Өзбекстан республикасы жо­Ғары және орта арнаулы бiлiм министрлiгi а. Бектаев, Т. Турткулбаева Қазіргі әдеби процесс

4. Бүгiнгi таңдағы қазақ прозасы.

Бүгiнгi күнде прозалық шығармалар қоржынына мынадай туындылар қосылды: Төлен Тiлеухановтың «Базарлы дәурен балғын шақ», Бек Тоғысбайұлының «Әкеден ұл туса», Жанат Ахмадидiң «Есенгелдi би», Жақсылық Сәмитұлының «Сергелдең», Еркiнбек Тұрысовтың «Шығыстың шың ұлдары», Ұзақбай Доспанбетовтың «Абылайдың ақ туы», «Аяз бен аптап», Сәбит Досановтың «Жүрегiмде жүз сәуле», Төлен Қаупынбайұлының «Қыран тағдыр», Талаптан Ахметжанның «Мұң», Жұмагүл Солтиеваның «Көз iлмейдi көңiлiм», Қуаныш Жиебаевтың «Қателесесiң, қымбаттым..», Ханбибi Есенқараеваның «Күн шығады қызарып», Сейiлғазы Әбдiкәрiмовтың «Мазасыз түн», Қуандық Түменбай «Қой мен қойшы» Нұртас Исабаевтың «Өмiрге құштарлық».

Бұлардың iшiнде романдар да, повестер де, әңгiмелер де, деректi эсселер де бар.

Иә, осынау қаламгерлердiң шығармашылық қабiлетi, суреткерлiк зердесi, көркемдiк ойлау жүйесi, ұлттық дүниетанымы, сөз саптауы қалай дейтiн сауалдар туындайтыны сөзсiз.

Жанат Ахмадидiң «Есенгелдi би» романында ұлт тарихындағы ұлы тұлғалар бейнесi сомдалады. Атап айтар болсақ, абылай хан, Төле, Қаз дауысты Қазыбек, Бөгенбай батыр, Керей, Жәнiбек батыр және т.с.с. Ел мен жер туралы ұлы билерiмiздiң толғаныстары да жүрек толқытарлық.

Жанат Ахмади шығармасының тiлi мейлiнше жатық, көркем. Мақал-мәтелдердi нөпiрлете қолданады. Романның құлақ күйi тоты құстай сайраған төрт бидiң сөзiмен басталуы да қызықты берiлген.

Ұзақбай Доспанбетов «Абылайдың ақ туы» атты романында таңсық емес тақырыпты өзiндiк ұғым-түсiнiктермен өрнектейдi. Сөйтiп тарихи және көркемдiк танымыңды тереңдетедi, ғасырлар мен бабалар даусын жаңғыртып жеткiзедi.

Жақсылық Сәмитұлының «Сергелдең» атты драмалық сипаты бөлек романында ұлт-азаттық көтерiлiстiң көсем атақты Оспан батыр бастаған батырлардың орасан ерлiк-қаһармандық қимылдары мен қандас бауырларымыздың қиямет-қайым қасiреттi тағдыры жан толқытарлық, сүйек сырқыратарлық сезiммен бедерленедi.

Бек Тоғысбайұлының «Әкеден ұл туса» атты романында қазақ зиялыларының тағдыры ашаршылық, кәмпеске жаналғыштар мен жұлынқұрттардың зұлымдық iстерi патша отаршыларының жыртқыштық әрекеттерi. Қазақ жерiнiң оңтүстiк өлкесiн Ресей империясының зорлықпен бағындыруы келiмсектердiң қорлығы шынайы суреттеледi. Шығарманың басты кейiпкерi - Әбубәкiр қажының баласы Әлидiң бастан кешкен шырғалаңдары арқылы баян етiледi. Әли бүркiт баптаған құмай тазы ерткен серi жiгiт. Аңға шығып олжалы қайтып келе жатқанда Метрейдiң Шодыры және 8 солдат ұшырасады. Солардың iшiндегi Сидоров Әлидiң ықтиярынсыз олжасын iшiгiн қағып алады. Намысты Әли кейiннен Сидоровты Қайыптың үйiнен шығарып алып, қапияда атып өлтiредi.

Романда Мұхаметжан Тынышбаевтың, Ораз Жандосовтың, Жәлменде әулие мен оның әншi, гармоншы, атбегi, құсбегi, серi, батыр болыс Тышанның тұлғасы, өмiртарихы суреттеледi.

Қуандық Түменбайдың «Қой мен қойшы» кiтабына «Бекеттегi бейкүнәлар» дейтiн романы мен «Қой мен қойшы», «Түрмедегi торғай» және бiрнеше әңгiмелерi топтастырылған. Қай-қайсысы болмасын терең толғаныстан көркемдiк тәжiрибеден туған деуге болады.

«Қой мен қойшы» хикаятында нарық қыспағына қамалып тұншыққан ауыл тiрлiгi, үрерге итi, сығарға битi жоқ сiңiрi шыққан жанұялар, қаңыраған кiтапханалар, араны ашылған билiк басындағы төрелер, қырылған қой тiзбек-тiзбегiмен суреттеледi.

Басты кейiпкер Жұмабек сонау Қызылордадан Алматыға поезға салып бiр қой әкеледi. Әрине, базарға сойып сату үшiн «Көңiлiмдi жұбатқан бiр отар қара қойды жоқ қылды мына заман» дейдi ол.

Немесе «Алматы базарында небiр семiз қойлар бар. Қап боп сiңiп кеткен. Олардың бақайынан насоспен жел үредi де, тiгiп тастайды» деген сөйлемдерден өтпелi кезеңнiң ыңғайсыз, ретсiз, жөнсiз әрекеттерiн, сұм-сұрқиялардың көзбояушылықтарын көруге болады. Ал «Түрмедегi торғай» хикаятында жас дәрiгер нейрохирург Есенбай Қойбағарұлының талқын тәлкегiне ұшыраған өмiрi арқау болған. Оның ары да, жаны да, қолы да таза. Өз iсiне жетiк. Бiр апта бұрын ғана Күнiмайға қосылған. Некесiн мешiтте қидырған. Сырқат Барболсын Әйтушов арамдық жасап, ұстаттырып жiбередi. Түрме азабын тартады. Оның жан дүниесiндегi көңiл-күйi, сыр толқындарын жазушы түрменiң терезесiне ұя салған торғайдың iс-қимылдарымен жарыстыра, салыстыра отырып сипаттап сөйлетедi. Туындының көркемдiк логикасы тастүйiн.

Қ.Түменбайдың «Бекеттегi бейкүнәлар» романында басты кейiпкер Халел Мұңайтпасовтың бастан кешкен қилы-қилы оқиғалары арқылы кеңестiк қоғамның iшек-қарнын ақтарып көрсетедi.

Проза жанрының бiр қыры деректi проза.

Деректi проза жанрының атын жамылған кiтапты талдап, қоғамды iлгерi бастыруға ой салатын немесе ұлт жiгерiн жануға түрткi болатын құндысын көпшiлiкке ұсынып отыру зиялы топтың, соның iшiнде жауынгер жанрға ден қойған таланты сыншылардың басты мiндетi екенiн әлемдiк тәжiрибе соқырға таяқ ұстатқандай етiп көрсетiп отырғаны ақиқат. Бұл әсiресе, Қазақстан тәуелсiздiк алғаннан кейiнгi кезде жазылған көсемсөздi жанрлық тұрғыдан iрiктеп, сөйтiп қалың оқушыға ұсынылатын кiтапты анықтау үшiн өте қажет талап.

Бұлай деуiмiзге елiмiз тәуелсiздiк алғаннан кейiн бiрсыпыра жазушыларлардың бұрынғы жазып жатқан көркем шығармаларын доғарып қойып, көсемсөз жанрына бет бұрғаны себепшi. Мұның өзi жаңа қоғамдық құрылымның талабына сай бұрынғы идеологиялық кеңiстiкте эстетикалық қажеттiлiктi өтеп келген көркемсөз ықпалының бәсеңсiп, есесiне жас мемлекетте кетiп жатқан кемшiлiктi тез аңғарып, жөндеуге себi тиетiн көсемсөздiң қоғамдағы үстемдiк бел алғандығының айғағы болатын.

Қазақстан тәуелсiздiгiн жариялағаннан кейiн де сондай көп мәселенi мойынға алу қажеттiгiн қазақ азаматтарының алдына өмiрдiң өзi көлденең тартқан болатын. Мiне, осы тұста сөз өнерiн кәсiп еткен бiршама азаматтың кеңес өкiметi кезiнде тиым салынған тақырыпқа қалам тартуы көп кiсi күтпеген тосын оқиға болатын. Әсiресе, тәуелсiздiктiң алғашқы кезiнде халық ескi орысшылдық ниеттен арыла алмай бүкiл ұлттың абдыраулы кезiнде бұрынғы қалың оқырманның көзi қанығып, құлағы үйренген, сөз бен iске ендi кереғар пiкiр бiлдiрiп, мүлде бөтен сарында ой толғаған. Қалтай Мұхамеджанов, Мұхтар Мағауин, Әбiш Кекiлбаев батылдығы мен iшкi дайындығы, бабалар арманымен ой сабақтастығы әлемдiк iрi тұлғалармен үндестiгi кiсi қызығарлықтай едi. Айтар болсақ, Қ.Смайылов, Ш.Мұртаза, Ф.Оңғарсынова, Ә.Тарази, Қ.Жұмадiлов, Қ.Ысқақов, Т.Әбдiков, Д.Исабеков, С.Елубаев, Б.Нұржекеев, Т.Медетбеков, М.Құлкеновтар тәуелсiздiктi баянды ету жолында өз ойларын ортаға салып, ел пiкiрiнiң жаңаруына зор үлес қоса алды. Ел iшiне жайылған осы бiр рухани алапат сiлкiнiстiң билiк тiзгiнiн ұстаған азаматтардың да бойынан көрiнiс табуы – бұл ендi талай ғасыр бойы отаршылдар езгiсiнде жүрiп тәуелсiздiк үшiн басын үнемi қатерге тiгiп өмiр сүрген бабалардың көп арманының бiрiнiң жүзеге асқанының көрiнiсi деуге келетiн. Мысалы, Төлен Әбдiковтiң «Жанна-д Арк феноменi» мақаласы Сауытбек Әбдiрахмановтың «Әлемге әйгiлi тұлға» айдарымен жарияланған мақалалар циклi. Әлiбек Асқаровтың «Мұзтау» қолжазбасы, Мұхтар Құлмұхамедтiң әлем әдебиетiнiң озықтарын сөз ете отырып, өз әдебиетiмiздiң арғы-бергiсiне байсалды талдау жасаған.

Қазақстан тәуелсiздiк алғаннан кейiн деректi прозаға, яғни көсемсөзге деген талаптың өзгергенiн, сөйтiп бұрынғы отаршылдық кездегiдей ылғи еңбек, өнер адамын немесе жеке тұлғаны жалаң мадақтап жазуға деген халық сұранысының азайып, ендi күн өткен сайын тарихи-философиялық мәндегi деректi шығарманың көшбасына шыққанын, өйткенi сол арқылы ұлт санасын жаңа бағытта қалыптастырып, өркениетке жетудiң шаралары қарастырылғанын қайталап ескерту ғана.

Бұл бiрақ бұрынғы үрдiсте жазылатын шығарма атаулы мүлде қажетсiз сөзiмiз емес, мәселенiң бәрi ненi жазуда емес, қалай жазуда. Оған Ахат Жақсыбаевтың қаҺарман ағамыз Қасым Қайсенов өмiрiнен жазған роман-эссесi толық дәлел. Жазушы материалды шебер игеру арқылы көздеген мақсатына жете алған. Оқиғаның шымыр суреттелетiнi соншалықты, тiптi кез келген тарауды ойып алып кино жасауға болады. Сондықтан да мұндай туындылар өз оқушысын табатыны ақиқат.

Жазушы Ғаббас Қабышұлы «Сағыныш сазы» кiтабының жанрын «Сырсандық» деп көрсеткен. Шынында да айтса айтқандай көбiсi бұл дүниеден өткен сыйлас-сырлас, аға-iнiлерi мен құрбы-құрдастары жайлы жазушының сыры болып шығады. Қарасөздiң қай түрiне қалам тартпасын алып та, шалып та жығатын жазушы бұл жолы да сол биiктен көрiне бiлген. Ал осыған ұқсас, бiрақ ой-толғамдары көбiне сын жанрының биiгiнен көрiнедi.

Оқушыларды көбiне қызықтыратыны ауылдағы ақын-жазушылардың iзденгiштiгi. Өйткенi олар үнемi өзiн-өзi еңбекке жегуге уақыт табады. Еркiнбек Тұрысовтың повестер, хикаялар, эссе-естелiктерден құралған «Шығыстың шың ұлдары» атты кiтабы соның айғағы. Жазушы бүгiнгi күннiң оқиғасын суреттеумен шектелмей, шығыстан шыққан ұлы тұлғалардың тағдырына үңiлген.

Серiк Байқонов «Бетпақ дала шөл емес» жинағының жанрын «Табиғат кiтабы» деп атаған. Бұл кiтап жазушының көп жылғы зерттеуiнiң, сабылып дала кезiп, сарылып тарихты ақтаруының жемiсi екенiн және оның шығармашылық басты табысы екенiн бәрiмiз де бiлемiз. Айтары мол, қызық та жақсы кiтап.

Ендiгi бiр жазушы – Шаяхмет Құсайынұлы. Оның «Жолбарыс жүрек» роман дилогиясы деректi шығармадан гөрi көркем туындыға көбiрек келiп тұр. Жазушының басты табысы композиция құра бiлетiн дер едiк. Егер орнымен қолдана бiлсе, тiл байлығы жеткiлiктi.

Мақсат Тәж-Мұраттың Төлен Қаупынбаевтың, Нұрдәулет Ақыштың, Сәрсен Бек Сахабаттың кiтабы және бiр тұлғаның өмiр тарихына арналған дүниелер екен. Мысалы, Нұрдәулет белгiлi әншi сазгер Алтынбек Қоразбаевтың өмiрi мен шығармашылық өнерiнiң кейбiр кезеңiн мейлiнше әсерлi сұлу сезiмге толтыра келiстi суреттесе, Сәрсен өзiнiң Төреғұлдың Нәзiрi атты кiтабының жанрын «Ғұмырнамалық дастан» деп атап, көрнектi мемлекет және қоғам қайраткерi, ғалым-ағартушы, тұңғыш кәсiби дипломат өмiрiнiң түрлi бұралаңды кезеңiн Жан-жақты сөз етедi.

Ал Төлен Қаупынбаевтың «Қыран тағдыр» атты «Жарық жұлдыз туралы жырына» ғалым Шоқан Уәлихановтың Жетiсу өңiрiндегi iзденiстерi ұшырасып, араласқан адамдардың өмiрi әңгiме арқауына айналған. Жазушының көп iзденгенi көрiнiп тұр.

Сондай-ақ, Серiк Әбдiрайымұлының «Бес мүшел белесiнде» атты шығармасы арнайы сөз етудi қажет ететiн салмақты кiтаптың бiрi.

Жоғарыда деректi прозаға деген талап мүлде өзгергендiгiн ескердiк. Бұл шарт әсiресе, алдымен тарихи танымға өзiнiң тереңдiгiмен ықпал ете алатын , сол арқылы қоғамның дамуына себi тиетiн философиялық категория негiзiнде ұлттық тәуелсiздiктiң қамын жейтiн ерекше мәндегi шығармаға ғана тән талап. Ондай шығарма әп дегеннен қалың бұқараға түсiнiктi бола да қоймас, тiптi оны кез келген оқушының оқып, пайдаға жаратуы да екiталай шығар, бiрақ ұлттың өзiн зиялы санайтын кез келген кiсiсi ондай шығарманы бiр емес, бiрнеше қайтара оқуы мiндеттi.

Бүгiнгi күнде прозалық шығармалар қоржынына мынадай туындылар қосылды: Мұхтар Шахановтың «Жазагер жады космоформуласы» атты романы, Төлен Тiлеухановтың «Базарлы дәурен балғын шақ», Бек Тоғысбайұлының «Әкеден ұл туса», Жанат Ахмадидiң «Есенгелдi би», Мархабат Байғұтовтың «Дауыстың түсi», «Қорғансыз жүрек», «Машаттағы махаббат», «Нәуiрзек», Жақсылық Сәмитұлының «Сергелдең», Еркiнбек Тұрысовтың «Шығыстың шың ұлдары», Ұзақбай Доспанбетовтың «Абылайдың ақ туы», «Аяз бен аптап», Сәбит Досановтың «Жүрегiмде жүз сәуле», Төлен Қаупынбайұлының «Қыран тағдыр», Талаптан Ахметжанның «Мұң», Жұмагүл Солтиеваның «Көз iлмейдi көңiлiм», Тұрсын Жұртбайдың «Болашақтың бәйтерегi», Қуаныш Жиенбаевтың «Қателесесiң, қымбаттым»,Ханбибi Есенқараеваның «Күн шығады қызарып», Сейiлғазы Әбдiкәрiмовтiң «Мазасыз түн», Қуандық Түменбай «Қой мен қойшы», Нұртас Исабаевтың «Өмiрге құштарлық».

Бұлардың iшiнде романдар да, повестер де, әңгiмелер де, деректi эсселер де бар. Иә, осынау қаламгерлердiң шығармашылық қабiлетi, суреткерлiк зердесi, көркемдiк ойлау жүйесi, ұлттық дүниетанымы, сөз саптауы қалай дейтiн сауалдар туындайтыны сөзсiз.

Жанат Ахмадидiң «Есенгелдi би» романында ұлт тарихындағы ұлы тұлғалар бейнесi сомдалады. Атап айтар болсақ, абылай хан, Төле, Қаз дауысты Қазыбек, Бөгенбай батыр, Керей, Жәнiбек батыр және т.с.с. Ел мен жер туралы ұлы билерiмiздiңтолғаныстары да жүрек толқытарлық.

Жанат Ахмади шығармасының тiлi мейлiнше жатық, көркем. Мақал-мәтелдердi нөпiрлете қолданады. Романның құлақ күйi тоты құстай сайраған төрт бидiң сөзiмен басталуы да қызықты берiлген.

Ұзақбай Доспанбетов «Абылайдың ақ туы» атты романында таңсық емес тақырыпты өзiндiк ұғым-түсiнiктермен өрнектейдi. Сөйтiп тарихи және көркемдiк танымыңды тереңдетедi, ғасырлар мен бабалар даусын жаңғыртып жеткiзедi.

Жақсылық Сәмитұлының «Сергелдең» атты дәуiрнамалық сипаты бөлек романында ұлт-азаттық көтерiлiстiң көсемi атақты Оспан батыр бастаған батырлардың орасан ерлiк-қаһармандық қимылдары мен қандас бауырларымыздың қиямет-қайым қасiреттi тағдыры жан толқытарлық, сүйек сырқыратарлық сезiммен бедерленедi.

Бек Тоғысбайұлының «Әкеден ұл туса» атты романында қазақ зиялыларының тағдыры ашаршылық, кәмпеске жаналғыштар мен жұлынқұртттардың зұлымдық iстерi патша отаршыларының жыртқыштық әрекеттерi. Қазақ жерiнiң оңтүстiк өлкесiн Ресей империясының зорлықпен бағындыруы келiмсектердiң қорлығы шынайы суреттеледi. Шығарманың басты кейiпкерi - Әбубәкiр қажының баласы Әлидiң бастан кешкен шырғалаңдары арқылы баян етiледi. Әли бүркiт баптаған құмай тазы ерткен серi жiгiт. Аңға шығып олжалы қайтып келе жатқанда Метрейдiң Шодыры және 8 солдат ұшырасады. Солардың iшiндегi Сидоров Әлидiң ықтиярынсыз олжасын iшiгiн қағып алады. Намысты Әли кейiннен Сидоровты Қайыптың үйiнен шығарып алып, қапияда атып өлтiредi.

Романда Мұхаметжан Тынышбаевтың, Ораз Жандосовтың, Жәлменде әулие мен оның әншi, гармоншы, атбегi, құсбегi, серi, батыр болыс Тышанның тұлғасы, өмiртарихы суреттеледi.

Қуандық Түменбайдың «Қой мен қойшы» кiтабына «Бекеттегi бейкүнәлар» дейтiн романы мен «Қой мен қойшы», «Түрмедегi торғай» және бiрнеше әңгiмелерi топтастырылған. Қай-қайсысы болмасын терең толғаныстан көркемдiк тәжiрибеден туған деуге болады.

«Қой мен қойшы» хикаятында нарық қыспағына қамалып тұншыққан ауыл тiрлiгi, үрерге итi, сығарға битi жоқ сiңiрi шыққан жанұялар, қаңыраған кiтапханалар, араны ашылған билiк басындағы төрелер, қырылған қой тiзбек-тiзбегiмен суреттеледi.

Басты кейiпкер Жұмабек сонау Қызылордадан Алматыға поезға салып бiр қой әкеледi. Әрине, базарға сойып сату үшiн «Көңiлiмдi жұбатқан бiр отар қара қойды жоқ қылды мына заман» дейдi ол. Немесе «Алматы базарында небiр семiз қойлар бар. Қап боп сiңiп кеткен. Олардың бақайынан насоспен жел үредi де, тiгiп тастайды» деген сөйлемдерден өтпелi кезеңнiң ыңғайсыз, ретсiз, жөнсiз әрекеттерiн, сұм-сұрқиялардың көзбояушылықтарын көруге болады. Ал «Түрмедегi торғай» хикаятында жас дәрiгер нейрохирург Есенбай Қойбағарұлының талқын тәлкегiне ұшыраған өмiрi арқау болған. Оның ары да, жаны да, қолы да таза. Өз iсiне жетiк. Бiр апта бұрын ғана Күнiмайға қосылған. Некесiн мешiтте қидырған. Сырқат Барболсын Әйтушов арамдық жасап, ұстаттырып жiбередi. Түрме азабын тартады. Оның жан дүниесiндегi көңiл-күйi, сыр толқындарын жазушы түрменiң терезесiне ұя салған торғайдың iс-қимылдарымен жарыстыра, салыстыра отырып сипаттап сөйлетедi. Туындының көркемдiк логикасы тастүйiн.

Қ.Түменбайдың «Бекеттегi бейкүнәлар» романында басты кейiпкер Халел Мұңайтпасовтың бастан кешкен қилы-қилы оқиғалары арқылы кеңестiк қоғамның iшек-қарнын ақтарып көрсетедi.

Проза жанрының бiр қыры деректi проза. Деректi проза жанрының атын жамылған кiтапты талдап, қоғамды iлгерi бастыруға ой салатын немесе ұлт жiгерiн жануға түрткi болатын құндысын көпшiлiкке ұсынып отыру зиялы топтың, соның iшiнде жауынгер жанрға ден қойған таланты сыншылардың басты мiндетi екенiн әлемдiк тәжiрибе соқырға таяқ ұстатқандай етiп көрсетiп отырғаны ақиқат. Бұл әсiресе, Қазақстан тәуелсiздiк алғаннан кейiнгi кезде жазылған көсемсөздi жанрлық тұрғыдан iрiктеп, сөйтiп қалың оқушыға ұсынылатын кiтапты анықтау үшiн өте қажет талап.

Бұлай деуiмiзге елiмiз тәуелсiздiк алғаннан кейiн бiрсыпыра жазушыларлардың бұрынғы жазып жатқан көркем шығармаларын доғарып қойып, көсемсөз жанрына бет бұрғаны себепшi. Мұның өзi жаңа қоғамдық құрылымның талабына сай бұрынғы идеологиялық кеңiстiкте эстетикалық қажеттiлiктi өтеп келген көркемсөз ықпалының бәсеңсiп, есесiне жас мемлекетте кетiп жатқан кемшiлiктi тез аңғарып, жөндеуге себi тиетiн көсемсөздiң қоғамдағы үстемдiк бел алғандығының айғағы болатын.

Қазақстан тәуелсiздiгiн жариялағаннан кейiн де сондай көп мәселенi мойынға алу қажеттiгiн қазақ азаматтарының алдына өмiрдiң өзi көлденең тартқан болатын. Мiне, осы тұста сөз өнерiн кәсiп еткен бiршама азаматтың кеңес өкiметi кезiнде тиым салынған тақырыпқа қалам тартуы көп кiсi күтпеген тосын оқиға болатын. Әсiресе, тәуелсiздiктiң алғашқы кезiнде халық ескi орысшылдық ниеттен арыла алмай бүкiл ұлттың абдыраулы кезiнде бұрынғы қалың оқырманның көзi қанығып, құлағы үйренген, сөз бен iске ендi кереғар пiкiр бiлдiрiп, мүлде бөтен сарында ой толғаған. Қалтай Мұхамеджанов, Мұхтар Мағауин, Әбiш Кекiлбаев батылдығы мен iшкi дайындығы, бабалар арманымен ой сабақтастығы әлемдiк iрi тұлғалармен үндестiгi кiсi қызығарлықтай едi. Айтар болсақ, Қ.Смайылов, Ш.Мұртаза, Ф.Оңғарсынова, Ә.Тарази, Қ.Жұмадiлов, Қ.Ысқақов, Т.Әбдiков, Д.Исабеков, С.Елубаев, Б.Нұржекеев, Т.Медетбеков, М.Құлкеновтар тәуелсiздiктi баянды ету жолында өз ойларын ортаға салып, ел пiкiрiнiң жаңаруына зор үлес қоса алды. Ел iшiне жайылған осы бiр рухани алапат сiлкiнiстiң билiк тiзгiнiн ұстаған азаматтардың да бойынан көрiнiс табуы – бұл ендi талай ғасыр бойы отаршылдар езгiсiнде жүрiп тәуелсiздiк үшiн басын үнемi қатерге тiгiп өмiр сүрген бабалардың көп арманының бiрiнiң жүзеге асқанының көрiнiсi деуге келетiн. Мысалы, Төлен Әбдiковтiң «Жанна-д Арк феноменi» мақаласы Сауытбек Әбдiрахмановтың «Әлемге әйгiлi тұлға» айдарымен жарияланған мақалалар циклi. Әлiбек Асқаровтың «Мұзтау» қолжазбасы, Мұхтар Құлмұхамедтiң әлем әдебиетiнiң озықтарын сөз ете отырып, өз әдебиетiмiздiң арғы-бергiсiне байсалды талдау жасаған.

Қазақстан тәуелсiздiк алғаннан кейiн деректi прозаға, яғни көсемсөзге деген талаптың өзгергенiн, сөйтiп бұрынғы отаршылдық кездегiдей ылғи еңбек, өнер адамын немесе жеке тұлғаны жалаң мадақтап жазуға деген халық сұранысының азайып, ендi күн өткен сайын тарихи-философиялық мәндегi деректi шығарманың көшбасына шыққанын, өйткенi сол арқылы ұлт санасын жаңа бағытта қалыптастырып, өркениетке жетудiң шаралары қарастырылғанын қайталап ескерту ғана.

Бұл бiрақ бұрынғы үрдiсте жазылатын шығарма атаулы мүлде қажетсiз сөзiмiз емес, мәселенiң бәрi ненi жазуда емес, қалай жазуда. Оған Ахат Жақсыбаевтың қаһарман ағамыз Қасым Қайсенов өмiрiнен жазған роман-эссесi толық дәлел. Жазушы материалды шебер игеру арқылы көздеген мақсатына жете алған. Оқиғаның шымыр суреттелетiнi соншалықты, тiптi кез келген тарауды ойып алып кино жасауға болады. Сондықтан да мұндай туындылар өз оқушысын табатыны ақиқат.

Жазушы Ғаббас Қабышұлы «Сағыныш сазы» кiтабының жанрын «Сырсандық» деп көрсеткен. Шынында да айтса айтқандай көбiсi бұл дүниеден өткен сыйлас-сырлас, аға-iнiлерi мен құрбы-құрдастары жайлы жазушының сыры болып шығады. Қарасөздiң қай түрiне қалам тартпасын алып та, шалып та жығатын жазушы бұл жолы да сол биiктен көрiне бiлген. Ал осыған ұқсас, бiрақ ой-толғамдары көбiне сын жанрының биiгiнен көрiнедi.

Оқушыларды көбiне қызықтыратыны ауылдағы ақын-жазушылардың iзденгiштiгi. Өйткенi олар үнемi өзiн-өзi еңбекке жегуге уақыт табады. Еркiнбек Тұрысовтың повестер, хикаялар, эссе-естелiктерден құралған «Шығыстың шың ұлдары» атты кiтабы соның айғағы. Жазушы бүгiнгi күннiң оқиғасын суреттеумен шектелмей, шығыстан шыққан ұлы тұлғалардың тағдырына үңiлген.

Серiк Байқонов «Бетпақ дала шөл емес» жинағының жанрын «Табиғат кiтабы» деп атаған. Бұл кiтап жазушының көп жылғы зерттеуiнiң, сабылып дала кезiп, сарылып тарихты ақтаруының жемiсi екенiн және оның шығармашылық басты табысы екенiн бәрiмiз де бiлемiз. Айтары мол, қызық та жақсы кiтап.

Жазушы Жақсылық Рахматулланың «Меңсұлу» романы: «Әр көңiлдiң ешкiмге еш уақытта айтуға қимайтын жүрек сыры бар. Кейде оны өзi түгiл өзiңнен де қызғанатын сәтiң болады», - деп лирикалық леппен ынтықтыра басталады да, iле кiдiрмей: «Әр көңiлдiң өзiне ғана аян қуанышы мен қайғысы бар. Кейде оны ақындарша ақтарылыпжырлағың келедi», - деп ақ жаңбырдай төгiле жөнеледi.

«Меңсұлу» романын қазiргi заманның махаббат дастаны десе де болады. Олай дейтiнiмiз, романның жарыққа шыққан бұл бiрiншi кiтабында басты кейiпкер Меңсұлу мен Тұмардың бозбала дәуiрiндегi алғашқы махаббатынан бастап, автор одан әрi ешкiмге «айтуға қимайтын жүрек сырын» бiртiндеп жiбек жiптей тарқатып берiп отырады.

Жазушы бұл шығармасын оқыс оқиғадан ұтымды бастайды. Таңертең қонақ үйден шыққан Тұмар аэропорт вокзалы сыртында құйып тұрған жаңбырдан тасаланып, ықтасында ұшақтың ұшуын күтiп, үйiндегi әйелi Бәкенi мен кiшкентай қызын ойлап тұрғанда, асфальт бетiмен ағып жатқан жаңбыр суын шашырата, сонадай жерге тоқтай қалған таксидiң алдыңғы есiгiнен шыққан көк көйлектi, сұңғақ бойлы, қара шашын иығына төгiлдiрiп қидырған аққұба әдемi келiншекке бiрден назары ауды. Бiрақ сұлу келiншек iшiп алған күйеуiн таксиден түсiре алмай өзi вокзалға кiрiп кетедi. Мас жiгiт такси есiгiнен шығамын деп ұмтылып барып, етпетiнен құлаған кезде жаны ашыған Тұмар оны орнынан тұрғызып, сүйемелдеп вокзалға қарай алып келе жатқанда, ту сыртынан «Бәкiр!» деп шошына айқайлаған әйелдiң ащы даусы естiледi. Жалт қараған Тұмар - баяғы алғашқы махаббаты Меңсұлуды, жаңағы қолшатыр көтерген көк көйлектi сұлу келiншектi көредi. Тұмардың жүрегi солқ ете қалады, қаны шапшып төбесiне шығады… Көз алдында сол Меңсұлу!

Мiне… Күтпеген кездесу! Ол тұмарды таныды ма? Әрине, таныды. Бiрақ, Тұмармен сөйлесуге жасқанып, күйеуiн қолтықтай қараңғыға сiңе бередi. Меңсұлудың қараңғыға сiңуi - оның қазiргi тыныс-тiршiлiгi қараңғылық басқан өмiр дегендi меңзейдi. тамшы сорғалап, тепкiшектiң ернеуiнде қалған қолшатыр Меңсұлудың көз жасымен шыланғандай әсер бередi. Әйел күйеуiмен алысып жүрiп қолшатырын ала алмай кеттi ме, әлде Тұмарға алғашқы махаббаттың ескерткiшi ретiнде қалдырып кеттi ме? Бұл шешiмдi автор оқырманның өзiне қалдырады.

.. Меңсұлу екеумiз бiр ауылда өстiк, бiр сыныпта оқыдық», - деп автор одан әрi жетелей жөнейдi. Оқыс оқиғадан кейiн кейiпкерiн балдәурен махаббат шымылдығына орап әкетуi - жазушының бұдан кейiнгi бастау шеберлiгi. Ендiгi оқиға Тұмар мен Меңсұлудың бозбала дәуiрiндегi алғашқы қызғалдақ қызығына батуы мен студенттiк, кейiн естияр балғын шақтарда да сөнбеген үмiт шоғын үрлейдi. Осы тұста Меңсұлудың Тұмарға жазған өлең шумақтарына көңiл жүгiртейiк:

Бұл шумақтан әйел жанының нәзiк тебiренiсiн сезiнесiң. Меңсұлудың жыр жолдарынан сүйiспеншiлiктiң ыстық демi соғып, болашаққа бұйырмаған бақыттың ащы лебi еседi.

Романды тұтас оқып шыққанда жазушының шеберлiк талантына, ой тереңдiгiне сүйсiнуге болады. Романда адамның қуанышы мен мұңы, шаттығы мен өкiнiшi жатыр. Шығармадағы оқиға желiсi шиыршық ата тартысқа жетелей келiп, шешiмiн өзiңе қалдырады. Бұл да шебер жазушының қолдана бiлетiн әдемi тәсiлi. Қаламгердiң тiлiде шұрайлы. Қоғам, өмiр, табиғат құбылыстарын адам тағдырымен сабақтастыра суреттей бiледi. Шығғрма сонысымен де құнды.

Жазушы – Шаяхмет Құсайынұлының «Жолбарыс жүрек» роман дилогиясы деректi шығармадан гөрi көркем туындыға көбiрек келiп тұр. Жазушының басты табысы композиция құра бiлетiн дер едiк. Егер орнымен қолдана бiлсе, тiл байлығы жеткiлiктi.

Мақсат Тәж-Мұраттың Төлен Қаупынбаевтың, Нұрдәулет Ақыштың, Сәрсен Бек Сахабаттың кiтабы және бiр тұлғаның өмiр тарихына арналған дүниелер екен. Мысалы, Нұрдәулет белгiлi әншi сазгер Алтынбек Қоразбаевтың өмiрi мен шығармашылық өнерiнiң кейбiр кезеңiн мейлiнше әсерлi сұлу сезiмге толтыра келiстi суреттесе, Сәрсен өзiнiң Төреғұлдың Нәзiрi атты кiтабының жанрын «Ғұмырнамалық дастан» деп атап, көрнектi мемлекет және қоғам қайраткерi, ғалым-ағартушы, тұңғыш кәсiби дипломат өмiрiнiң түрлi бұралаңды кезеңiн Жан-жақты сөз етедi.

Ал Төлен Қаупынбаевтың «Қыран тағдыр» атты «Жарық жұлдыз туралы жырына» ғалым Шоқан Уәлихановтың Жетiсу өңiрiндегi iзденiстерi ұшырасып, араласқан адамдардың өмiрi әңгiме арқауына айналған. Жазушының п iзденгенi көрiнiп тұр.

Сондай-ақ, Серiк Әбдiрайымұлының «Бес мүшел белесiнде» атты шығармасы арнайы сөз етудi қажет ететiн салмақты кiтаптың бiрi.

Жоғарыда деректi прозаға деген талап мүлде өзгергендiгiн ескердiк. Бұл шарт әсiресе, алдымен тарихи танымға өзiнiң тереңдiгiмен ықпал ете алатын , сол арқылы қоғамның дамуына себi тиетiн философиялық категория негiзiнде ұлттық тәуелсiздiктiң қамын жейтiн ерекше мәндегi шығармаға ғана тән талап. Ондай шығарма әп дегеннен қалың бұқараға түсiнiктi бола да қоймас, тiптi оны кез келген оқушының оқып, пайдаға жаратуы да екiталай шығар, бiрақ ұлттың өзiн зиялы санайтын кез келген кiсiсi ондай шығарманы бiр емес, бiрнеше қайтара оқуы мiндеттi.

Ең бастысы, жазушының оқушысына танытар өзiндiк әлемi бар, айтар ойы бар, көрсетер көркемдiк уақыты мен кеңiстiгi бар. Ешкiмге ұқсамайтын кесек кейiпкерлерi бар, олардың әркiмдi ойға салар, тұңғиық мұңға батырар тосын тағдыры бар.

Қаламгердiң әдебиет әлемiндегi өзiндiк өрнегi, дара қолтаңбасы, стильдiк ерекшелiгi бiздiңше – кейiпкердiң iшкi әлемiне сырттай бақылау арқылы барлау жасауы, яғни «мен» де емес, «сен» де емес, кәдiмгi дәстүрлi «олды», (үшiншi жақты) – классикалық стильдi пiр тұтынуы дер едiк. Көркемдiк уақыт пен кеңiстiктi, ондағы өмiр кешкен адам тағдырын еркiн игеруге мүмкiндiгi мол үшiншi жақпен айтылатын ойлар.

Белгiлi жазушының «Жаңғырық» деген романында да осы ақиқат, кәдiмгi бәрiмiз көрiп, куә болып жүрген қарапайым өмiрдегi шынайы шындық тағы алдымыздан шығады. Бүкiл қоғамымыз, қазақ елi тоталитарлық кезеңде бастан кешкен тарихи оқиғалар, бастан өткерген өмiр белестерi өзiнiң бар бояуымен, табиғи болмыс-бiтiмiмен көрiнедi. Бiр шаңырақ астындағы үш Адам тағдыры бейне бiр қазiргi қазақ қоғамындағы үш тап өкiлiнiң өмiр тарихын көркем кстелейтiндей. Мәселен, жас журналист Бегiмбет тоталитарлық сана ықпалынан жаңа арыла бастаған қазақ зиялыларының жаңа өкiлi болса, Мәскеудiң кинорежиссерлiк оқуын тауысқан әпкесi Нұрғаныш өз өзегiнен жерiген, өз ұлтын менсiнбейтiн, оның тек кемшiлiгiн көргiш маргиналдың нақ өзi. Қалада туып-өссе де қазақы мiнез, тектiлiгiнен айрылмаған мiнездi де тұлғасы кесек шешесi – Назбүбi оқымаса да өзiндiк ойы бар, таза табиғи болмысты ту етiп ұстаған кешегi ұрпақтың бүгiнгi жұрнағы. Осы үш кейiпкердiң тағдыры, санасы, танымы, көзқарасы т.б. арасындағы қайшылық, кереғар пiкiр, мiнез-болмыс, бүгiнгi қазақ ұлтының бастан кешiп отырған тағдырын бедерлейдi. Қазақ халқының тұрмыс-салты, қадiр-қасиетi, далалық пен қалалықтар арасындағы психологиялық түзiлiстер, олар бастан кешiп отырған ұлттық фактор шығарманың сюжетiн шиеленiстiрiп, оқиғаның мазмұн-мәнiн, рухани құндылығын арттырып отырғандый. Шығармадағы оқиға композициясының тосынқурылуы, дала мен қала тiршiдiгiнiң параллелдi түрде қосамжарласа бейнеленуi арқылы қазiргi қазақтардың жан әлемiндегi екiұдай сезiмдi, қақ жарылған қос құндылықты мансұқтаған, жаратылыс бiр болғанымен, мақсаты екi түрлi сезiмдiк құбылыстарды суреттейдi. Қалалықтардың өмiрi қызық, бiлiмi жоғары болғанымен, олар далалықтарда сақталған ата дәстүр, тектiк белгi кесек мiнез, тарихи болмыстың мәңгiлiк маңызын, ұлттық рухтың биiктiгiн мансұқтайды. Қазақты ұлт ретiнде сақтайтын алтын оқ әлi де болса ауыл, ондағы қаймағы бұзылмаған ана тек ата дәстүр екендiгiн автор ата кәсiптiң ауыр бейнетiн кешсе де, өзiң табиғи болмысынан ажырай қоймаған адамдар тағдыры, олардың азапты қасiретi, тұрмысы арқылы суреттейдi. Кейiпкерлер тағдыры екi сюжеттiк желiмен – алма-кезекбаяндалып отырады. Бұл әдебиеттану ғылымында «жарыспалы композиция» деп аталады. Романдағы дала өмiрi, ата кәсiптi мұрат тұтқан ауыл адамдарының ауыр бейнетi тұрмысы, қандай қиыншылықтан да мойымайтын қайсарлығы эпикалық дәстүрдi ұстанган авторлық психологиялық баяндау барысында берiлсе, қалалықтардың рухани әлемiндегi және iс-әрекеттердегi қайшылықтары көбiнде ой қақтығыстары, iшкi диалогтар негiзiнде жүзеге асырылады. Екi сюжеттiк желi де адам тағдыры, оның тарихы, оның рухани әлемiндегi кескiлескен күрес үстiнде көрiнiп, әр таптың, яғни дала мен қала тұрғындарының қайшылыққа толы өмiр тағдыры өздерiнше шешiлiп жатады. Әрбiр кейiпкердiң тағдыры шығарманың соңына дейiн күрделене дамып, iшкi жандүниесiнiң қатпарлары қалыңдап, көркем бораздар ерекшелене, сомдала түседi.

Қаламгердiң дара қолтаңбасы – сөз өнерiнiң көркемдiк сапасына ден қойып, сонны шеберлiкпен меңгергенiнен, авторлық психологиялық баяндаудың, яғни кейiпкердiң рухани әлемiн сыртқы симптомдар арқылы ажарлай бейнелеуден айқын көрiнедi. Адам тағдырының тылсым сырларына, кейiпкерiнiң iшкi жан әлемiндегi неше алуан сезiмдiк-эмоциялық құбылыстарды айнытпай беретiн сыртқы ишара белгiлердi бейнелеуге, жеке санадағы психологиялық процестердi көрсетуге ерекше мән бередi. Кейiпкерлерiнiң рухани-психологиялық өмiрiн өзiне тән көркем бейнелеу құралдарымен баяндау жазушының дербес қаламгерлiк жүйесiнiң жүрек демiн байқатады. Оның үстiне сол авторлық психологиялық талдау көркем характердiң ерекше сомдалуына шешушi рөл атқарады. Жазушы жеке адам тағдыры арқылы бүкiл бiр ұлттың мәселесiн қозғайды.

Қаламгер бұл романында бұрындары ашық айтыла бермейтiн, айтсақ та астарлай жеткiзетiн тоталитарлық жүйенiң зардабын жете зерделеуге, оның ұрпақтар санасына салған зiл-заласын, жетпiс жыл бойы жүрекке салған салмағын тәуелсiздiктi ту ете отырып, салиқалы тұрде айтуға тырысып баққан. Романның өзi «Қиыр жайлап, шет қонған қазақтарды Америка үндiстерiнен, Австралия аборигендерiнен айырмасы жоқ деп санайтындар әлi жазаға тартылады», - деген жолдардан басталуының өзi бұл туындының өзге шығармалардан өзгеше екенi байқалады. Автор Сансызбай арқылы ауылда ата кәсiптiң ауыр бейнетiн белшесiнен кешсе де, өзiнiң табиғи тектiлiгiнен, қайсарлығынан, ар-намысын арзан қылыққа айырбастай қоймайтын өрлiгiнiң өмiршеңдiгiн өнеге етедi. Нағыз қазақ мiнез, тектiлiк, рухтың мықтылығы романда осы Сансызбай бейнесi арқылы сомдалған. Романда соңына дейiн өмiрде әлi де кездесетiн солақай көзқарас айтылып отырады. Бұл қазiргi тәуелсiздiк жылдарында елдiгiмiздiң, еркiндiгiмiздiң нәтижесiнде осындай шығармаға ой талқы боларлық тақырыпқа айналғандығын көрсетсе керек.

Жазушы Баққожа Мұқаевтың «Өмiрзая» (1998) романы мен «Мазасыз маусым» жинағына қазiргi ауыл мен қаланың әралуан тiршiлiк-тынысы, сондағы адамдардың яғни өзiмiз бүгiнгi өмiрде, еңбек пен тұрмыста, сан алуан ситуацияларда күнбе-күн көрiп бiлiп, қоян-қолтық араласып, кездестiрiп, ұштастырып жүретiн замандастарымыздың морльдық-әлеуметтiк бiтiм-болмыстарындағы, iс-әрекеттерiндегi, мiнез-құлықтарындағы, ой-пиғылдарындағы бiрге сүйсiнерлiк биiк азаматтық пен бiрде жиренерлiк күйкi пендешiлiк иiрiсдер сыншыл суреттелген повесть енген. Ең бастысы, кiтаптың осындай өзектес тұтастығы қилы-қилы тағдырлардың шынайы бейнелегендiгiнде, қаламгерлiк позиция мен темпераменттiң ұдайы айқындығында, өмiрлiк және көркемдiк шындығы бiр өрiм күйде ұласып, лүпiлдеп соққан дүниелерден тұратындығында деуге болады. Ендi повесть жайындағы ой-пiкiрiмiздi төрт ауыз сөзбен таратып айтуға тырысып көрейiк.

«Тiрлiкте сыйласпаған ағайын…» атты повеске кезiнде баллар үйiнде тәрбиеленген, содан бергi он шақты жыл беделiнде өмiр ағысымен әр қиырда, сан тарау соқпақта жүрген, әрқайсысының өзiне бұйырған тiршiлiгi бар үш достың аянышты тағдыры арқау болған. Олардың бiрi – шахтер ­ани, Қарағандыда еңбек етедi; екiншiсi - ғылым докторы Нияз, астаналық бiр институттың басшысы; үшiншiсi – мезгiлсiз қайтыс болған Ғұсман. ортақ достың осынау жанға батар ауыр қазасы үстiнде кiмнiң-кiм екендiгi яғни Ғани мен Нияздың бүкiл бiтiм-болмысы нақты реалистiк-психологиялық арнада көрiнiс табады. Повестi оқып отырып, француздың ұлы жазушысы Виктор Гюгоның: «Бетперде ғана, шын адам оның аржағында» - деген қанатты сөзiнiң тереңдiгi мен дәлдiгiне тағы да бiр ден қоямыз.

Повесть туристiк жолдамамен шет елдiк сапарға жиналып жатқан Ғанидың аяқ астынан суық хабарлы телеграмма алуымен басталады да, одан әрi Ғұсманның қазасы үстiнде екi дрстың iс-әрекетiмен өрбiп, ақырында шахтер Ғанидың досының сүйегiн Қарағандыға жеткiзуiмен аяқталады. туындының осындай оқиға желiсi мерзiмi жағынан екi-үш күндi ғана қамтығанымен, мұндағы кейiпкерлердiң - үш достың - Ғани, Ғұсман, Нияздардың бұған дейiнгi өмiр жолын солармен бiрге жүрiп, өткендей боламыз.

Балалар үйiнiң шәкiрттерi - Ғұсман, Нияз, Ғанилардың «бiр атаның балаларындай» болған достығы мен татулығы жұрттың көбiн сүйсiндiрген. Тiптi, Сағын ұстазы бұларды «үш ноян» деп атап кеткен. Yш достың үшеуi де «үш ноян» қалпымыздан танбаймыз деп талай серттер де берген және соларының үдесiнен талай рет абыроймен шығып та келген. Бiрақ, мұның бәрi Ғұсман түрмеге отырғанға дейiнгi жәйттер едi.

Ғұсман – жан-дүниесi мөп-мөлдiр жан. Балалар үйiнде осылай болған ол, кейiннен де осы қалпынан өзгермеген. Оның мейiрiмдiлiгi, ақындық табиғаты елеусiз нәрселерден-ақ аңғарыла беретiн. Нияз бен Ғани үшiн өзiн құрбандыққа шалған ер көңiлдi азамат. Қысқа жiп күрмеуге келмей тұрса да, ер жiгiтке лайық мәрттiгiн көрсете бiлген iрi жан. Жоқтық жомарттың қолын байлайды деген рас. Бiрақ тұрмыс тауқыметiн қайткенде жеңемiн деген Ғұсман, жаңсақ бiр басқан қадамынан опық жеп тынады. Мiне, өзiнiң басына iс түскен, көлеңкелi сәтте қасында бiр ғана досы - Ғани ғана қалса, екiншi досы Нияз - құрдымға сiңген судай, iзiм-ғайым жоғалып кеттi. Ғұсманның арқасында оқып қалғанымен жұмысы жоқ. Түрмеден оралған Ғұсманды, iшiмдiкке үйiр Ғұсманды танығысы келмедi. Мұндай адамдарды өз мансабына кесiрiн тигiзедi деп есептеп, безiп кетуге бар. Ал, Ғұсман болса Нияздың осындай күйкi пендешiлiгiн қабылдай алмайды. Адамның адамшылығын жұтып қоятын обыр мансап екендiгiн түсiнген Ғұсманның Нияздан айрылмасқа шарасы жоқ едi.

Ғани - Нияхдың және сол сияқтылардың антиподы. Ол «балалар үйiнiң бiр жапырақ қара наны мен бiр уыс қара талқанын» ұмытпаған жан. Оның iрiлiгi мен кiсiлiгi барынша табиғи. Ғани жоқшылықта табысқан достары Ғұсман мен Нияз үшiн неге болсын даяр. Қолынан келген жәрдемi мен азаматтығын еш пұлдаған емес. Оның бiрiншi трагедиясы - Ғұсманның мезгiлсiз қайтыс болуы, ал екiншi трагедиясы – Нияздан тiрiдей айрылуы. Мiне, достық деген қастерлi де қасиеттi принцип ар-ожданның, азаматтықтың, бiрден-бiр өлшемi болған тұста, оған сөз жоқ ендiгi мезетте Ниязбен достығынан бас тартуына тура келедi. Ол бұл шешiмге қаншалықты қиындықпен, iшкi тайталаспен келдi дейсiң?! Бiрақ, соның барлығы да Ғанидың сол кесек мiнез-құлқынан, тұла бойы тұнған адалдықтың табиғатынан, iс-әрекетiнен туындап жататын әрi көркемдiк, әрi өмiрлiк заңдылық.

Ал адамның өзгеруiне, құбылуына әсер ететiн жоғарыдағыдай көптеген жәйттердiң қай-қайсысына болсын қарсы тұрар иммунитет бар. Оның аты - нағыз азаматтық бiтiм-болмыс. Мiне, осындай иммунитет Нияздың бойындағы мансаптың оқпанына тұншығып жоқ болса, керiсiнше Ғанидың тұлғасындағы абзал кiсiлiктiң арқасында iрiлене түскен. Жазушы өз кейiпкерлерiнiң бойындағы осындай сипаттарды әдемi жеткiзе бiлген.

«Аппақ шымылдық» повесiнде көркемдiк шарттылық басым. Хан мен Гүлжайна тәрiздi. кейiпкерлердiң табиғат Берген аңқаулығы, қкөңiл аққылдақтығы юморлық сипат алып, езу тартқызып отырады. Ауырдың үстiмен, жеңiлдiң астымен жүруге құштар Күләш пен Бикен – тәрiздi келiншектердiң Хан мен Гүлжайнаны өздерiнiң сайқымазақ торына түсiргiсi келген әрекеттерi сәтсiз аяқталады, сөйтiп өздерiн-өздерi әшкерелейдi. Повестегi ситуациялардың шарттылығына, автордың қадам қуатына иланасыз. Хан мен Гүлжайна сияқты типтер болмаса, өмiрдiң қызығы мен сиқыры, жұмбағы мен құпиясы әлдеқайда аз болар едi.

«Аққұс» повесiнде ырың-жырың болған жанұя мүшелерiнiң қарым-қатынасы Ермек атты баланың көзiмен берiледi. Өмiрлiк шындық екенi және рас. Оспан тәрiздi адамдардың ең соңында өзiн-өзi жеңе бiлгенiне нанасың. Өзi туралы шындықты бiлiп қойған Ермектiң туып-өскен ауылына қашатынын, әжесiнiң мейiр-шуағын өмiрден ұдайы iздеп жүретiнiн түсiнгендей боласың.

Жинақтағы ең сүбелi, ең шырайлы дүние – «Ақпанның ақырғы күнi» атты повесть. Мұнда Ұлан, Ләйла, Айдар тәрiздi үш сыныптастың, кейiннен еңбек долы бiр колхозда тҮйiскен заманы бiр құрдастардың тыныс-тiршiлiгi шынайы түрде бейнеленедi. Адамдар бойындағы iзгi әрi қаскөй қасиеттердiң тамыр жайған мәйегi сын сағаттарда қандай тұрғыда өрiс табады немесе мүлдем өшiп тынады? Повесть былай қарағанда дәстүрлi үштiк арасындағы тартысқа құрылғандай көрiнуi мүмкiн. Сөйте тұра, тосын жағдайда - ақпанның ақырғы күнiнде адамдар бойындағы қаскөй нышандар, iс-әрекеттер iзгiлiк алдында жер болып жығылады.

Ұлан – қайтпас, қайсар жан. Жетiмдiктiң тақсiретiн тартқан адамның тек өз күшiне ғана сенетiндiгi өмiрлiк шындық. Өйткенi, оның сүйенерi жоқ. Бар тiрегi - өзiн-өзi жiгерлендiру, өзiн-өзi шыңдау. Айдар – кекшiл, өлермен, «бит iшiне қан құяр ебi бар» пысық, ферма меңгерушiсi. Жасында өлең жазған. Бiрақ ол сезiмдi өшiрiп алған. Әсершiлдiктiң арты әлемiшке, жеңiл табысқа жетуге қызығуға ұмтылумен бiрге тұншығып та қалған. Сұлулыққа iңкәрлiк бетi қызылдың соңына түсумен, сонны қанағат тұтумен аяқталған. Айдардың мықтылығы – дәулетiнде, осалдығы - өмiрден опық жеп адасқандығында. Бала кезiндегi махаббаты – Ләйладан айрылуы осының дәлелi. Өмiр күрделi, өмiр шындығы да – күрделi. ёланды көзiне iлмейтiн, Айдар десе iшкен асын жерге қоятын Ләйланың тағдыры да күрделi. Алғашқы махаббатын да қимайды, оған деген көңiлi де суымаған. Бiрақ, өзi тауып қосылған ёланның көзiне де шөп салғысы келмейдi. Баққожа Мұқаев осының бәрiн шиыршық арттыра отырып суреттейдi, бiрақ шектен аспайды. автор өз кейiпкерлерi жанының нәзiк иiрiмдерiне зорлық жасамайды. Адамдардың ситуацияны немесе ситуациялардың адамды билеген тұстағы психологиялық реңктерге, иiрiмдерге зер салады.Бұған «Ақпанның ақырғы күнi» повесi айғақ. Адалдық, адамгершiлiк, азаматтық жауапкершiлiк сыны олардың өзiн де, өзгелердi де қатал сыннан өткiзедi.

Ұлан, Айдар, Ләйла, Баубек болмыстарындағы қарама-қайшылықтар өзара сабақтас жәйттер, тамырлас нышандар. Бiржақты, бiртектi әсiрелеу немесе қаралау жоқ. Бұлардың қай-қайсысы болмасын «адамға тән нәрсенiң бәрi де маған жат емес» дейтiн, күрделiлiгi басым кейiпкерлер.

Жалпы алғанда Баққожа Мұқаев күнi бүгiнге дейiн жиырмаға жуық прозалық кiтаптар мен оннан астам драмалардың авторы. Бұлардың баршасы әдебиет пен театр сынының назарынан тыс қалмаған, өз бағаларын алған.
Сұрақтар мен тапсырмалар:

1.Бүгiнгi күндегi қазақ прозасының тақырыбы мен идеясы.

2.Бүгiнгi күнде жарияланып жатқан қандай прозалық туындыларды бiлесiң?

3.Т.Тiлеуханов прозасының өзiндiк ерекшелiгi.

4.Ж.Ахмадидiң «Есенгелдi би» туындысының тақырыбы мен идеясы.

5.Е.Тұрысов прозасындағы көтерiлген мәселелер.

6.Х.Есенқараеваның «Күн шығады қызарып» атты туындысының көтерген мәселесi.

7.Ж.Солтиеваның «Көз iлмейдi көңiлiм» атты туындысының тақырыбы мен идеясы қандай?

8.Соңғы уақытта жарияланып жатқан қандай романдарды бiлесiң?

9. Бүгiнгi күндегi әңгiме жанрының тақырыбы мен идеясы.

10. Қазiргi кездегi повестердiң өзiндiк ерекшелiгi неде?

11. Бүгiнгi таңдағы романдардың өзiндiк ерекшелiгi.

12. Тұрсын Жұртбайдың «Болашақтың бәйтерегi» романының тақырыбы мен идеясы.

Жаңа басқыштағы қазақ драматургиясы

Жоспар:

2.Драманың жанрлық жағынан толысуы

3.Қазіргі қазақ драматургиясындағы жаңа қойылымдар