Оқулықнама Аңдатпа

Демек, біз қазіргі, ертеңгі, арғы күнгі күллі планеталық ӘФ-ның прозадағы тірлігін сөз қылмас бұрын, оның осыған дейінгі дүниеге келу, даму, кемелдену тенденциясын қарастыруға мәжбүрміз. Мәселе осыған тірелді екен, онда ең бірінші ауызға аларымыз сол адамзат жүріп өткен жүздеген жылдардың бұлтартпас айғағы – әдебиет туындысы мәртебесінде шамамен 1214-1292 жылдар арасында өмір сүрген ағылшын философы және табиғат зерттеушісі Роджер Бэконның творчествосы. Бүгіндері фантастикатанушылардың өздері аузына ала бермейтін сол автор – прозалық ӘФ-ның бастауында тұр деп мәлімдегіміз келеді. “Үлкен еңбек”, “Екінші еңбек” және “Үшінші еңбек” атаулы философиялық үштаған-триптих қиялдың туындыгері. “Ғылымның мақсаты – табиғат сырларын меңгеруде” деп білген автордың еңбектеріндегі басты идея: “Ескекшілері жоқ жүзу құралын; үстінде жолаушысы толық, жалғыз кісінің өзі тез жүзгізе алатын өзен және теңіз кемелерін жасауға болады. Сондай-ақ, жылқы жегіліп тартатын арба істеуге болады. Қанаттарымен, бейне бір құстар тәрізді, ауаны ескілеп ұшатын, ішінде адамы бар аппараттар жасауға болады. Теңіз және өзен табандарымен қауып-қатерсіз жүре беретін көлiктер де құрастырыла алады. Мөлдір денелер қашықтағанда, сол алыстаған заттар жақындап келе жатқандай немесе, керісінше, өте аулақтағы тым ұсақ әріптерді оқып, құйттай заттарды ажырата алатын боламыз. Тағы да өз қалауымызша жұлдыздарды көретін, Ай мен Күнді Жерге жақындата алатын жағдайға жетеміз… Біз, кейінгі ұрпақтар, ергежейлілердің қолы жетпегенді жасауымыз тиіс…”.

Қазіргі күнгі замандас қиялгер-жазушыларымыздың шығармаларына мұрындық бола алатын осындай фантастикалық идеялардың планетамызда ең тұңғыш Роджер Бэконның кітаптарында көрінгені жөнінде мәлiметтердi автор әлі еш жарияланымдардан ұшырастырған емес. Оның есесіне көптеген маман оқымыстылар мен сыншылар дүние жүзілік ӘФ-ның атасы деп Роджер Бэконнан екі жүз жылдай кейін дүниеге келген Томас Морды (1477 немесе 1478-1535 жылдар арасында өмір сүрген) таниды. Оның 1516 жылғы желтоқсанда жарық көрген “Утопия” атты кітабы шын мәнінде әлем әдебиетінің аталмыш саласында ақиқат тұңғышы болғандай еді. “Утопияны” өз кезінде анағұрлым толық та баянды талдаған Э. Сурц оған сарындас дүниелерді ХҮ-ХҮІ ғасырлардағы антика, орта ғасырлық және Ренессанс әдебиеттерінен іздестірген-ді. Антика классиктерінің арасынан “Утопия” авторының туындыларына көбірек ықпал еткендер, Сурцтың ұйғарымынша, Платон, Аристотель, Плутарх, Цицерон, Сенека, Диоген, Лукиан,Тацит, Гиппократ, Ксенофонт болған.

Кітап шынында да өмірде болған уақиғамен басталады: Англия мен Нидерланды арасындағы сауда қатынасын жөнге салу үшін іссапармен Морды жөнелтеді. Фландрия, Антверпенде болғанда Мор талай тарихты басынан өткізген, сұжұқпас саяхатшы португалиялық Рафаил Гитлодеймен (қазақшаға аударғандағы мағынасы – “суайт-айтқыш”) танысады. Адамзаттың мәдени тарихында, оның ішінде әлеуметтік фантастика тағдырында бастаушы ролін атқарып, өшпестей із қалдырған автор мен Гитлодей арасындағы емін-еркін әңгіме осылай өрбіген.

Туындыгердің өзі көп жағдайларда “Алтын кітапша” деп атауды ұнатқан кітаптың негізгі фантастикалық жұлын тұтасы төмендегідей. Утопияда өркен жайған ғылымдар сол мемлекеттің игілігіне жұмсалады. Утопиялықтар жаңбырдың жауатынын, желдің тұратынын алдын ала біліп отыратын. Олар астрономия, математика, диалектика, музыканы жақсы игерген. Білім беру жүйесі демократияланған. Утопияның барлық ұл-қыздары міндетті түрде мектепте білім алады. Ғылыми жұмыспен шұғылдануға хақысы бар. Утопияның кез келген азаматы ғылыммен түбегейлі айналысатындарды мемлекет күнделікті жұмыстан босатады. Барлық азаматтар арасындағы еңбек ету көлемі әділ бөлінгендіктен қоғамға күнделікті міндетті жұмыс уақытының ұзақтығы алты сағаттан аспаған. Материалдық байлықты пайдалануға өзіндік бақылау жоқ жерде, Мордың ойынша, шын бақытқа жету мүмкін емес. Адам мен күллі қоғамның жердегі иемденуі тиіс бақыт-рахаты – “Алтын кітапша” авторының әлеуметтік философиялық қиялының алтын қазығы. “Утопия”: “Адам – өз табиғатында мейімді субъект, – деп үйретеді. – Оның санасы тек өзі үшін емес, жақындарына да рахым жасауға ұмтылдырады”.

“Утопия” жазушысы техникалық прогреске оншама маңызды мән бере қоймайды. Ол суреттеген цивилизацияның техникалық деңгейі ХҮІ ғасыр басындағы Еуропамен шамалас. Мұнда ақша атымен жоқ: ол мүлде керек те емес. Барлығына бәрі тегін беріледі. Оның өтемі – қоғам игілігіне айналатын еңбек ету. Ал, алтыннан түнде балаларды тосатын горшок жасалады. Алтын – утопиялықтар үшін масқаралықпен пара-пар!

Адамдардың жұмыс жасау ұзақтығы – алты сағат. Қалған уақыттарын қайда жұмсайды? Ғылымға, демалысқа, өнерге, оқуға. Балалардың барлығы оқиды. Ересектерге көпшілік лекциялар ұйымдастырылады. Лекциялар – әрі сан түрлі тақырыптарда – ертеңгілік, жұмысқа дейін, кісі сергек, ширақ кезінде оқылады. Ал, қыдырыс, әңгіме-дүкен, “есті ойындармен” (утопиялықтар “құмар ойындарды” атымен білмейді!), ақыл-ойды, денені шынықтыратын ойындармен утопиялықтар кешке қарай айналысады.

Қазақ топырағындағы “Жиделібайсын”,“Жерұйық” мағынасын беретін жалғыз адамның қиялымен жасалған “Утопия” елі бұдан былай ӘФ-да ерекше бір салаға бастау болып, соның негізін салды. Сонымен қатар әдебиеттану әлеміне, қазіргі кең етек жайып келе жатқан “утопия” терминін сыйлады. Осы соңғы ұғым турасында филология ғылымдарының докторы, профессор Мүсілім Базарбаевтың теориялық анықтамасы бар. “Утопия – қиялдан туған, қол жетпес арманды бейнелейтін әдеби шығарма. Ең алғаш “Утопия” деген атпен шығарма жазған –Томас Мор (1516). Кейін Томмазо Кампанелла – “Күн қаласы” (1602), Френсис Бэкон “Жаңа Атлантида” (1627) деген шығармалар жазған… Әдебиетке байланысты айтқанда, утопия сол идея, жобаларды шындық өмірде орнатқан қоғам адамдарының тұрмысын суреттеген туындылар ретінде ұғылады… Қазақ әдебиетіндегі “Жерұйық”, “Қой үстіне бозторғай жұмыртқалайтын заман” туралы ұғым-түсініктер – көркем қиялдан туған утопияның көрінісі. Утопиялық шығармалар кейін фантастикаға ұласқан. Бұл ретте қиялға ерік беріліп, тек әлеуметтік жай ғана емес, “ғылми-техникалық прогресс қайда апарар еді, адамзатқа қандай жеңілдік келтірер еді?” деген де ауқымды жайларды қозғайды” /Әдебиеттану. Терминдер сөздігі. – 343 б./.

“Ерекше бір салаға бастау болып, соның негізін салды” деген бірінші тұжырымымызға келсек, “Утопия” жарық көргеннен кейін, арасында үш жүз жылдан аса уақыт салып, аталмыш әдеби ағымды ӘФ прозасында тиянақтап, оның қоғамдық мәдениетте зор роль атқаратынын дәлелдеген Герберг Уэллстың творчествосы болды.

Утопиялық сарын қазақ поэзиясында Махамбеттен басталса, кейінірек аталмыш сапқа қосылған Мағжан Жұмабаев, Абдолла Жұмағалиев, Сәкен Сейфуллин, Саттар Ерубаев тағы басқалар да оның даму,кемелдеуіне творчестволық атсалысты. Қазақ прозасындағы утопия алғашында Ілияс Жансүгіров, Сәбит Мұқанов, Сәкен Сейфуллиндердің шағын этюдтерімен көріне бастаса, қазірде, бір жағынан, ӘФ-ға ұласып кететін дүниелерді көптеген замандас қиялгер-жазушыларымыздың шығармаларынан таба алар едік.

Томас Мордың “Утопиясы” жарық көрген сәтте, оның ізін суытпай, ӘФ алаңына Томмазо Кампанелланың (1568-1639) “Күн қаласы” шықты. Алдыңғы туындының ықпалымен бұның дүниеге келгені талас тудырмайды. Автор мұнда да “Утопиядағыдай” екі адамның диалогы әдісін таңдаған: қиялдағы жеті белдеу не шеңберге бөлінетін қала тау басына орналасқан. Олардың әрқайсысында тіршілік етуге, жұмыс істеуге, демалуға қолайлы үйлер жетерлік. Қорғаныс құрылыстары – дуалдар,бекіністер – салынған. Қала тұрғындары арасындағы негізгі басқарушы – қасиетті Күн. Тұрмыстық және дін мәселелерін шешетін сол. Оның үш көмекші басқармалары –Құдірет, Даналық және Махаббат – бар. Біріншісі – бейбітшілік және соғыс ісімен, екіншісі – өнер, құрылыс шаруашылығы, ғылымдар және соларға сабақтас мекемелер және оқу орындарымен шұғылданады. Ұрпақтың өсуі мен жаңа туған нәрестелердің хал-жағдайын Махаббат қадағалайды. Медицина, дәріхана, ауыл шаруашылық мәселелері де соңғысының мойнында. Солармен бірге, үшінші көмекші, тамақ және киім-кешекпен айналысатын адамдарға басшылық етеді.

Ай жаңа туғанда және толысқанда Ұлы кеңес бас қосады. Жасы жиырмадан асқандар қоғамдық мәселелерді шешуде дауыс бере алады. Олар бастықтардың жағымсыз қылықтарын сынап, тәуір істерін мақтауға құқылы. Үкімет, яғни Күн, Құдірет, Даналық және Махаббат, әрбір сегіз тәулікте мәжіліс құрады. Төменгі сатыдағы басқа әкімдерді осы төртеу тағайындайды. Арамдығы сезілген бастықтар халықтың талабымен орындарынан тайдырылады. Тек жоғарыдағы төртеуге ондай үкім жүрмейді. Олар, қажет деп тапса, өзара ақылдасу арқылы, өздері биліктен бас тарта алады. Онда да өздерінен даналау, өздерінен лайықтырақ үміткерлер табылғанда ғана.

Күн қаласында жеке меншік жоқ. Адамдарды теңестіретін қауым. Олар бай да, кедей де. Бай болатындары – оларда бәрі бар, кедей болатыны – олардың өзіндік жеке меншігі жоқ. Күн мемлекетінде қоғамдық жеке меншік оның азаматтарының еңбегіне негізделген. Кампанелла мемлекетінде еркектер мен әйелдердің теңдіктері орнаған. “Нәзік жыныстылар” тіпті, соғыс бола қалса, мемлекетін қорғауға шығу үшін әскери дайындықтан өтеді. Жұмыс күнінің ұзақтығы – төрт сағат. Күн қаласы астрологияға мойынсұнады. Дін өркен жайған. Жанның мәңгілік екеніне сенеді. Балаларының денсаулығы мықты, рухани жетілген болуы үшін тәжірибелі дәрігер ғылым мәліметтеріне сүйене отырып, табиғи қасиеттеріне қарап, нағыз жетілген ұрпақты дүниеге әкелетін әке, шешені таңдап, біріне бірін қосады. Қысқасы, Күн мемлекеті – дүние-мүлік бұғауын білмейтін, жарқын жүзді адамдар одағы. Қара жұмыс пен ой жұмысын қисынды үйлестіре білген адамдар одағы.

1568 жылдың 5 қыркүйегінде Италияның оңтүстігіндегі Стило қалашығында етікші Джеронимоның қызы – Катаринелланың дүниеге әкелген ұлына Джован Доменико деген есім берілген-ді. Кейін, ол монахтықты қабылдағанда, аквиндік қасиетті Фоманың құрметіне оған Фома-Томмазо аты қойылған. Ал, қаршадай кезінен-ақ, атасы мен әкесі секілді, оның лақап аты – Кампанелла еді. Оның қазақша баламасы – Қоңырау. Осы лақап есіміне сай, оның “Күн қаласы” туындысы әлемдік әлеуметтік фантастиканың алғашқы бір сәтті қоңырауы бола алды дер едік.

Томмазо Кампанелла жөнінде сыншы, публицист әрі прозашы Сергей Львовтың жазған “Күн қаласының азаматы” деген тәп-тәуір деректі повесінің бір тұсында мынадай тұжырымдама ой бар: “Ол өз жолын таңдағанда,есіне басына қиындық үйірілген Гераклды елестеткен-ді. Қазірде Прометейді еске алады. Бұл екі бейне өзара байланысты: Прометейді Геракл құтқарған. Ал бұған дейін Прометей ұзақ уақыт бойы Кавказ тауының шыңына кісенделіп қойылған-ды. Бүркіт күн құрғатпай оны азапқа салатын. Құдайлардың ұйғарымы – сондай, Прометейдің адамдарға жақсылық жасағысы келгені: оларға оттың жылуы мен жарығын пайдалануды үйреткені, кәсіп пен ғылым көзін ашқаны, желкенді қайықпен теңізге жүзу тәсілін көрсеткені, жылқыға бас білдіру айласымен таныстырғаны, оларға дәрі-дәрмек бергені, ауыр тұрмыстарын жеңілдетіп, жақсарта түскені үшін Прометейді Кампанелладан артық сол кім түсіне алар? Ол өзін Прометеймен салыстырып көрді…” /Гражданин города Солнца. 2 издание. – М.: Политиздат, 1981. – 392 б./.

Прометей – Роджер Бэкон – Томас Мор – Томмазо Кампанелла. Саналы адамзат қиялы эволюциясының елең-алаңындағы осы тұлғалар әлемдік әдебиеттегі әлеуметтік фантастика прозасының ұйтқысына айналғанын айту керек. Аталмыш қиялгерлердің санатына жататын тағы бір автор – Фрэнсис Бэкон.

Ағылшынның аса көрнекті философы және мемлекет қайраткері Фрэнсис Бэкон (1561-1626) әлемдік әдебиеттегі әлеуметтік фантастика саласында “Жаңа Атлантида” атты утопиялық кітабымен жетекші орындардың бірінде тұр. Қолжазба иесі – Ф. Бэкон бұ фәниден бақилық боп кеткесін, келесі жылы жарық көрген шығармасында туындыгер өз тұсындағы халықтың тұрмыстық та, әлеуметтік те жай-күйін жетілдіру, жақсарту тиіс дегендей,әлі де ешкім үрен-сүренін білмейтін, дүниеде жасалған ғылыми-техникалық жаңалықтарды суреттейді. Философ қиялынан туған Жаңа Атлантидада ерекше бөлмелер бар: олар денсаулығы нашар, дімкәс азаматтарын емдеуге қолайлы жағдайлар туғызатын өзіндік емханалар. Ф. Бэконның қиялы, техника саласында, осы Жаңа Атлантида суларын сүңгуір қайықтармен жасақтайды. Атлантидалықтардың акустикалық өнертабыс аясында ғылыми-техникалық табыстарының озық кеткені сондай, көз жетпес қашыққа кәдімгі қоңыр дауысты естірте алады. Мал-жануарлардың жаңа тұқымдарын өз қалағандарынша сұрыптап шығара береді. Бұлардан басқа да сан алуан жаңалықтар Жаңа Атлантида-қиял мекенінде тек қана ондағы тұрғындардың әлеуметтік проблемаларын шешуге бағышталған.

Философия ғылымдарының докторы, ғылым методологиясын зерттеуші-маман, Ф. Бэкон шығармаларының екі томдығының редакторы әрі сол басылымның алғы сөзінің авторы А.Л. Субботин “Жаңа Атлантидаға” қатысты: “Томас Мордың өзіне жақсы таныс “Алтын кітабынан” кейін, жүз жыл өткесін, Фрэнсис Бэкон ағылшын әдебиетінде утопиялық шығармалар жанрын қайта туғызды… Аталмыш жанрдың тақырыбын кеңейте отырып, Бэкон, кейінірек әдебиет дамуына сай өткірлене, түрлері байи түскен жағдайда қиялгер-қаламгерлер өздерінше пайдалансын деген ниетпен, оған басқаша қисындар енгізді” /Фрэнсис Бэкон. – М.: Мысль, 1974. –149 б./, – деп атап көрсетеді.

Ғылым шежірешісі Майкл Х. Харт адамзат тарихындағы кейбір ең маңызды уақиғалар мен тұлғаларды біздің эрамызға дейінгі 3500-ші жылдардан бастап жіктеп бөлгенде, 1600-ші жылдың алғашқы ширегіндегі планетаның цивилизациясына уникумдар Эдуард де Вер (Уильям Шекспир), Кеплер, Галилеймен қоса Фрэнсис Бэкон ықпал жасаған деп есептеген. Аталмыш автор өзінің “Жүз ұлы адамдар” атты салихалы еңбегінде сол таңдамалардың санатына қосып, Ф. Бэконның “Жаңа Атлантидасы” туралы: “Бұл сэр Томас Мордың “Утопиясын” еске салғанымен, жалпы Бэконның кітабында өзгешелік бар. Бэкон шығармасында армандағы бостандықтың көркеюі мен баюы ғылыми зерттеулердің шоғырлануының тікелей жемісі боп табылады. Баяндауының астарында, әрине, автор өз оқырмандарына ғылыми зерттеулерді ақылмен пайдаланса, фантастикалық арал тұрғындары тәріздес, Еуропа халықтарын төрт құбыласы түгел, бақытты қылар еді дегенге меңзейді… Бэкон ғылымды уағыздағанмен, өзі ғалым емес еді. Ол Неперді (таяуда логарифмдерді ойлап тапқан), Кеплерді және тіпті өзінің досы, ағылшын Уильям Гарвейді менсінбеді… Астрономияда Коперниктің идеяларын мойындамады… Ғылымның қоғамға пайда әкеле алатынын бірінші түсінген ол емес еді. Алайда бір де бір кісі одан дейін сол идеяларды кеңінен және соншама ынтамен уағыздаған жоқ. Бір жағынан, жазушылық дарыны,бір жағынан, жетекші саясаткер деген даңқы ғылымға үлкен ықпал жасады” /Сто великих людей. – м.: Вече, 1998. – 360 б./, – деген.

Жоғарыдағы әлемнің түкпір-түкпірінде жарық көрген осындай фантастикалық “Утопия” аралдары “Жерұйық”, “Жиделібайсын” кейпінде де үндестік тауып жатқаны байқалады. Оларды, әдебиет зерттеушілер көбіне-көп әфсана, аңыз, ертегілер деп келді. Сол қазақ фольклорындағы аңыздардың басқаларынан шоқтығы биіктеліп, мерейі үстем, әудем жерден көзге шалынатын мекендері – әлгі “Жерұйық”, “Жиделібайсын” болса, қаһармандары – Қорқыт ата мен Асан қайғы. “Қорқыт жұрттан асқан ақылды, алдағыны болжалдағыш адам екен”, деп басталатын “Қорқыт туралы аңыздың” мазмұнын қысқартып, естеріңізге түсіруді артық көрмедік.

…Бір күні түсінде Қорқыт жапан даланы кезіп келе жатса, көр қазып жатқан бір топ адамға кездесіп, олардан: “Мұны кімге қазып жатырсыңдар?” деп сұрайды. Көр қазушылар: “Қорқыт әулиені қоюға қазып жатырмыз”, – дейді. Осыдан сескенеді де, Қорқыт келер күні бұ жерден басқа, дүниенің екінші шетіне сапар шегеді. Бетпақтың шөлін де, Сарыарқаны да түгел кезеді. Қайда жүрсе де, қайда барса да, ұйықтаса да болғаны – түсіне өзіне қазылып жатқан көрді көреді. Қайда барса да жанына тыныштық таба алмаған соң жер ортасын іздейді. Жер ортасы Сырдарияның жағасы екен. “Жерұйық” осы деп, қазіргі Қорқыт моласы тұрған Сырдария жағасына келіп тұрақтайды. “Елімнің қайғысына мың да бір дауа осы болар”, деп, Сырдың суына кілем төсеп, қобызын тартып отырады.

Сонда Тәңірі аян беріп, Қорқытқа айтыпты: “Сен өлімді аузыңа алмасаң, саған ешуақытта өлім жоқ”. Бұдан кейін бірталай заман өтеді, Қорқыт өлімді аузына алмай, қобызын тартып, ел аралап жүре беріпті. Күндердің бір күндерінде байлаулы өгіз босанып кеткенде, соны қуып жүріп: “Мұны өлсем де ұстамай қоймаспын”, – дейді. Осы сөзді айтуын айтқанмен, артынан қатты өкініпті. Ол жерден кетуге бел байлайды. Астына Желмая мініп, желдіртіп дүниенің төрт бұрышын кезіп кетеді. Күнбатысқа да, Күншығысқа да, Құбылаға да барады.

Барған жердің бәрінде де өзіне қазылып жатқан көрді көреді. Өлім құрығынан құтыла алмасын білген соң, Қорқыт өзінің сүйікті мекені – Сырдарияға қайтып келеді. Құрғақ жерде тұрса да бір күні ажал жетіп келер деген қауіппен, бір қырмызы масаты кілемді алып, Сырдарияның суына төсеп, сонда қобызын тартып тұра беріпті. Қорқыт дүние кезген арманын да, өлімнен қашқан қайғысын да, өзі көрген жақсылық-жамандық жайларын да ғажап сұлу күйлермен жеткізіп баяндайды. Қорқыт күйлерін бүкіл дүние, жан иесі түгел ұйып тыңдайды.

Сарыарқаның аңдары да Сырдарияның жағасына шұбырып келіп, Қорқыт күйін тыңдайды. Сырдария ағысын тоқтатыпты, үстіне төселген Қорқыттың кілемі суға не ағып, не батып кетпей, көп заман су ортасындағы кемедей қалқып тұрып алып, Қорқытқа өлім келтірмейтін болыпты. Қорқыттың күңіренген күйлеріне елтіген ажал да жақындай алмапты. Қорқыт күндіз-түні қобыз тартып өліммен алысыпты. Көп замандардан кейін қалжыраған Қорқыт қалғып кеткенде, оны аңдумен жүрген ажал қайрақ жылан күйінде жорғалап келіп, шағып өлтіріпті.

Бұл аңызбен халық екі нәрсе айтқысы келген. Оның бірі –творчество туындысының мәңгілігі. Қорқыт тартқан күйге адам түгіл, жан-жануарлар ұйып қалады. Қобыздың екі ішегі сарнағанда, аспанда қанатын жазып құс та ұша алмайды, жерде бауырын жазып аң да жорта алмайды. Ол – ол ма, құлағы бар аңдар мен құстар былай тұрсын, өлі табиғаттың өзі елітіп тыңдайды. Тіпті қоймалжың Сыр ағысын тоқтатып, ылайлы суын көздің жасындай мөп-мөлдір ғып тамшылатып қояды. Аңыздың осы астарына көбірек көңіл аударған адам өнердің, творчествоның кереметтей сиқырлы күшін паш еткен оданы оқиды.

Аңыздың екінші айтары – Қорқыттың революционерлігі. Революционер – біздің тап қазіргі сәттегі ұғымымызда әділетсіздікке қарсы күрескер. Ал өлім мен өмірдің күресі әділетсіздік күрес. Ақыр-түбінде міндетті түрде өлімнің жеңісімен аяқталатын күрес. Қорқыт революционер ретінде соған қарсы шықты. Ол турасында академик Х. Жұмалиевтің тұжырымы дұрыс. Ғалым ілгеріректе былай деген: “Қорқыт аңызының мәні терең. Мұнда өлімнің сөзсіз екенін, адам үйде болсын, түзде болсын, қай күні болсын өлуі хақ нәрсе екендігін, тек шындығын ғана ашып қоймайды, соған қарсы шара іздейді. Адам баласы өзінің даму жолында өлімге де қарсы шаралар қарастырып, одан құтылу әрекетін жасаса, өлімді қашырса, адамға ажал кәрі жоламайтын болса деген тілекті аңсаудан келіп “Қорқыт” деген аңыз туды… Су бетіне кілем жайып, Қорқыттың бірнеше уақыттар ажалды жолатпауы жай айтыла салған нәрсе емес, күндердің күнінде өлімді кідіртетін шараның болатынына сенушілік, соны аңсаушылық” /Қазақ әдебиеті. Оқулық. – 48 б./.

Халықтың осы арманын жүзеге асыру жолында қазірде медицина ғылымы жан-жақты, жемісті зерттеу жұмыстарын жүргізуде. “Адам ұзақ өмір сүруі мүмкін бе? Менің байламым: иә, мүмкін. Тіпті міндетті. Ал мәңгі өлмеуі мүмкін бе? Былай қарағанда, дәйексіз сұрақ сияқты. Бірақ соншама дәйексіз бе?” /Литературная газета. – 1968. – 7 желтоқсан/ дегендей сұрақ қояды Белоруссия Ғылым академиясының академигі В. Купревич. Ғалымның өзі осылай деп жатқаны – шамасы, Қорқыттың “көтерген мәселесінің” пәлендей негізсіз болмағаны.

Қорқыттың “медициналық ізденіс-эксперименті” хақында академик Ә. Марғұлан: “Жас Қорқыттың фәлсафалық ойы – бір ғана ажалға ем іздеу, оған бас имей, құтылуды үміт ету. Ол адамға өлмейтін өмір іздейді, бақытты тұрмысты, адам өмірінің ұзақ болуын тілейді… Қорқыттың бұл фәлсафасы дүние тарихында өте сирек жолығатын, адам баласы туғызған ойдың ең жарқын бейнесінің бірі болып суреттеледі… Қорқыт фәлсафасы бойынша, өлім оның көзіне зұлымдықтың басы болып көрінеді”,– деп аңыздарымыздың ата қаһарманы – Қорқыттың алға қойған фантастикалық міндет-жүктемесін айқындап, саралай түскен” /Ежелгі жыр, аңыздар. – 204 б./.

Бұл идеяға А.Н. Белозерский атындағы Ресей физикалық-химиялық биология ғылыми-зерттеу институтының директоры, РFА академигі Владимир Скулачев қостау білдіреді. “Қазірде биологияның қауырт даму қарқыны сонша, егер мәңгілік өмір болмағанмен, оны бірнеше есе ұзарту мүмкіндігі шынында да тууы мүмкін” /Труд –7. – 2002. – 14 ақпан/,– дейді. Демек, бұл да Қорқыт аңсаған “проблемаға” нақтылы ғылым потенциалының жақындағаны, яғни айтқанда, қазақ о бастан-ақ өлімсіз тірлікті құр-босқа қиялдамағанын дәлелдесе керек. Оны жоғарыдағы дәйектеме келтірілген сұхбаттың “Мәңгілік өмір құпиясы бүгін кешкісін ашылады”, – деп берілген тақырыбы да әсірелей түсетіні хақ.

Осы саладағы медициналық шаралардың алғашқы нәтижесі есепті геронтология ғылымы өсіп келеді. Геронтология – адам жасын ұзарту шараларымен айналысатын ғылым. Бүгін ғалымдар адамның өмір жасын ұзарту үшін құрғақ теориядан тура тәжірибе жасауға көшіп отыр екен. Енді күні ертең ғалымдар Қорқыттың жолын қумас па? Бұл екеулерінің арасындағы айырмашылық тек қана қолданар амалында болуы мүмкін: Қорқыт ажалмен айқасса, өнерді ту ғып көтеріп кіреді, ал қазіргі ғалымдар қолда бар нақты ғылым жаңалықтарын пайдаланады.

Аңызға айналған, өмірде болған тағы бір тұлғаны білеміз. Ол – Асан қайғы. Ол өзінің жырларымен әлеуметтік қиялды жасаса, оның халық арасына кең тараған образын ӘФ сомдаған. “Асан қайғының Жерұйықты іздегені” деген аңызда Асан қайғы Желмаяға мініп, жиһан кезіп, “Жерұйық” дейтін ну орманды, көкорай шалғынды, сулы жер, “қой үстіне бозторғай жұмыртқалаған” қоныс іздейді. “Елді сол жерге қоныстандырсам”, – деп арман етеді. Жүрген жерінде жақсы қонысқа да баға беріп отырады.

Асан қайғының бізге ұнайтыны да – осындай жерді іздеуі. Ол жер – баяғыда өмірден өтіп кеткен Асан ата түгіл, қазіргі біз үшін де қымбат жер. “Ежелгі ел қонысымен байланысты ғажайып қияли аңыздардың бірі – “Өтукен”, “Ергене-көң” туралы аңыздарда аталатын шүйгін қоныс, жау келсе – кіре алмайтын берік тау ішіндегі қамалдар, – дейді филология ғылымының докторы Х. Сүйіншалиев. – “Жиделі-Байсын” мен “Жерұйық” туралы ертегі, жыр-аңыздар да сол асыл арманан туған. Асан қайғы туралы сан алуан аңыздардың да көбі осы халықтың абзал арман, асыл тілегімен ұштасып жатады” /Қазақ әдебиетінің тарихы. Оқулық. – 253 б./. Халық творчествосы Асан қайғы бейнесімен бізге бір кездегі қара сөз өнерімен кестеленген әлеуметтік фантастиканың үлгісін жеткізіп беріп отыр.

Асан қайғының іздеп жүрген жері шалқалап жатып алып, аузыңды ашсаң – тамақ түсе беретін “жұмақ” елі емес. Ал, оны іздеуші еңбекке қыры жоқ, жалқау кісі емес. Оның жаһан кезуі – бунт. Жеке бас адамның “құдай салды – мен көндім” деп, Хақ-тағаланың тілеуін тілеп, мойнына қамытты сүйретіп жүре бермей, тағдыр-тауқыметке қарсы бас көтеруі. Табиғаттың жасырын құпиясын тінткілеп іздеуі.

Қазіргі қазақ прозасындағы ӘФ хақында сөз қозғамақ бола отырып, ауыз әдебиетіне жеке тоқтағандағы мақсат не? Оны немен ақтауға болады? Оның дәлелі жалғыз-ақ сөз: бүгінгі фантастикалық әдебиетіміз – кешегі фольклордың жалғасы. Қазірде біз ертедегі космогонияны, роботтар тірлігін, өлімсіз өмір… тағы-тағылар туралы фантастикалық шығармалар жазып жатсақ, қазақ әдебиетінде бұрын-соңды болмаған жанрдың негізін салдық деп ойламайық.

“Бүгініміз бен ертеңіміз турасында сөз қозғасақ, кешегімізді ұмытпайық” дегенді баяғыдан бері талай ғұламалар айтқан. Бұл –өсетін елдің әдемі дәстүріне айналған нәрсе. Біз ол ғұламалардың айтқанын тізе бермей, тек қана фантастикаға қатысы бар бірді-екілі тарихи тұлғалардың пікірін келтіру қажеттілік қылады деп білеміз. Мысалы: уникум оқымысты Әлкей Марғұлан осы кешегі қазынамыздың ертеңі турасында мынадай бұлжымас, постулатқа бергісіз дәйектеме айтып кеткен. Академик “қазақ халқына көп ғасырдан бергі мұра боп келе жатқан ғажайып аңыздарды, мазмұны ертегіге айналған терең мифтерді, жан күйін көкке сермейтін асқақ ерлік жырларын, фәлсәфалық қария сөздерін тереңнен алып қарасақ, онда бүкіл дүние мәдениетіне қосылатын бір үлкен сәуелетті сыр бар екені көрінеді. Бұл жойқын шығармалардың ту баста келіп шығуының өзі – бір жарқын дүние. Оны ең алғаш келістіре шығарған елдер ерлік дәуірін басынан кешірген” /Ежелгі жыр, аңыздар. – 5 б./ феномендер екенін баса баяндайды.