;
  
• 
  Модуль формасы немесе есеп беру автоматты түрде құрылады және осы объектінің бөлігі болып табылады (форма, отчет)
  

Мәлiметтер базасы әртүрлі объектісінде стандартты модульді құру үшін және сақтау процедурасын пайдалану үшін қолданады. Форма және есеп беру модулі сақтау үшін және құру үшін арналған.

Стандартты модульді құру үшін мәлiметтер базасы ашық терезесінен модульді (Modulls) таңдап, содан кейін құру (New) пернесін басу керек. Сонымен қатар модульді құру үшін, Вставка пунктінің басты менюсі Access модуль (Modull) командасы арқылы құруға болады.

Мәлiметтер базасы терезесінде редакторлық модульді есеп беру және форманы тышқанның көмегі арқылы керекті объектіні белгілеп, осы конструктор режиміне көшіру. Одан кейін Вид менюінің Программа пунктін таңдап (code) содан кейін панелдер инструментінің қажетті бөлігін кнопканы шерту арқылы таңдап алу. Редакторлық текстегі стандартты модель программасы және форма, отчет модулі терезе модулінде өңделеді.

Терезе модулінің жоғарғы бөлігі келесідей 2 топқа бөлінеді.

1. 
   Объект (object). Едакторлық модельдегі форманы, отчетты тұтастай алғандағы қажетті бөлігі және басқарушы элемент қабілетіндегі генериторлық оқиға.
   
2. 
   Процедура (Procedure) тізілімінен таңдалған процедура объектісі арқылы бірінші тізімді редакциялауға болады. Осы тізімде таңдалған процедура терезе модулінде текст түрінде жүргізіледі.
   

Мәлiметтер базасы құрылған VBA программасы автоматты түрду Access-те құрастыру, одан кейін орындалу шақырылады. VBA программасының жұмысын тездету үшін бастапқы тексті алдын-ала Мәлiметтер базасын сақтау керек. Ол үшін мәлiметтер базасы кез-келген модульді алып Запуск, компинировать командасын орындау керек. Одан кейін терезе модуліндегі результатты сақтау компиняциясының көмегі арқылы Файл сохранить командасын орындау.

Бұл бөлімде SQL тілі Мәліметтер Базасында Access- тің обьектісінде қалай қолданылатындығн жазамыз.

SQL – сұрауының ерекшеліктері.

Еске түсірерлік жайт SQL сұраулары деп, құралдардың көмегімен құралатын SQL- ді айтамыз. Мысалы SQL сұрауларын біріктіру, серверлік сұрауларды басқару және бағынатын сұраулар болып табылады.

Біріктіру сұраулары деп – біріктірілген бағананың бір немесе бірнеше кестелердің және сұраулардың бір бағанада немесе өрісте нәтижелі жазылуы. Мысалы, алты сатушы әр ай сайын өзінің тауарлар тізімдемелерін басшылыққа ұсынады. Біріктіру сұрауларын құрған соң, бұл тізімдерді нәтижелі жазып, одан соң сұрауларда кестені құру үшін негізгі сұрауларды біріктіруге әзірлеу.

Серверлік сұраулар ODBC коммандалары SQL- сервері арқылы өз орындайды, мысалы Microsoft SQL Server. Серверлік сұраулар кестеде сервердің орнына қосылмай, тікелей жұмыс істеуге мүмкіндік береді.

Серверлік сұраудың нәтижесі ретінде жазбаның загрускасы немесе мәліметтер өзгеруі мүмкін.

Басқаратын сұраулар мәліметтер базасында Access немесе SQL Server сияқты кестелерді құрады және өзгертеді.

Бағынатын сұраулар басқа сұраулардың ішінде орналасқан SQL, SELECT құралдарынан және іріктеу немесе сұраулардың өзгеруінен құралады.

Бағынышты сұраулар келесі іс әрекеттерді орындауда қолданылады.

• 
  Бағынылатын сұрауларды тексеруде EXISTS немесе EXISTS сөздерінің көмегімен қандай да бір нәтиженің болуы.
  
• 
  Басты сұраудың кез- келген тең немесе кем мағаналардың бағынышты сұрауларға қайтарылуы.
  
• 
  Бағынышты сұраулардың ішінде бағынышты сұрауларды құру (салынған бағынышты сұраулар)
  

QBE және SQL тілдерінің қатнастары.

Access – те QBE және SQL тілдерінің арасында өте тығыз қатынас бар. Яғни SQL тілі арасындағы сұраулардың ішкі стандарты болып табылады.

Access – те сұраулар үш тәртіптеме түрінде кездеседі: Конструктор, SQL және Кесте.

Тәртіптеме Конструкторы жаңа сұраулармен жаңа беттен жұмыс істеу үшін( Мастер немесе басқа құралдарды қолданады).

SQL тәртіптемесі құралдарды көру немесе шығаруда қолданылады. Кестенің тәртіптемесі сұраулардың нәтижелі орындалуында қолданады.

Сұраулар ашылғаннан кейін, оның орындалу нәтижусін көруге болады.

Конструктор тәртіптемесіне өте отырып, сұраулар құрылымын QBE бланкі түрінде көре аламыз.

SQL тәртіптемесінде терезеде сұраулардың формулировкасы SQL тілінде құрылым ретінде көрінеді.

Формадағы және отчеттағы SQL

Экрандық нысанда және есеп беруде жазылудың басты қайнар көзі болып кесте және сұраулар саналады.Жаңа сұраулардың жазылуының қайнар көздерін форма немесе отчет режимінде көруге болады.

1. 
   Мәліметтер Базасын ашып Формы немесе Отчет беруді басып, Құру батырмасын басамыз.
   
2. 
   Сол терезеден Конструктордың көмегімен режим объектісін құруды таңдап, ОК батырмасын басамыз.
   
3. 
   Терезеде жаңа формаға немесе есептемеге курсорды апарып, контекстік менюдегі Свойства пунктін таңдаймыз.
   

4. 
   Ашылған Форма немесе Отчет терезесінен Данные қайнар көздеріні SQL – дің көмегімен «Источник записей» немесе құру сұрауларын шақырамыз.
   
5. 
   Қажетті кестені шығарып, схемадағы сұраулардың қайнар көздерінің жазылу, мысалы мына команда бойынша Вид (Режим SQL View SQL)
   

Макрокомандалар макростың құрамына кіретін, және жиі қайталанып отыратын, автомотизациялық қолдануларда пайдаланылатын, Мәліметтер Базасындағы жұмыс. Макрос бір немесе бірнеше аргументтерді құрайды.

Макрос терезеден Мәліметтер Базасында немесе белгілі бір жағдай болған кезде автоматты түрде шақырады. Соңғы жағдайда макросты белгілі бір жағдаймен араластыруға мүмкіндік береді. Жағдаймен шақырылған макрос, болуы мүмкін, мысалы,экран айналасындағы батырманы басумен немесе Мәліметтер Базасында терезенің ашылуымен байланысты.

Тапсырманы орындау барысында Мәліметтер Базасында кейбір обьектілер макросы басқа макросты шақыра алады, Visual Basik- те сыртқы қосымшалар болады.

Көптеген макрокомендалар ішінде(50- ге жуық) 2-і макрокоманда SQL – мен тікелей байланысты.

Запуск Запросы SQL (Run SQL) немесе Открыть Запрос (Open Query).

SQL – ге сәйкес құралдардың көмегімен макрокомандаларда Запуск Запросы SQL – де сұрауларды өзгертуге немесе Access – ті басқаруға сұрауларды жібереді.

Макрокоманданың көмегімен сақталған сұрауларды да орындауға болады.

SQL инструкциясы өзгертуге сұрау болып табылады, ол келесі функцияларды жүзеге асырады: қосу (INSERT INTO), жою (DELETE), кесте құру (SELECT…INTO) және жаңарту (UPDATE).

SQL инструкциясы басқарушы сұрау болып табылады, ол келесі функцияларды орындайды: кесте құру (CREATE TABLE), кестені өзгерту (ALTER TABLE), кестені жою (DROP TABLE), индексті құру (CREATE INDEX) және индексті жою (DROP INDEX).

SQL инструкциясы ЗапускЗапросаSQL макрокомандасының жалғыз және міндетті аргументі болып табылады.SQL инструкциясының максималды ұзындығы 256 символды құрайды.Ұзындығы 256 символдан көп SQL инструкциясын орындау үшін VBA программасындағы DoCmd объектісіндегі RunSQL әдісін шақырту керек.VBA программасында ұзындығы 32768 символға дейінгі SQL инструкциясын қолдануға болады.

Текст түріндегі макрокоманда аргументінің SQL инструкциясы макрокоманданы енгізу терезесіне қолмен енгізіледі немесе SQL терезесінен көшіріледі, бұл ыңғайлысы. Соңғы манипуляцияларды жасау үшін келесілерді орындау керек: сұраулар Конструкторы режиміне кіру, сұрау құру, SQL эквивалентті операторын алу, оны белгілеу және ауыстыру буферіне енгізу.ОткрытьЗапрос макрокомандасы сұрауды таңдауға немесе қарама-қарсы (перекрестный) сұрауды (кесте, Конструктор және алдын-ала көру) ашуға, өзгертуге сұрау жіберуге немесе мәліметтерді енгізуге мүмкіндік береді.Оны шақырту Открыть (Open) батырмасын басқанға немесе Запросы (Queries) бөліміндегі сұрауды таңдағаннан кейінгі мәліметтер базасының терезесіндегі Конструкторға (Design) эквивалентті болып келеді.

Макрокомандада үш аргумент беріледі: сұрау атауы, режим және мәліметтер режимі. Бірінші аргумент ашылатын сұраудың атауы болып табылыды және міндетті болып келеді. Екінші аргумент сұрауды ашудың режимін береді. Келесі мәндер қолданылуға жіберіледі: «Таблица» (арнайы қолданылады), «Конструктор» және «Предварительный просмотр».

Үшінші аргумент сұрауға мәліметтерді енгізу режимін сипаттайды. Аргументті кесте режимінде ашылатын сұрауларға қолдануға болады. Келесі мәндер қолданылуға жіберіледі: «Добавление» (жаңа мәліметтерді енгізуге болады, бұрын құрылған мәліметтерді өзгертуге болмайды), «Изменение» (жаңа мәліметтерді енгізуге және бұрын құрылған мәліметтерді өзгертуге болады, арнайы әрекет етеді) және «Только чтение» (мәліметтерді көруге рұхсат етіледі).

Осындай макрокомандасы бар макросты құру үшін келесі әдісті қолдануға болады.Мәліметтер базасының терезезінде сұрауды таңдап, тышқанның көмегімен макростағы макрокоманданың жолының орнын ауыстыру керек.Осы кезде макросқа автоматты түрде ОткрытьЗапрос макрокомандасы қосылады, ол кесте режиміндегі сұрауды ашады.

VBA программасында ОткрытьЗапрос макрокомандасын шақыру үшін DoCmd объектісіндегі OpenQuery әдісін қолданады.

Есімізге түсірейік, VBA программалары макрос тәрізді Access мәліметтер базасындағы қайталанатын операцияларды орындауды автоматтандыру үшін арналған.Программаны орындау үшін Sub процедурасын немесе Function функциясын қосу керек. Бұл программа процедураға инструкциялар мен әдістер жиынтығы ретінде жазылады.Бұл жиынтық арқылы керекті іс-әрекет жүзеге асырылады. Бәрімізге белгілі, процедуралар модульдерде сақталады және оқиғаларға жауап ретінде орындалады немесе макростардан, айтылудан және басқа да процедуралардан шақырылады.

Access-те VBA программасын іске қосудың келесідей түрлері бар:

• 
  Программаның оқиғаны өңдеу процедурасына қосылуы;
  
• 
  Айтылудағы функцияны шақыру;
  
• 
  Sub процедурасынан басқа процедурадан немесе отладка терезесінде шақырту;
  

Сұраудың мынадай түрлері болады:

• 
  Execute әдісін шақыру (SQL сұрауының өзгертуге шақыру )
  
• 
  QueryDef-ті құру және арнайы объект орындау
  
• 
  SQL нұсқауын OpenRecordset әдісін аргумент ретінде қолдану
  
• 
  OpenRecordset әдісін құрылған QueryDef объектінде орындау
  
• 
  RunSQL және OpenQuery әдістерін шақырту
  

Dim StrSQL as String

StrSQL= “DELETE FROM Қызметтер WHERE ISBN IS NULL”

dbsBiblio.Execute strSQL, dbFailOnError

SubNewQuery() ' Өзгерістің хабарлануы

Dim dbs As Database, qdf As QueryDef, strSQL As String ' өзгеріс типінің құрылу мақсаты Database, ағымдағы мәліметтер базасын ұсыну Set dbs = CurrentDb ' сұрау жолы.

strSQL = "SELECT* FROM Қызметкерлер WHERE

[Жалдау мерзімі] >= #1 -1 -95#" ' QueryDef Set qdf жаңа объектісін құру = dbs.CreateQueryDef("HoebieCoTpyflHHKn", strSQL)

Сұраудың ашылуы

DoCmd.OpenQuery qdf.Name End Sub

OpenRecordset әдісі Recordset сияқты объектілерді ашу үшін және оларға амалдар қолдану үшін қолданылады.

Келесі процедурада SQL нұсқауы көмегімен динамикалық жазулар терімі сияқты Recordset объекті ашылады.Сөйлемде WHERE нұсқаулар SQL Year функциясы қосылған, бұл 1988 ж орнатылған тапсырыстар таңдауын анықтайды.

SubOrders98()

Dim dbs As Database, rst As Recordset, strSQL As String

Dim fid As Field

Setdbs = CurrentDb

strSQL = "SELECT DISTINCTROW Тапсырыс, Орнату мерзімі " &

"FROM Тапсырыстар WHERE ((Уеаг([Орнату мерзімі])=1998));"

Set rst = dbs.OpenRecordset(strSQL, dbOpenDynaset)

rst.MoveLast

Debug. Print rst.RecordCount

End Sub

VBA программасында RunSQL әдісі «3anycк3anpocaSQL» (RunSQL) макрокомандасын орындайды.Келесі мысалды «Қызметкерлер» кестесінде сатушы агенттердің қызметкер атаулары өзгереді.

"SETСотрудники.Title = Аудандық таныстырушы" &

"WHERE ҚызметкерлерTitle = 'Сату агенттері';"

VBA программасында OpercQwen «ОткрытьЗапрос» (OpenQucry) макрокомандасын орындайды.Оның көмегімен кесте режимінде сұрауды ашуға болады- Конструктор немесе көру. Сонымен қатар мәліметтермен келесі жұмыс режимінің біреуі құрылады: өзгертулер немесе тек оқу.

Сұрауды орындауды таңдау вариантын есептің шығарылу ерекшелігіне байланысты программистпен анықталады.

III ТАРАУ Электрондық оқулықты құру жолдары

3.1  JavaScript дегеніміз не?

1)      Мәліметтердің дұрыстығын тексеру

2)      Экранға хабарландыру жіберу

3)      Мәліметтерді анализдеу

4)      Файлға жазу

5)      Қолданушыға жауап қайтару т.с.с

3.2 Электрондық оқулықты құрастыру

Екінші файлдың коды төменде келтірілген: