Оқулық Павлодар єож 372. 881. 151. 212. 2(075) бкк 81. 2 Ќаз т 87



бет9/10
Дата22.02.2016
өлшемі0.69 Mb.
#98
түріОқулық
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10

4-қадам. Мәтіннің II бөлігі оқылады. «Аюды көрген кезде әлгі мықты жігіт ауру жолдасын тастап, өзі жүгіріп барып, бір ағаштың басына шығып кетеді.

Әңгімелесу әрмен қарай жалғасады.



  • Неліктен мықты жігіт ағаш басына шығып кетті?

  • Ауру жігіт не істейді?

  • Бұл бөлікке қандай ат қоюға болатынын жазыңдар.(«Қорқақ», «Қашу» т.б.)

5-қадам. Мәтіннің III бөлігі оқылады. «Ауру байғұс ағашқа шығуға дәрмені болмай, жерге етбетінен түсіп, өлген кісідей, дем алмастан, жата қалады. Өйткені аю өлген кісіге тимейді екен».

  • Автор неліктен ауру жігіттің жата қалуын сипаттайды?

(«Етпетінен», «өлген кісідей», «дем алмастан»).

- Шынымен аю өлген кісіге тимей ме? («Тимейді». «Тисейін деп жатқанда аңшылар келіп қалады да, аюды атып түсіреді», т.б.).



  • Бұл бөлімге қандай ат қоюға болады? («Айла», «Табылған ақыл», «Амалсыздық», т.б.).

6-қадам. Мәтіннің IV бөлігі оқылады. «Аю жатқан жігіттің қасына келіп иіскелеп, дыбысы мен демі білінбеген соң, жөніне тартып кетті. Аю кеткен соң манағы жолдасы ағаштан түсіп, ауру жігіттен сұрапты:

  • Достым, аю құлағыңа не деп сыбырлап кетті?»

  • Аю жатқан жігітке неліктен тиіспеді? («Аш емес шығар», «Өліп қалған деп ойлады», т.б.).

  • Аю жігіттің құлағына не деп сыбырлады деп ойлайсыңдар? («Жатқан жерің жайлы болсын», «Әттең, аш емеспін – бір, сен тірі емессің – екі», «Жаманмен дос болма», т.б.).

  • Бұл бөлімге қандай ат қоюға болады? («Қуаныш», «Тірі қалды», т.б.).

7-қадам. Соңғы бөлігі оқылады. «Сонда ауру жігіт тұрып:

  • Аю құлағыма ақыл сыбырлады: екінші рет тар жерде жолдасың тастап қашатын, өзінің ғана басын қорғайтын «доспен» жолдас болма деді».

  • Әңгіме қалай аяқталады?

  • Аюдың берген ақылын сендер қалай қабылдайсыңдар?

  • Бөлімге қандай ат қоюға болады? («Аюдың ақылы», «Кеңес», т.б.).

  • 8-қадам. Бөлімдер бойынша мәтінді талқылап болған соң, мәтін үзіліссіз екінші рет оқылады.

Оқушылар жоспарларын таза қағаздарына көшіреді. Әркім өз жобасына өз қалауы бойынша өзгерістер енгізіп, әңгімеден алған әсерін негізге ала отырып, мазмұндама жазады. Кейін оқушыларға тапсырмалар беріледі. Яғни әркім өз жобасына сүйене отырып мазмұндама жазады.

Мәтінді бөліктерге бөліп, оқушыларды ойландыратын, ынталандыратын сұрақтар қою, әр баланың өзіндік қабылдауын байқататын жоспардың әртүрлілігі, мәтінді бөлімдер бойынша талқылау – оқушылардың мазмұндаманы ықыласпен жазуына, жұмыстың жемісті болуына көп әсерін тигізеді. Бұл жұмысты балалардың барлығы зор қызығумен орындайды. Әр оқушының әңгімеге, оқиғаға деген жеке-дара өз көзқарасы, ой-пікірі мазмұндамаларынан айқын байқалып тұратындығы сөзсіз.




    1. Мазм±ндау- оќушыныњ шыѓарма мазм±нын ќабылдауыныњ сапалыќ кµрсеткіші

Психолог ғалымдар: “Адамның сезім мүшелеріне әртүрлі заттар бір мезгілде әсер етіп отырады. Бірақ оның барлығы бірдей тең қабылданбайды. Қайсысына біз назар аударсақ, сол зат қана айқын, анық қабылданады да, басқалары бұлыңғыр, көмескі болып қабылданады”, - дейді. [14, 93] Сол тәрізді оқушылардың мәтін мазмұнын түсінуі, ондағы сөз кестелерін, түрлі суреттеулерді қабылдаулары бір мезгілде, бір деңгейде болмайды, солардың ішінен оқушы өзіне ерекше әсер еткендерін ғана толық қабылдап, соларды баса жазады. Ал оқушы назарына мәтін мазмұнына ұйытқы болып тұрған негізгі мәселелер емес, екінші қатардағы, қосалқы жайлардың көбірек ілігуі де ықтимал.

Мазмұндама жазуға кіріспес бұрын бірқатар әзірлік жұмыстары жүргізіледі. Мәтіннің баяндалу формасы, диалог сөздер, суреттеулер анықталады. Әр сынып оқушының мәтінді мазмұндау дағдыларын салыстырғанда байқайтынымыз:


  1. бастауыш сыныптан басталған азды-көпті дағдылары бола тұра V сынып оқушылары үшін бірінші жақта баяндалған мәтінді 3-жақта әңгімелеудің ауырлығы;

  2. мәтін мазмұнын меңгеру, қабылдау, мазмұндату алдындағы әзірлік жұмыстар, мәтіннің міндеті мен мақсатын түсіну;

  3. оқушылардың мазмұндаудағы сөз құрамының жазушы тілінен көп алшақ болып отыратыны байқалады. Бұл тәрізді кемшіліктер жаттығу алдындағы әзірлік барысында ескерілгені дұрыс. Сондықтан, әңгімедегі оқиғаның ішкі (тура және жанама суреттер) мәнділігі жағынан топтауға; оқушылар өздігінен міндетті түрде орын алатын жаңа сөздер мен тосын тіркестерді, идиом сөздерді белгілеуге баса көңіл бөлу қажеттігін көрсетеді.

Ескеретін жай: мазмұндауда оқушылар ең басты мәселелерді, негізгі кейіпкерлерді қамтымайды, олардың арасында дәнекерлік қызмет атқаратын детальдарды елемейді, сондықтан ұстаз бұл тұстарға оқушы назарын аударып, жазу процесінде байқап отырғаны жөн.


    1. Мазм±ндама мєтінініњ кµлемі

Мазмұндама мәтінінің көлемі төмендегідей болады:




Сыныбы

Сөздер саны

5

6

7



8

9

10



11

100-150 сөз

150-200 сөз

200-250 сөз

250-300 сөз

300-350 сөз

350-400 сөз

400-450 сөз




1.8 Баѓалау нормалары
Мазмұндаманы бағалауда оқушы жұмысының мәтін мазмұны мен негізгі ойға сәйкестілігі, тақырыптың толық ашылуы, баяндау жүйесі ескеріліп, сөздік қорының деңгейіне, сөйлем құрылысына, мәтіннің стильдік біртектілігіне, тіл шеберлігіне назар аударылады.

Мазмұндама мен шығармаға екі баға: біріншісі жұмыстың мазмұны мен көркемдік сапасы, тіл шұрайлылығы үшін, ал екіншісі грамматикалық сауаттылығы үшін қойылады.


Бағалау нормалары:


Баға

Қателер саны

5

4



3

2

1/0 1/0 0/1

3/3 2/4 1/5

6/5 5/6 3/8

9/5 8/9

Диктант жазуға астрономиялық екі сағат, мазмұндамаға төрт сағат беріледі.

Қорыта айтқанда, мазмұндама оқушылардың көркем шығарамашылық қабілетін дамытуда ерекше рөл атқарады. Көркем сөздің, көркем ойдың, ұшқыр қиялдың құдіреті сол: сөздің тазалығын, шынайылығын қалыптастыратын, адамның психикасын дамытатан сиқыр күш, жан бар онда. Балаға көркем сөз өнерін үйретудің, баулудың ең басты қажеттілігі – осында. Оқушылардың жазбаша тілін дамытуда мазмұндама мен шығарма жаздырудың алар орны ерекше. Әсіресе, бастауыш мектептерде жүргізілетін тіл дамыту жұмыстарында мазмұндаманың мәні зор. Мазмұндама:

1. Оқушылардың әдеби тілдік нормаға сәйкес өз ойларын жеткізе білуге үйретеді.

2. Сөздік қорын молайтады.

3. Ой-өрісін кеңейтуге жәрдемдеседі.

4. Өз бетімен жұмыс жасауға дағдыландырады.

5. Оқуда кездескен қиындықтарды жеңе білуге үйретеді.

Жұмыстың бұл түрлері балалардың тілін дамытуға, ойларын байланыстырып сөйлеуге үйретуде, тіпті әрбір мәдениетті адамға қажетті іскерлік пен дағдылардың қалыптасуына көп әсері бар. Сондықтан да мектепте мазмұндама жұмыстары жиі өткізілуі тиіс. Ал мазмұндама жазуда балалардың қызығуын арттыру үшін аталған түрлердің барлығын қолдану қажет.



ІV. ШЫҒАРМА
Шығарма – оқушының туған халқының әдебиетінен алған білімін өз ойымен, дүниетанымдық көзқарасымен еркін ұштастыра отырып, баяндайтын шығармашылық төл еңбегі. Оқушының көркем шығарманы өзіндік ой-пікірі, көзқарасы тұрғысында терең талдап пайымдауы, көркем тілмен әсерлі, жүйелі баяндалуы талап етіледі.

Оқушы тапсырманы өзі орындауы керек. Оқушының ойланып, нақты нәтижеге жетуін қадағалау – мұғалімнің басты міндеті. Жазба жұмысынан оқушының ой өрісі, білімі, сауаты көрініп отырады. Ауызша жауапта оқушы білімін толық көрсете алмауы мүмкін, ал жазба жұмыстың ішіндегі ең бір толыққанды, оқушы білімінің нәтижесін толық тексеруге мүмкіндік беретіні шығарма жұмысы.

Шығарма түрлеріне келетін болсақ, олар: еркін шығарма, оқушының іс-әрекетіне байланысты шығарма, өнер саласына байланысты шығарма, сурет, фильм (диафильм), экскурсия бойынша шығарма, оқыған, естіген әңгімелеріне байланысты шығармалар.
Оқушылардың шығарма жазуында төмендегідей міндеттер туындайды:


        1. Оқушының ойлау қабілетін арттыру;

        2. Ана тілінде сөйлеп, жаза білуге жаттықтыру;

        3. Ақын – жазушылардың шығармаларын білу;

        4. Оқыға – білгенін шығарма жұмысына пайдалана алу;

        5. Сауатты жазуы, келген ойды дәл бере білуге үйрету;

        6. Оймен жұмыс істей отырып, оны басқара білу;

        7. Келген ой толқынын іркіп, келесі ойға жол бере білу;

        8. Цитаттарды (дәйектеме сөз) келтіре білу;

        9. Бөлімдердің арасындағы байланысты сақтау.


Шығарма жазуға қойылатын негізгі талаптар:


              1. Тақырыпты толық аша білу;

              2. Артық баяндау, қажетсіз дәлелдемелер мен көпсөзділікке жол бермеу;

              3. Шығармада сөз болған жайды оқушының басқаларға түсінікті болатындай орамды тілмен, аз сөзге көп мағына сыйғыза баяндауы;

              4. Шығарманың бөлімдерінің негізгі ой арқылы шебер байланысуы;

              5. Шығармада жазушының өмірбаянына, жазылу тарихына, тарихи оқиғаларға, кейіпкерлерге қатысты қателіктер жіберілмеуі керек;

              6. Оқушының шығармада сын мақалалардан, әдебиеттану еңбектерінен шағын үзінділерді қисынымен қолдануы, оның терең білімін танытады;

              7. Барлық айтылған ойды жинақтап, тұжырымдап, тиісті қорытынды жасай білу.



Шығарма көлемі мен уақыты
5– сынып – 0,5-1 бет;

6 - сынып – 1-1,5 бет;

7 - сынып – 1,5-2 бет;

8 - сынып – 2-3 бет;

9 - сынып – 3-4 бет;

10 - сынып – 4-6 бет;

11 - сынып – 6-8 бет;

Сыныпта жазылатын шығармаға сабақ кестесінен қатарынан екі сағат беріледі. Бітіру емтиханында (шығарма жазылатын жағдайда) – 6 сағат беріледі.

Шығарманың бағалануы туралы оқушы шығармасын тексеру, бағалау мәселесін негізінен 4 салаға бөліп қарайды.


  1. Мазмұндылығы мен идеялылығы;

  2. Ой – пікірдің жүйелілігі;

  3. Стилі;

  4. Граматикалық сауаттылығы;

Бұлардың қай – қайсысы да оқушы білімін бағалауда маңызды.

  1. Шығарманың идеялылығы мен мазмұндылығына оқушының тақырыпты қалай ашқандығы, қамтылған мәселенің дұрыс – бұрыстығы, дәлелділігі, негізгі ойды жеткізе алуы жатады.

  2. Ой – пікір жүйелілігіне шығарманың жоспарға сәйкестігі, әрбір бөлімнің мөлшері мен ой жүйесі, пікір ұтымдылығы, т.б. енеді.

  3. Стильге тақырыпты ашуға байланысты оқушының ойын қалай жеткізгендігі, сөйлемдерінің оралымдылығы, сөз қолданысы, сөйлемді дұрыс құруы сияқты мәселелер жатады.

  4. Грамматикалық сауаттылыққа емле, тыныс белгісіне байланысты жайлар қаралады.


Шығарма процесі
Оқушыға нақты жұмыс берілді. Ендігі жерде оқушы әрекет істеуі керек, 10 минутқа дейін үнсіздік басып, оқушы алған білімін еске түсіріп, мида қрыту процесі басталады. Осы арада мұғалім көмегі қажет. Ұстаз шығарманың эпиграфын таңдауға көмектесуі мүмкін. Себебі шығарманың қаншалықты нәтижелі шығуының кепілі – эпиграф. Эпиграф үшін оқушыға арнайы папка аштырып, газет, журнал қиындыларын жинатып, ақындардың өлең – жолдарын, көсем сөздерін жиғызып, кітапхана каталогын жасатып үйрету керек.

Шығарма жазу мынандай кезеңдерден тұрады: әзірлік кезеңі, жазу, аяқтау кезеңі, тексеріп бағалау, талдау жасау кезеңдері.

Оқушының теориялық білімі толық болғанымен, шығарма жазғанда ойын шашыратып жүйелі баяндай алмаса, сөздік қорының тапшылығы өз бетімен кітаптыаз оқитыны байқалады.

Шығарманың жазылуында ұшырасатын кемшіліктердің негізгі бөлігі мына жағдайларға байланысты:



  1. Оқушы шығармашылық жұмысқа құлықсыз болған жағдайда шығарма мақсатына жетпейді;

  2. Шығармаға бағыт берілмесе, мақсатына жетпейді;

  3. Қате түсініп, көңілсіз жазылған шығармаларды қайта құрастыру, ойын жүйелеп, жаңарту оңайға түспейді. Сондықтан алдыңғы сәтсіз шыққан шғармадағы кемшілікті жою үшін басқа тақырыптағы шығарманы ұсынған тиімді.


Шығарма жаздырудың ең басты

мақсаттары мыналар:
1. Бала біліміне бақылау, білім деңгейін тексеру.

2. Жазбаша көркем тілін дамыту, теориялық білімдерін

практикалық жұмыстарда пайдалана білу.

3. Ойлану еңбегіне өз беттерімен іздендіру, өз пікірлерін салыстыру, қорытынды жасай білуге дағдыландыру.

4. Оқушылардың қабілеті, дарынына әсер ету, шығармашылық жұмыстарға баулу.

«Шығарма» деген сөздің негізінде «шығару» деген ұғым жатады (яғни ойдан шығару, ойлап шығару). Көркем туындыны «Көркем шығарма» дейміз. «М.Әуезовтің шығармаларын оқимыз»,- деп жатады.

Бұдан шығатын қорытынды: шығармаға қойылатын талап аса күрделі, әрі маңызды болады. Бұл жұмысты мектептегі шығармашылық іздендіруге негізделген жұмыстардың күре тамыры десек те, артық емес. Шығарманың күрделілігі сол, бұл- оқу процесіндегі бірден-бір жеке-дара орындалатын жұмыстың түрі. Қарастырылатын мәселе, жазатын тақырып біреу болса да, оқушы оны өзінше жеткізеді, яғни тілі, пікірі, қорытындысы, сол көркем туынды, не кейіпкерді қабылдау дәрежесіне байланысты. Дегенмен шығармаға қойылатын негізгі талаптарды мұғалім оқу кабинетіне «Жазба жұмыстарына байланысты нұсқаулар» деген атпен (басқа тақырып алу әр мұғалімнің өз еркі) жазып қоюдың тиімділігі зор.
Шығарма жазудың талаптары мен тәртібі
1. Шығарма тақырыбы тырнақшаға алынбайды, тақырып дәйексөз ретінде алынған жағдайда ғана тырнақшаға алынады.

2. Эпиграф оң жақта, тырнақшаға алынбай жазылады. Авторы бір жол төменірек жақшаға алынбай жазылады. Егер шығарма жазушы эпиграф алынған туындыны көрсеткісі келсе, автордың аты – жөнінен кейін үтір қойып, шығарманың атын тырнақшаға алып жызады.

3. Жоспар деген сөз эпиграф болса, одан төмен, ал эпиграф болмаса, тақырыптан соң, жол ортасына жазылады. Жоспар сөзінен кейін нүкте қойылады.

4. Жоспар үш бөлімнен тұрады: кіріспе, негізгі бөлім, қорытынды бөлім. (рим сандарымен белгіленеді, олардан кейін нүкте, жақша қойылмайды).

а) Негізгі бөлім тақырыпты ашуға бағытталып, араб санымен белгіленген, кемінде үш пунктен тұруы керек. Араб сандарынан кейін нүкте қойылады. Әр пункт жан-жақты қамтылса, бірнеше бөлшектен тұруы мүмкін, ондай жағдайда әр бөлшек әріппен белгіленіп, жақша арқылы жазылады. (екі бөлшектен кем болмау керек).

5. Шығарма бөлімдерінің аты бір жолға сыймай қалса, келесі жолға жазылады, бірақ жоспардағы рим, араб сандары мен әріптердің асты ашық көрініп тұратындай тәртіппен жазылады.

6. Шығарманың әр бөлімінің атынан кейін нүкте қойылады.

7. Келесі бөлімнің аты бас әріппен жазылады. Әр пунктің бөлшектері болса, қос нүкте қойылып, бөлшек атының соңына нүктелі үтір қойылады. Содан кейінгісі жаңа жолдан басталып жазылады. Ең соңғы бөлшектен кейін нүкте қойылады. Келесі бөлім жаңа жолдан бас әріппен басталады.

8. Шығарманың бөлімдері мен бөлшектерінің аты қысқа, нақты түрде берілуі керек.

9. Жоспардың бөлімдері сұраулы сөйлемдермен берілмейді.

10. Егер шығарма авторы жоспарды дәйексөздермен (цитатамен) берсе, дәйексөз тырнақшаға алынып, соңына оның авторы жақшаға алынып жазылады.

11. Жоспарға сәйкес әр бөлім абзац арқылы жазылуы керек.

12. Шығармада берілетін сандық мәліметтер: ғасырлар – римше, жыл, күн – араб сандарымен, ал басқа сан есімдер сөздермен берілуі керек. Ғасырды араб санымен көрсетуге болмайды, дей тұрғанмен кездессе, баға кемітуге ықпал жасамайды.

Ескерту: диктантта барлық сан есімдер, тіпті күндерді көрсететіндері де сөзбен жазылады.

13. Өлеңнен алынған үзінді жолдың ортасынан, тырнақшаға алынбай жазылады.

14.Шығарма өте ұқыпты, каллиграфиялық нормаға сай жазылуы керек.

15. Дәйексөз жазғанда, қазақ тілі оқулықтарындағы тыныс белгілеріне байланысты барлық ережелерге сүйену керек. Өлеңнен алынған үзінді жолдың ортасынан, тырнақшаға алынбай жазылады.

16. Шығарма өте ұқыпты, каллиграфиялық нормаға сай жазылуы керек.

Жоғарыда айтып кеткеніміздей, шығарма жаздыру- балаға білім беру ісінің ең күрделі, маңызды жұмыстарының бірі. Шығарманы үйде де, сыныпта да жаздырады. Бағдарламада шығарма жаздыру сағаттары берілген. Тақырыптың ауыр-жеңілдігіне, оқушылардың жас ерекшелігіне байланысты шығарма жазудың уақыты белгіленеді. Мысалы, сыныпта – 2-3 сағат, үйде – 1 апта, не 10 күнге дейінгі мерзімге беріледі.

Мұғалім қосымша сабақ өтеді, жекелеген оқушылармен жұмыс жүргізеді, қосымша материалдар іріктеуге, эпиграф алуға көмектеседі. Оқушы шығарманы үйде жазып жатса, оның алғашқы сұлбасын оқып, ақыл-кеңес береді. Басында үлгісі берілген нұсқау-көмекті естеріне түсіріп, шығармаға қояр талапты қайталайды. Егер тақырып қиын болса, сыныпта немесе қосымша сабақта жоспар құруға көмек жасайды. Кейде оқушылардың пікірі, ойына ерік беру керек. Қай тақырыпта шығарма жазады, қай тақырып маңызды- өздері шешсін. Шығарма жазу үшін, ең басты мәселе- оқушының сол тақырыпты білуіне ғана емес, сонымен бірге білгенін көркем, тиянақты тілмен жеткізу қабілеті, тіл байлығы, сауаттылығы, әдеби талдауы, негізгі мәселелерді дөп тауып, соны тұжырымды бере білуі, дүниетанымы да үлкен рөл атқарады. Қосымша материалдарды пайдалана білу өте алғырлықты, зеректілікті қажет етеді. Сондықтан мұғалім балаларды шығармаға баулуда көп еңбектенуі, тер төгуі қажет.

Шығарма жазуда жоспардың жай, күрделі түрлері пайдаланылады. Егер оқушы шығармасының мазмұны, тілі, стилі, сауаттылығы жағынан талапқа сай жазылса, жоспар бар ма, жоқ па оны негізге алмау керек. Эпиграф жайлы да осыны айтуға болады.



Шығарма – оқушының білім деңгейін көрсететін творчестволық жұмыс. Бұндай жұмыстар оқушыларға кең ойлауға, ойын дәлелдей алуға, өзіндік көзқарасын нақтылауға үйретеді.


V. МАЌАЛА
1.Маќала – газет жанрыныњ кењ таралѓан т‰рі

Маќала жазу ‰шін оѓан шеберлік керек. Корреспонденция оќиѓаны болѓан жері мен уаќытымен шектелсе, маќала кењ ауќымды мєселелерді ќамтиды .Онда автордыњ µзіндік пікірі байќалады .

Маќала жазудаѓы журналистіњ маќсаты – наќты факт, дєлел келтіре отырып, аќпаратты оќырманѓа , б±ќараѓа жеткізу . Автордыњ кµрген оќиѓаны ќалыњ б±ќараѓа д±рыс жеткізуі , б±л оќиѓаѓа µз пікірін, кµзќарасын білдіруі, мєселені д±рыс баѓалауы – оныњ шеберлігі болса керек. Маќала кењ ауќымдылыќты талап етеді.

Маќалалардыњ мынандай т‰рлері бар : алдыњѓы ќатарлы, фонтдыќ , редакциялыќ , теориялыќ , сыни , т‰сіндірмелі. Маќалалар таќырып жаѓынан мынандай топтарѓа бµлінеді : экономика, саясат, этика , µнер, єдебиет, халыќаралыќ жањалыќтар ,т.б.

Ќорыта келгенде, маќала дегеніміз – белгілі бір газетте, журналда жарияланатын ѓылыми – публицистикалыќ кµлемі шаѓын шыѓарма. Б±л жанрды алѓаш дамытќан адамдар М.Ж.Кµпеев,А.Байт±рсынов,Ш.Ќ±дайбердиев, т.б.Олар сол кезде болып жатќан ќоѓамдыќ ќ±былыстар мен µзгерістерге пікірлерін білдіріп, халыќтыњ м±њын шертті.

ХІХ ѓасырда ќазаќ тілінде тек бір ѓана газет («Дала уалаяты») шыѓып т±рѓан болса,ХХ ѓасырдыњ алѓашќы жылдарында ќазаќ тілінде алты газет-журнал шыќты . ХІХ ѓасырда небары ж‰з шаќты кітап басылса, ХХ ѓасырдыњ басында ‰ш ж‰зге жуыќ кітап басылды.Б±лардыњ ішіне кейін аќталѓан арыстарымыздыњ ењбектері енбеген . Сол кітаптардыњ жартысына жуыѓы ќазаќтыњ сол кездегі аќын-жазушылардыњ к‰нделікті таќырыпќа, сол заман таќырыбына арнап жазѓан тµл шыѓармалары : µлењ жинаќтары , дастан- поэмалары , єњгіме, романдар еді.Ал ќалѓандары маќалалар болатын.


1.1.Маќала жазудыњ ‰лгісі.

Ќазіргі тањда терењдетіліп оќытылатын 11-сыныпта баѓдарлама бойынша «ќазаќ тілі» пєнінен творчестволыќ жазба ж±мыстарын ж‰ргізу ќолѓа алынып отыр. Б±рын шыѓарма , мазм±ндама, єњгіме жазуѓа ерекше кµњіл аударылатын болса, ќазір осылармен ќоса маќала жазуѓа мєн берілуде. Б±л д±рыс та, себебі ќазаќ тілі мен єдебиет пєні терењдетіліп оќытылатын мектептерде оќушыларда ѓылыми негіз ќалыптастырылу ќажет. Маќала болса осы ќажеттілікті ќамтамасыз етеді.

Маќала жазу ‰шін оќушы ќаншама ѓылыми ењбектермен танысады, єрі сол ењбектерді талдап , µзіндік кµзќарас, пікір ќалыптастырады. Пікірін дєлелдеу ‰шін материалдарды орынды пайдалануѓа ‰йренеді. Бір мєселеніњ тµњірегіндегі кереѓар пікірлермен танысып , оныњ ќайсысы шындыќќа жанасымдылыѓын пайымдайды. Осыныњ барлыѓы маќала жазудыњ оќушыѓа берері кµп екендігін дєлелдейді.

Маќаланыњ ‰лгісін беруді жµн кµрдік. ‡лгі ретінде Павлодар ќаласындаѓы «Жас дарын» мектебініњ 11- сынып т‰легі Кобзина Салидаттыњ маќаласын береміз.


М.Ж.Кµпеев публицистикасындаѓы саяси-єлеуметтік мєселелері

Павлодар ќаласы

«Жас дарын» мектебініњ

11-сынып оќушысы

Кобзина Салидат.

М.Ж.Кµпеев µзі µмір с‰рген к‰рделі дєуір діњ шындыѓын µз туындыларында тап басып суреттей білді. Б±л сипат оныњ шыѓармаларында шындыќпен кµрініс тапты. ¤ткен ѓасырдыњ аяѓы мен ‰стіміздегі ѓасырдыњ басындаѓы халќымыздыњ патшалыќ отарлау саясатына ќарсылыќ білдірген ±лттыќ ой-сана оянуыныњ бастауында , ел мен жер , болашаќ ±рпаќ таѓдырына жете кµз жібере алѓан ойшыл да к‰рескер , кµкірек кµзі ашыќ , оќыѓан ќазаќ зиялыларыныњ ќатарын М.Ж.Кµпеев толыќтырды.

¤з т±сындаѓы ќазаќтыњ кµрнекті аќындары секілді М.Ж.Кµпеев те єділетті ќорѓау, ар- тазалыѓын саќтау сияќты идеясын шыѓармаларыныњ негізгі арќау етті.

1907 жылы Ќазан ќаласында Х±сайын баспаханасынан оныњ «Сарыарќаныњ кімдікі екендігі», «Хал ахуал», «Тіршілікте кµп жасаѓандыќтан кµген бір тамашамыз» деген ‰ш кітабы жарыќ кµрді.

Жалпы, 1905-1906 жылдары М.Ж.Кµпеев шыѓармашылыѓыныњ идеялыќ жаѓынан терењдей т‰скен дєуірі. Б±л жылдары жазѓан шыѓармалары тегісінен ќазаќ халќыныњ бостандыќ, саяси-экономикалыќ праволарымен байланысты болып келеді.

Жазбагердің «Сарыарқаның кімдікі екендігі» кітабынан енген «Қазақ жұртының осы күнгі әңгімесі» атты еңбегі сол кез үшін мәні зор елеулі мәселелерді көтеруімен құнды. Олар мыналар : қазақ мүддесін қолдау үшін думаға депутат сайлау мәселесі; саяси көзқарасына байланысты түрмеге жабуды сынау ; патша әкімдерінің зорлық – зомбылықтарын әшкерелеу ; қысымға қарсы бірігіп күреспей , жоғарыдағыларға бас ұрып көне берушілікті , жікке бөлінуді анықтау ; ел мұқтажына жан ауыртпай , қара басының қамын көздейтіндерді сөзбен түйреу , әділдік жолына бас тіккен ерлерді үлгі ету.

1905 жылы енді қазаққа бір кеңшілік болғалы тұр , патшаның пейілі кеңіді, қазақ сияқты халыққа рахымы түсіп, 17 Октябрь монифесін шығарады деп ақын үлкен үмітте болады. Бізге енді кеңшілік туар, біздің халімізді патша осы уақытқа дейін ұқпай жүр екен – ау деген наныммен:

Сөз шықты біздің қазақ баласына,

Петрбор келіңіз деп қаласына.

Кеңшілік ойлай берсең келе жатыр,

Сахараның көшіп жүрген даласына, -

дейді. Шынында 17 Октябрь манифесінен, жаңа мемлекеттік дамудан жұрт үлкен үміт күтеді. 1905 жылы оқиғасы қазақ халқының құлағына тиіп қана қоймай, олардың арасында үлкен қимыл тудырды. Дума сайлауын бетке ұстаған құрылтайлар, жиылыстар қала, жәрмеңке сайын болып, онда көптеген саяси талаптар ұсынылды. Бұл жайында Мәшһүр Жүсіп былай дейді:

Патшаның құзырына тартып қалам,

Бас қосқан өңшей жүйрік білгіш адам.

Дін мен жалғыз жер емес сұраулары,

Сұраған бостандықты тегіс тәмән.(1,15)

Расында, ондай жиындарда дін, жер және ұлт бостандығы теңдік идеясы туралы ұлықтарға арыз – петициялар жіберілген. 1906 жылы сол жиылыстарды ұйымдастырушылардың көбісі жер аударылған. Олар – жаңа қалыптаса бастаған ұлттық интелегенциясының өкілдері еді.

Мәшһүр Жүсіп қазақ халқының Ресей империясына қаруын өз заманында болып өткен тарихи оқиғаларға байланысты жан – жақты суреттеген. Сол кездегі екі жақты психология, екі топ арасындағы тартыс орыс ұлықтарының пайдасына шешілді.

Бұл мақала он тоғызыншы ғасырдың қоғамдық – саяси жағдайын дұрыс түсіне біліп, талдап көрсетумен құнды. Ол бұл еңбектің отты екпіні мен жоғары эмоционалдығы көрінеді. Бұл орайда: «Осы күнде байқап қарасақ, қазақта ешкімнің есесі жоқ. Ол қалайша жоқ десек, қазақ жерін қала салумен бір алды. Бастықтарының қафизесі (усадьба) деп ағашты, шабындық жерлерді ат қойып, учаскі деп ала берді. Қазақ жерін өзі тастап келе алмай неше жыл бойы көгіне ақша төлеп, қысы – жазы малының қорегі үшін сатылып, кедей болды. Бүйтіп сатып жеп қалайша күн көреміз деп суырма жонға қыстап еді. Жан сақтап, күн көріп жүрген жерлерін мұжыќ келіп егініне лайықты етіп алды. Еркекте ақыл қала ма, өз қонысынан ауған соң. Әйелде ақыл қала ма, біруден сауын сауған соң.

Азғантай ақылынан айырылып, жауыр амалынан береке қашып, оның үстіне өлім – шығын, земелке деген қаптап, ел аралаған начальник, чиновниктердің жалдап мінген аттарының майын алмай қанығып кетті. Бұқар, Ташкент барсаң, сарттың малайы қазақ. Малайлықта жалғыз –жарым болып кеткендер ауырса, суын беріп, кім басына жастық қойып, иман айтуға кім даяр тұрады? Өлсе кім жаназа шығарады? Осындай қиыншылықтан тірімізге иман, өлгенімізге жаназа жоқ болып, адам тәрбиесінен қалдық»,(1,16) - деп ашына жазады автор.

Бұл ойын Мәшһүр Жүсіп одан әрі: «бір жерде бір қазақты бір мұжық атып тастаса, қазақ өлгенін қолына алып, көшіп қонып ел аралап кетеді. Ал сары орыс үйінде жанынан тыныш отыра береді. Бір қазақты бір қазақ - орыс пышақтап жарып тастаса, қазақ – орысқа сот жоқ, көшеде ойнап – күліп жүре береді»,(1,17)- деп жалғастырады.

Қазақ ұлтын қорлаудың шегіне жеткен түрі осы. Бұл шығарманың кульминатциясы да осы жолдарға келіп тіреледі. қазақты қонысынан аударғаны. Ел билейтін азаматтарға билік бермеуі, малын тартып алуы бұлай тұрсын, енді патша отаршылдары жергілікті халықты өлтіруге кірісті. Отаршылықтың ең жабайы әдісі – халықты аяусыз қыру. Қазақтың басына да осы ауыр күн келді. Туғанын мұжық өлтірген соң , қазақ амалсыздан басқа қоныс іздеуге мәжбүр болды. Қазақ жоғары әкімдерге арыздана алмайды. Себебі оның құқығы жоқ. Қазақтың сөзін чиновник тыңдамайды. Көзге ілмейді. Бұл – Ресей империясының жергілікті халық құқығын аяққа басқан, отаршылық саясатының көріністерінің бірі. Мәшһүр Жүсіп өзі көріп отырған қиянатты ашына жаза отырып, Ресей бұғауына бекер түстік деп күйінеді. Әділет пен ер басқарған бұрынғы билер жолын аңсайды. Ол заманды «қой үстіне бозторғай жұмыртқалаған заман болды» , - дейді.

Мәшһүр Жүсіп отарлық саясаттың қазақ ұлтының дәстүрлі ел билеу тәсіліне кесірін тигізгенін айтады. Орыс отаршылдары қазақты құлдықта ұстау үшін әдейі бұрынғы, ел билеу дәстүрін бұзып, ауылнайлық, болыстық билеу жүйесін кіргізді. Орыс чиновниктері надан, топас адамдарды ауылнай, болыс сайлап қояды.Б±л елде надан, жалқау,өсекші, жағымпаз адамдардың көбеюіне әкелді.

М.Ж.Көпеевтің қайраткер ретінде қалыптасу кезеңінде «Дала уалаяты газетінің» алатын орны ерекше. Бұл газеттің бетінеде оның жиырма төрттен астам проблемалық мақалалары, өлеңдері мен қатар қазақтың билері мен шешндерінің сөздері жарияланған.

М.Ж.Көпеевтің публицистикалық шығармалары әлі де болса толық зерттеле қойған жоқ. Дегенмен, М.Ж.Кµпеевтіњ ењбектері соњѓы он шаќты жылдар шамасында біршама зерттелді деуге болады. Алѓашќы зерттеушілер ќатарына Д.Е.Белослюдовты, Е.Ысмайыловты,Д.Єбіловты, С.Сейфуллинды, М.Єуезовты, Є.Ќоњыратбаевты,т.б. атауѓа болады. Соњѓы кезењде кµптеген ѓалымдар М.Ж.Кµпеевтіњ ењбектері негізінде ѓылыми диссертациялар ќорѓауда. Атап айтсаќ, С‰тжанов С, Ж‰сіпова Г.Ќ, Ж‰сіпов Н.Ќ, Ж‰оіпова Л.Ќ, Ж‰сіпов Е.Ќ .

М.Ж.Кµпеевтіњ публицистикасын профессор Кырықбай Алдабергенов екі салаға бөліп қарастырған. Біріншісі - өлең түрінде жазған публицистикалық шығармалары. Екіншісі- µлењ мен ќарасµз аралас жазылѓан.

Бұл екі кітаптағы өлеңдердің мазмұны ұқсас. Екеуінде де ХХ ғасырдың өмірі жазылған. «Тірлікте көп жасағандықтан көрген бір тамашамыз» кітабының, «Сарыарқаның кімдікі екендігі» кітабынан өзгешелігі - мұндағы бір бөлім қарасөзбен жазылған.

Мысалы, «Тірлікте көп жасағандықтан көрген бір тамашамыз» кітабы алты өлең топтамасынан тұрады. Бірінші өлең тоғыз бөлімнен құралған. Екінші өлең тақырыбы «Қара өлең», «Қазақтың қылып жүрген жұмысы», «Үш рет сөз» (он үш бөлімнен құралған), «Сәлем хат», «Жалғанда таппай бір…»

Қазақ оқығандары үшін сол кездің басты мәселесі – отаршылдықты жою еді. Соны Мәшһүр Жүсіп Көпеев былай деп жырлайды:

Бар құдай бізге жақын таңыңды атыр,

Болар ек, атса таңың бізде батыр .

Қазаққа құлақпен көз болған ерлер,

Тұтқында білесіз бе, неден жатыр.(2,12)

Бұл жерде Мәшһүр Жүсіптің айтып отырған ерлері кімдер еді? Птша езушілеріне қарсы үн көтерген адамдар қазақтың ақсүйектері арасында да аз болмаған. Үкімет саясатына қарсы шығып, ұлт мүддесін көздегендерді патша чиновниктері қызметтен аластатып, қуғынға түсірген. Сондай қуғын көрген азаматтар қазақ жерінде де болған. Сталиндік репрессия, кейінгі тоқырау жылдары тұсында ақсүйек әулеттерінен шыққан күғын көріп, баспасөз бетінен орын ала алмады, сөйтіп олардың есімдері архивтерде шаң басып жатып қалды. Сонда басты тұлғалардың бірі – Поштаевтар әулетінен шыққан азамат. Мәшһүр ол туралы «Сәлем хат» өлеңінде былай жазады:

Қарадан хан боп өткен бабаң Поштай,

Қолына жұрт билігін ту ғып ұстай.

Халқына бақташы боп болған қорған,

Шарықтап ағып түскен қыран құстай.

Поштай мен қатар шығып Шоң мен Шорман,

Сонда бір түзу заман болып тұрған .

Наурызбай, Кенесары толқынында,

Поштай еді көп жұртқа болған қорған.(2,13)

Сµйтіп, Мәшһүр Жүсіп қазақ қоғамының жан айқайын түсіне білді.

Оны ашына жырлады. Қазақтар босқа даурығысып, құр мансапқа таласып жүргенде, ел мен жерді орыстар басып алып, қоныстанып жатқандығын айтты. Ол қазақтың ата – қонысының қолдан кете бастағанына күйінді. Жұрттың күйзелген қамын ұлт ынтымағы арқылы түзетуге болады деп ұғынады.

Шынында да, Мәшһүр Жүсіп Көпеев халқына саяси - әлеуметтік бостандықты талап еткен ХІХ ғасырдың басындағы алғашқы қайраткерлер қатарына жатады. Ол өз шығармалары арқылы патша өкіметінің саясатына қарсы наразылық білдірушілердің бірі болды. Қылышынан қан тамған үкіметтің жендентерінен қаймықпай, қазақ халќының қоғамдық және мәдени мүдделеріне сай қажеттіліктерді батыл баяндайды. Жазушының негізгі еңбектерінде сол кездегі қазақ елінің тұрмыс жайы, патша әкімдерінің қалың бұқараға көрсеткен зорлық – зомбылығы, халықтың жер – суынан айрылып, ығыса көшуі, 17 Октябрьдегі манифес, тағы басқалары сөз болдаы.

Сонымен қатар, ол қазақ даласының өз еркімен орыс патшасының бодандығына өтуін орны толмас қате деп есептеді. Және де би – болыс, ауылнай сияқты елдің атқамінер тобын сынай отырып, осы кесел – кемшліктердің түп негізін қазақ қоғамындағы патша үкіметі орнатқан тәртіптен іздейді.

Бұл шығармадағы жарты ғасырға (ХІХ ғасырдың 80 жылдарынан ХХ ғасырдың 30 жылдарына дейін) жуық уақытты қамтитын Көпеевтің дүние танымы өте күрделі. Төл туындыларында өз кезеңі үшін өзекті мәселелерді көтеруі, атап айтқанда, ел ішіндегі ұнамсыз қылықтарды сынап, би – болыстармен патша әкімдерінің келеңсіздіктерін әшкерелеп, халықты оянуға, ұлттық мәдениет пен өнерді көтеруге шақыру парасаттылығын, озық ой – көз қарасын байқатады. Оның айғағы – «Дала уалаятының газеті» мен «Айқап» журналының бетерінде жарық көрген мақалалары және Қазақ қаласында басылып шыққан кітаптары. Керзаманда «Аяғын көсіле алмай, қолын соза алмай., құрттай божынаған тыңшы қорған, байлаған төбеттей арпалысқан сензор қойып ноқта кесті көмсіп, жетекші қылып алған жұрттың ортасында жүріп сөйлеген М.Ж.Көпеев осы» ,(3,9) - деп патша үкіметінің бұратана халықты бұғауда ұстамақ арман ниетіне ашық қарсылық білдірген ақынды патша үкіметі саяси қудалауға алып, кітаптарын «зиянды» деп айтқан.

Түптеп келгенде Мәшһүр Жүсіптің қайраткер, ірі ақын - публицист ретінде қалыптасуына зор ықпал еткен де осы қоғамдық даму мен оның қайшылықтары, ұлт аймақтарындағы езгінің күшеюі, сол кезеңдегі қазақ халқының тағдыры жөніндегі ой түйіндері еді.




Достарыңызбен бөлісу:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10




©dereksiz.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет