Ҳозирги кунларда замонавий адабий оқимларнинг ривожланиш масаласи жаҳон адабиёти тарихида муҳим аҳамият касб этади

2. Прагативаднинг пайдо бўлиш сабаблари ва омиллари?

2. Серебряков И.Д. Литературы народов Индии. М., 1985.

3. Еремян Л.В. Из истории прогрессивной эстетической мысли Индии. Т., 1977.
Мустақил иш мавзулари ва топшириқлар:
1. “Прагативад” йўналишини шарҳлаб беринг.

2. “Прагативад” тарихи.

3. Тараққийпарварлик ва адабиёт.

1.3. ХХ аср ва тараққийпарвар романтизм

40-йилларнинг охири ва 50-йиллардаги Ҳиндистон шоирлари инсон ва жамиятни озод қилиш йўлларини излаб топишда баъзи ҳолларда Ганди ғояларига яқин бўлган ғоявий-эстетик идеалларни илгари сурадилар. Масалан, маратхи ёзувчилари В.Д. Чиндуркар, М.Б. Бхонсле, В.И. Барве мустақил Ҳиндистон шарт-шароитида меҳнаткашлар ва капиталистларнинг манфаатларини муросага келтириш имкониятини исботлайдиган асарлар билан чиқдилар. Джайнендра Кумар, Сиярамшаран Гупта, Амритлал Нагар каби 50-йилларнинг машҳур ҳинд адиблари, бенгал ёзувчилари Тарашонкар Бондопаддхай, Анондошонкор Рай, Пурошурам, телугу ёзувчилари Бхаскарабхатлай Кришна Рао, Сридева ҳам шунга ўхшаш қарашларни қўллаб-қувватладилар. Шундай қилиб, Джайнендра Кумар (1905 йилда туғилган) қаламига мансуб бўлган “Бурилиш” романи (1953 й.) қаҳрамони — Джитан қўлларида қурол билан Ватан мустақиллиги учун кураш олиб боради. Бироқ, асарнинг охирида у тўсатдан ўз ихтиёри билан ўзини полиция қўлига топширади ва унинг бу хатти-ҳаракати ёвуз кучларнинг пушаймон бўлишига мажбур қилади, деб ўйлайди. Амритлал Нагар (1916 йилда туғилган) “Томчи ва уммон” романида китобхонни шундай фикрга олиб келадики, жаҳолат, нодонлик, ижтимоий адолатсизлик бойларни дабдабаликдан воз кечишлари йўли билан тугатилиши мумкин ва ундан кейин халқ орасида маърифат кенг тарқалиши, мактаблар ва касалхонлар очилиши мумкин. Амритлал Нагар инсонни яхши фазилатли қилиб тарбиялайдиган муҳаббат жамиятни ўзгартирувчи асосий куч, восита деб ҳисоблайди.

Долзарб ижтимоий масалаларни ҳал этишга бўлган бундай идеалистик ёндашув 50–60-йиллардаги ҳинд ёзувчилари асарларида етарли даражада учрайди.

60-йиллар ҳамда 70-йилларнинг бошларидаги ҳинд ёзувчиларининг ғоявий-эстетик қарашларида сезиларли ўзгаришлар содир бўлмоқда. Тараққийпарвар адабиётшунослар орасида адабиётга ёзувчининг фаол таъсир кўрсатиши — энг муҳим восита бўлиб ҳисобланади, модернист ёзувчилар томонидан эса адибларнинг жамият олдидаги бурчи инкор қилинмоқда эди.

Капиталистик дунёнинг жамият муаммолари шу йилларда янада кўпроқ намоён бўлмоқда, ўз ҳуқуқлари учун курашадиган ишчилар ва деҳқонлар фаоллиги ортмоқда, қўлга киритилган мустақиллик натижаларидан қониқмаслик ортиб бормоқда — буларнинг барчаси 60-йиллар ва 70-йилларнинг бошларига хосдир ҳамда ҳинд ёзувчиларини атроф-муҳитда содир бўлаётган воқеа-ҳодисалар ҳақида чуқур фикр юритиш, воқелик масалаларига мурожаат қилишга мажбур қилади. 1968 йилда Деҳлида “Шеърият ва сиёсат” мавзусида ташкил этилган анжуманда иштирок этган ҳинди шоири Ашок Ваджпейнинг таъкидлашича, айниқса ёш шоирлар орасида сиёсатдан четга чиқишга бўлган ҳатти-ҳаракат уларнинг ижодида реакцион тенденцияларнинг пайдо бўлишига олиб келади. Лекин сўнгги вақтда адабиётга кириб келган шоирларнинг янги авлоди сиёсатга, ўз замондошларининг ҳаёти, қийинчиликларига сезиларли даражада қизиқиш билдирмоқда. Бошқа бир ёзувчи Немичандр Джайннинг таъкидлашича: “Сиёсатдан ташқарида бўлиш — бу ҳозирги замон, замондошлар билан бўлган алоқани йўқотиш демакдир”.

Бу мулоҳазалар адабиётда кучайиб бораётган мураккаб ва серқиррали “сиёсатлаштириш” жараёни ҳақида гувоҳлик беради. Ҳиндистон адабиётларидаги анъанавий мавзулар янада муҳим ўткир сиёсий мазмунга эга бўлиб бормоқда. Янги ижтимоий вазиятда иқтисодий муносабатлар сиёсати билан шахснинг маънавий озод бўлиши, унинг эскилик сарқитидан қутулиши тўғрисидаги масала қўйилмоқда. Масалан, урду ёзувчиси Розия Саджад Захарнинг (1918 йилда туғилган) қаламига мансуб бўлган “Тавоиф қиз” романи (1963 й.) қаҳрамони (насл-насаби бўйича тавоифга — раққосалар табақасига мансуб бўлган), ўзининг бахт ва инсоний қадр-қиймати учун курашида ёлғиз эмас эди. Унга турли сиёсий қарашларга эга бўлган кўплаб инсонлар, турли дин вакиллари ёрдам берганлар.

2. Прагативад нима учун пайдо бўлган?

3. Тараққийпарвар романтизм белгилари ва вакиллари?

4. Идеаллаштириш ёндашувини қайси ёзувчилар ижодида кузатиш мумкин?

5. 60–70-йиллар адиблари асосан қандай масалаларни кўтарган?

Адабиётлар:
1. Полинова О.С. Реализм в современном индийском романе. Т., 1984.

2. Художественные направления в индийской литературе ХХ века. М., 1977.

3. Челышев Е.П. Индийская литература вчера и сегодня. М., 1989.

4. Воскресное приложение к газете «Хиндустан» за 1953 год.

5. Сародж. Хинди сахитья ке тин «Вад». («Нав Бхарат Таймс» от 13.05.1951 г.).
Мустақил иш мавзулари ва топшириқлар:
1. Тараққийпарвар романтизм ва шеърият.

2. 40–50-йиллардаги адабий жараёнлар.

3. “Шеърият ва сиёсат” мавзуси.

1.4. “Янги ҳикоя” ва унинг янги шакллари

Ҳинд тилидаги “янги ҳикоялар” ўша даврдаги ҳинд ёзувчилари ва танқидчилари орасида катта баҳслашувларни келтириб чиқарди. Ҳинд тилидаги адабий журналларнинг саҳифаларида қизғин мунозаралар авж олди ва у мазкур оқимнинг ютуқлари ва камчиликлари бўйича баҳолашга бўлган турли ёндашувларни маълум қилди.

Ушбу баҳслашувлар бадиий адабиётда ҳам ўз аксини топди. Шундай қилиб, Амаркантнинг “Хатьяре” (“Қотиллар”)⁶ ҳикоясида ўша ўрта табақага мансуб бўлган ёш ҳинд зиёлиларининг кескин танқиди ўз аксини топган. Дастлаб улар қолоқ маънавиятга қарши исённи ифода этувчи “янги насрчилар” сифатида намоён бўлдилар, кўплаб “янги ҳикоялар”нинг қаҳрамонлари сифатида иштирок этдилар.

“Хатьяре” ҳикояси ушбу жанрга мос бўлган анъанавий сюжетга эга. Жамиятнинг ўрта табақасига мансуб бўлган иккита ёш киши сиёсий мавзуларда қизиқарли суҳбатларни кафеда ўтириб олиб борадилар, “сиёсатчилар ва амалдорлар”ни танқид қиладилар. Янги Деҳлининг марказида виски ва ажойиб кечки овқатдан сўнг улар шаҳарнинг атрофида жойлашган аянчли фақирона кулба томон йўл оладилар. У ерда улардан бирига таниш бўлган ёш аёл истиқомат қилади. У билан ажойиб кечани ўтказиб бўлганларидан сўнг, улар дастлаб аёл билан ҳақни савдолашадилар, кейин эса уни алдайдилар ва ҳақни тўламасдан, яширинча қочиб кетишга қарор қиладилар. Аёл шовқин кўтаради ва қувиш вақтида ёш кишилардан бири таъқиб қилувчини, жамиятнинг “сарқитлари” яшайдиган ушбу қишлоқ аҳолисини ташкил қилувчилардан бирини пичоқ билан ўлдиради.

Шундай қилиб, муаллиф бу ҳикояда “исён кўтарувчилар”нинг ўзларини қоралайди, айблайди. Бироқ, кўтарилган мавзу нуқтаи назаридан — (жамият “сарқитлари”нинг ҳаёти) бу “янги насрчилик”нинг белгилари бўлиб, унда шаҳар жамоатчилиги ҳаётидаги кескин, носоғлом ҳодисаларга бўлган жиддий эътибор намоён бўлган.

Бироқ, Амаркантнинг ҳикояси 60-йилларнинг бошларида ҳинди насрчилигида пайдо бўлган янги оқим “сачетан кахани” (“онгли ҳикоя”)нинг баъзи бир ғоявий-эстетик ҳолатларини ҳам акс эттиради. Унда реалистик тенденциялар ва ижтимоий-танқидий белгилар яққол намоён бўла бошлайди.

Кейинчалик, “қарама-қарши ҳикоя” (“акахани”) ҳам пайдо бўлади. “Қарама-қарши ҳикоя”да нафақат модернистик тенденцияларни кучайтириб берувчи хатти-ҳаракатлари сезилади, балки авангард доирадаги тенденциялар намоён бўлади, “жинсий ҳаёт ва сиёсат” асосий мавзуга айланади.

60-йилларнинг бошларида “янги ҳикоя”нинг бошқа шакллари ҳам пайдо бўлади, бироқ уларнинг барчаси мустақил оқимга айланиб улгурмасдан, тезда йўқ бўлиб кетди.

50-йилларнинг ўрталари — 60-йилларнинг бошларида “янги ҳикоя” ғоявий-эстетик жиҳатдан бир хил бўлмаган муҳим оқим сифатида намоён бўлади. Агар унинг баъзи бир вакилларининг ижодиёти ижтимоий муаммоларни танқидий ёндашиб кўтарган бўлса, баъзи “янги насрчилар” учун воқеликни тасвирлашда экзистенциализм хос бўлган.

Экзистенциализм оқими ўша вақтда катта шуҳратга эга бўлиб ёйила бошлайди. “Кахани”, кейинчалик 1960 йилда “Наи каханиян”, “Сачетан” ва бошқа шу каби кўпгина оммабоп адабий журналлар у билан боғлиқ бўлган. “Янги насрчилар”нинг кўпчилиги уларнинг муҳаррирлари бўлишган. Бироқ, баъзи ҳолларда “янги ҳикоя”нинг оммабоплиги адабий русумга айланди. Кўпгина “янги ҳикоялар”нинг мавзуси, муаммолар мажмуи ва услуби Ғарб адабиётининг таъсири билан ҳам белгиланган, “янги” адабий усуллар ҳам унга боғлик бўлган.

Машҳур ҳинд адабиётшуносларининг таъкидлашларича, бундай асарларда “субъектив эстетик жиҳатлар”ни ҳам топиш мумкин. Албатта, бу ҳикояларда шаҳар ҳаёти муаммоларига танқидий муносабат ифода қилинган, инсоннинг капиталистик жамиятда ёлғизлиги ва ҳимоясизлиги муаммоси кўтарилган, бироқ уларда “оддий инсон”га ҳақиқий муаммоларни тушуниш ва англаб етишга ёрдам берадиган жиҳатлар бўлмаган.

Бунда, - таъкидлайди йирик танқидчи Намвар Синх, - баъзида нафақат тараққийпарвар ёзувчиларнинг, балки айрим бошқа истеъдодли ёзувчиларнинг ижодиёти “тан олинмаган”. Ўша вақтда машҳур шоир ва насрчи Гаджанан Мадхав Муктибодх (1918-1964) ижодиётига шундай муносабат билдирилган. Кечроқ, 70-йилларда катта шуҳрат қозонган “Қишлоқ орзулари” деб номланган унинг ягона ҳикоялар тўплами унинг ўлимидан сўнггина, 1967 йилда чоп этилган. Бироқ ёзувчининг ҳаётлиги даврида унинг ҳикоялари журналларда чоп қилинган эди.

“Янги ҳикоя” 50-йиллар — 60-йилларнинг бошларида ҳинди адабиётининг ривожланишида модернистик тенденцияларни намоён қилди. Юқорида таъкидланганидек, 60-йилларнинг бошларида авангардизм тенденциялари ҳам ривожланди: нафақат “қарама-қарши ҳикоя”, балки “математик ҳикоя” ва ҳикоя жанрининг бошқа авангардистик вариантлари пайдо бўлди. Бу асарларда жанрнинг тузилиши бузилади, сонлар, графиклар, символик расмлар, формулалар ва бошқалардан фойдаланилади.

Бундай ҳикояларда Америка адабиёти, масалан, Керуак каби Америка ёзувчиларининг таъсири кузатилади. Бу 60-йилларнинг ўрталаридаги даврга тегишлидир.

Ҳикоянинг баъзи бир турларида воқелик кўпроқ бевосита эмас, балки билвосита акс эттирилади. Бу ҳикоялар Ҳиндистон адабиётларида “изланиш — ҳикоя” деб аталади.

50-йилларнинг охиридан бошлаб ҳинд адабиётининг ривожланиш шарт-шароитлари сезиларли даражада ўзгармоқда, унда турли мафкуравий кучларнинг қарама-қаршилиги янада кескинлашиб боради. 1947 йилгача бўлган даврда турли ғоявий-эстетик қарашларга эга бўлган ёзувчиларни миллий мустақиллик учун курашишнинг умумий мақсадлари ва манфаатлари бирлаштирган бўлса, мамлакат мустақилликка эришиши билан бу мақсдларга эришилди. Адабий ҳаёт янада мустаҳкамланмоқда, ёзувчилар ўртасида ғоявий парчаланиш, янги адабий оқимлар ва йўналишларнинг ривожланиши билан тавсифланмоқда.

Ғарбнинг модернизм руҳидаги адабиёти ҳинд адабиётининг ривожланишига сезиларли таъсир кўрсатди. Масалан, Агъей ижодида ҳам шундай тенденцияни кузатиш мумкин. Бундай оқимлар билан курашиш тараққийпарвар ҳинд ёзувчилари учун долзарб вазифа бўлиб ҳисобланарди.

Премчанднинг васиятларига риоя қилган ҳолда, ҳинд адабиётшуносларининг таъкидлашича, адабий ривожланишдаги тараққиёт илғор халқ-демократик тенденцияларнинг ривожланиши, бутун адабий жараёндаги эскирган, тўсқинлик қилаётган қонунларга қарши курашиш ва бутунлай янги ғоялар новаторлигидан иборат бўлиши керак. Шунинг учун изланиш замонавий ҳинди новелланавислар ижодида керакли ўринни эгаллади. Изланиш — бу шундай воситаки, у ҳикоянинг маълум бир ички ва ташқи чегараларини бузган ҳолда, ёзувчининг маҳорати ва фантазиясига имконият беради. Воқеликнинг янги туйғулари ва янги зеҳн-идрокларини ўтказиш учун янги услуб, янги шаклларни қидириш ҳар бир адабиётшунос учун ўз маҳоратини ошишининг исботи бўлиб ҳисобланади.

Икки сюжетдан фойдаланиш ҳинди ҳикоянавислигида энг биринчи изланиш натижаси бўлиб ҳисобланади. Бунга мисол “Ража Нирбансия”⁷ ҳикоясидир. Бу ҳикояда муаллиф диққат-эътиборида иккита марказ мавжуд — Ража Нирбансия ва Яратувчи- Олам ҳокими. Ҳинд танқидчиларининг фикрига кўра, бу ҳикоя икки сюжетга эга бўлган тажрибанинг муваффақиятли натижаси бўлиб ҳисобланади. Унда қўшимча сюжет чизиғи яққол ифодаланади ва оқибатда у ҳикояга бутунлик ва тугаллик берадиган асосий сюжетни ажратиб кўрсатади.

Камлешварнинг “Эк тхи Вимла”⁸ /“Бир Вимла бўлган эди”/ ҳикояси ҳам “изланиш”, бироқ бошқа турдаги тажрибадир. Адиб унда кўп сонли қаҳрамонлар — Вимла, Кунти, Сунита, Лажжи ёрдамида ўз ҳикоясининг ғоясини очиб беради. бир қаҳрамоннинг тарихи тугаётган жойда бошқа қаҳрамоннинг тарихи бошланади. Муаллиф уларнинг ўртасида ўз сўзини айтади.

Шивпрасад Сингхнинг “Каханион ки кахани” /“Ҳикоялар ҳақида ҳикоя”/ — умуман бошқа изланишнинг натижасидир. Унда Премчанднинг “Кекса хола”, Прасаднинг “Муаттар ҳид”, Агъейнинг “Кун” ва Яшпалнинг “Нима учун мени гўзал дединг” ҳикоялари бирлаштирилган. Улар “Ҳикоялар ҳақида ҳикоя”нинг қаҳрамонлари бўлиб ҳам ҳисобланадилар. Бу ерда қадимги “Веталанинг 25 ҳикояси” билан айрим ўхшашликни кўриб чиқиш мумкин. Унда сеҳрли жасад Ветала томонидан ҳикоя қилинган 25 турли мавзудаги ҳикоялар битта сюжет чизиғи билан умумлаштирилган эди.

Ражендра Ядавнинг “Эк камзор ларки ки кахани” /“Бир заиф қизнинг тарихи”/ ва “Тутна” /“Хароба”/ ҳикояларини ҳам “изланиш” деб ҳисоблаш мумкин. Изланишнинг моҳияти шундаки, муаллиф бевосита ҳикоянинг боришига аралашган ҳолда, унинг ғоясини қандайдир очиб бериб, ҳикоянинг тушунилишини енгиллаштиришга ҳаракат қиладилар.

Психо-аналитик мактабнинг таъсири остида “онг оқими” ҳикояси ҳинд адабиётига кирди. Бундай турдаги ҳикояларни ҳикоя қилишнинг трансформатив турига киритиш мумкин.

Ҳинд адабиётшуноси Д.С. Ахлувалиянинг таъкидлашича, “онг оқими” — бу жараён бўлиб, унда мия сиртдан рағбат олган ҳолда, унга таъсир кўрсатадиган воқеа-ҳодисаларни ўз тушунишига мувофиқ таъсир кўрсатади. Ёзувчилар “онг оқими” усулидан фойдаланган ҳолда, қаҳрамонларнинг хотираси, ҳис-туйғулари ва тасаввурларига асосланган ҳолда, уларнинг маънавий кечинмалари моҳиятига киришга ҳаракат қиладилар. Бундай ҳикояларда ташқи ҳаракатларда вақтнинг сиқиши импульсив, ҳар хил, қаҳрамоннинг ички ҳолатига боғлиқ тарзда содир бўлади. Шахснинг биологик, шаҳвоний, психик хусусиятлари намоён бўлади. Психологик йўналишнинг /ёрқин намояндаси Агъей/ психо-таҳлилий соҳаси айнан ушбу чуқур жараёнлар билан шуғулланган ҳолда, ташқи ҳодисаларнинг энг муҳим қисмини ушбу чуқур, ички руҳиятда кўради ва “онг оқими” асарларининг асоси бўлиб ҳисобланади.

Ражендр Ядавнинг “Кинаре сэ кинаре так” /“Қирғоқдан қирғоққача”/⁹ ҳикоясининг қаҳрамонлари — “онг оқими”нинг типик вакиллари — Маник ва Руви дарё бўйлаб саёҳатга чиқадилар. Маникнинг фикрлари бирин-кетин айланадиган тўлқинларга ўхшайди. У аста-секин кечирилган умр, унинг қувонч ва ташвишлари ҳақидаги мулоҳазаларга юкланади. Фикр-мулоҳазалар, фикрлар оқими унинг онгини тўлдириб юборди. “Аллақандай узоқликда, ўтган замондаги туманда, шундай кун бўлган эдики, у орадан тўрт йил ўтса ҳам, ҳозирги вақтга қадар унинг якунланганлигини айта олмайди... Ўтмиш аста-секин унинг кўз ўнгида пайдо бўла бошлади. У Вина, Нирмалани аниқ кўз олдига келтирди, улар билан боғлиқ бўлган ҳодисаларни эслади...”¹⁰

Ёки Камлешварнинг “Бошқалар”¹¹ ҳикоясини олайлик. Унда муайян сюжетнинг ўзи йўқ, бу эса “онг оқими” асарларининг ўзига хос хусусияти бўлиб ҳисобланади. Унинг қаҳрамони — Сунита — ўз тақдири ҳақида фикр юритади. Унинг доимий иши йўқ. У майда, аҳамиятсиз топшириқларни бажаришдан чарчади. У ишга киришни, доимий равишда ва истиҳола қилмасдан уларнинг оилавий ишларига аралашадиган “бошқалар”, бегона инсонлардан эркин, мустақил бўлишни хоҳлайди.

“Оналарнинг болаларни туғиш ёки туғмаслиги — қўшнилар томонидан ҳал қилинади. Отанинг кимга овоз бериши — уни ҳам бошқалар ҳал қилади. Болаларнинг нима кийишини — тикувчи ҳал қилади”¹².

У эркинликка интилади, ушбу “бошқаларнинг тушунарсиз, хавфли доираси”дан чиқиб кетишни хоҳлайди¹³. Хоҳлайди, бироқ қила олмайди. У мағлубиятга учрайди. У бошқаларнинг иродасига бўйсунишга мажбур бўлади ва тўйга розилик беради. Ҳикояда бу далил асосий эмас. Асосийси шуки, у ўз фикрига эга бўла олмайди, ўз тақдирига мустақил эга бўла олмайди.

У ўзи, ўз оиласи ҳақида кўп ўйлайди. Умуман олганда, бутун ҳикоя — унинг фикр-мулоҳазаларидир. Улар тартибсиздир. Гоҳида у доимий иш ҳақида ўйласа, гоҳ укалари ва сингилларини тарбиялашда ота-онасига қандай ёрдам беришни /у оилада катта фарзанд эди/ ўйлайди, гоҳида эса келажакдаги турмуши ҳақида фикр юритади.

Ҳикояда воқеа-ҳодисаларнинг хронологик кетма-кетлигининг мавжуд эмаслигини ҳам “онг оқими” фарқлайди. Ва ниҳоят, Сунита тўйга розилик бериб, бу билан ўз мағлубиятини тан олади. Унинг курашишга, жамият аъзолари, “бошқалар”нинг иродасига қарши ҳаракат қилишга кучи йўқ. Бироқ, ҳеч бўлмаганда, унинг қандай қилиб бошқача турмуш кечириши мумкинлиги тўғрисида тасаввурга эгадир.

Рагхувир Сахайнинг “Прэмика” /“Маҳбуба”/ ҳикояси ҳам кескин сюжет ўзгаришларидан маҳрум бўлган. Сахай ҳикоя қилишнинг оддийлигига интилади, асар тили ортиқча стилистик безаклардан холидир. Ҳикоя қаҳрамони ҳам Сунита каби жуда кўп ўйлайди...

Кўп йиллар ўтгач, у катта инсон бўлиб, бир қизни учратади, у қачондир қизга нисбатан энг нозик туйғуларни ҳис қилган. Йиллар унинг маҳбубасини ўзгартириб юборганини кўради. У гўзалроқ бўлган эди, бироқ бу қиз энди у севган соф, соддадил қиз эмас, балки балоғатга етган, яхши қоматли аёл бўлиб, энди унга аввалгидек муносабатда бўла олмайди. Бу ҳаёт, бу дунё уни шундай ўзгартириб юборди. Бироқ, шунга қарамасдан, улар бир-бири билан ўзаро яхши муносабатда эди, бу битмас-туганмас дунёдир. Биргаликда улар ёлғиз ва бир-бирига бегонадир.

Бу дунё болалик ва ёшликка — қаҳрамон ҳаётининг куч тўплайдиган жаннатмакон ерида тақққослаб солиштирилади. Ва бу қаҳрамон қалбида соғинч, ўкинч, маънавий ночорлик ҳиссини уйғотади...

Мохан Ракешнинг “Автобус бекатидаги тун”¹⁴ ва “Қувончсиз гуноҳ”¹⁵, Камлешварнинг “Сувдаги портрет”¹⁶ ва айрим бошқа ҳикояларни ҳам “онг оқими” ҳикоялари қаторига киритиш мумкин.

Айни вақтда “изланиш — ҳикоя” шаклланиш жараёнида. Ҳинд ҳикоянавислигида унинг таъсир доираси чекланган, ва у ҳозирча кенг қўлланилмаяпти.
Амалий машғулот учун саволлар:
1. “Янги ҳикоя” қачон ривожлана бошлади?

2. Амаркант ҳикоясининг асосий мавзуси ва ғояси нимадан иборат?

3. “Онгли ҳикоя”, “математик ҳикоя” “янги ҳикоя”дан нима билан фарқ қилади?

4. Эксперимент (изланиш) ҳикоялари ҳақида қандай маълумотларга эгасиз?

5. “Онг оқими” услубидаги ҳикоя нима билан фарқ қилади?

6. Икки сюжетдан фойдаланган вакиллар?

7. Янги шаклларга яна нималар киради?
Адабиётлар:
1. Адабий тур ва жанрлар. Т., 1992.

2. Гаврюшина Н., Паевская Е. «Очерк развития индийской литературы нового времени». Новая история Индии. М., 1996.

3. Иззат Султон. Адабиёт назарияси. Т., 1982.

4. Полинова О.С. Реализм в современном индийском романе. Т., 1984.

5. Социальные проблемы в литературе народов зарубежного Востока. М., 1983.

6. Утехин С.Л. Жанры эпической прозы. М., 1989.

7. Идеологическая борьба и современные литературы Зарубежного Востока. М., 1977.

8. Челышев Е.П. Индийская литература вчера и сегодня. М., 1989.

2. “Янги ҳикоя” ва “онг оқими” ҳикояси.

3. “Янги ҳикоя”нинг янги шаклларини ёзма очиб беринг.

1.5. Ҳикояда тимсол ва “онг оқими” ҳикоялари

Рамзий ифода ҳикоянинг ҳам ташқи, ҳам ички, яъни унинг шакли ва мазмунини ўзгартиради. Шу йўл билан муаллиф у ёки бу тимсолдан фойдаланган ҳолда ўқувчига айнан нима демоқчи бўлганлигини тушунтиришга ҳаракат қилади.

Бадиий асарда, хусусан ҳикояда рамзий ифодадан турлича фойдаланиш мумкин. Тимсол ҳикоянинг ўз сарлавҳасида бўлиши мумкин. Асарнинг сарлавҳасида берилган тимсол унинг ғояси, унинг асосий мавзусини очиб беришда жуда муҳим роль ўйнайди. У ҳикояга берилган эпиграф ҳисобланади. Бироқ, сарлавҳанинг рамзий ифодаси тимсол тўғрисида сўз юритишга ҳали муайян асосни бермайди. Ахир рамзий ифода ҳикоянинг барча услубий хилларида бўлиши мумкин. Масалан, Камлешварнинг “Бошқалар” номли “онг оқими”га асосланиб ёзилган ҳикоясида сарлавҳа рамзий ифодага эга, яъни у қаҳрамон қизга қарши ва бегона бўлган атроф-муҳитнинг рамзи бўлиб хизмат қилади. Бироқ, умуман олганда, ҳикоя рамзий услубда ёзилмаган. Дудхнатх Синхнинг “Айсберг”¹⁷ ҳикояси ҳам ўзига хос жиҳатга эга. Унинг ижодида бир қатор ёзувчиларнинг бадиий шакл бўйича изланишлари ва тажрибалари билан қизиқишлари айниқса яққол намоён бўлди. Д. Синх ўз асарларини муболағали ярим фантастик образлар, табиий тафсилотлар билан шундай бойитдики, ўз ҳикояларининг услубини шундай мураккаблаштирдики, унинг аксарият ҳикоялари тушуниш учун жуда қийин. “Айсберг” ҳикояси образларнинг ўзига хос мураккаблиги билан ажралиб турмайди. Муаллиф қаҳрамон кайфиятининг жиҳатларини батафсил ёритган ҳолда, унинг маънавий дунёсининг атиги бир қисмини очиб беради, умуман олганда қаҳрамон шахс сифатида тўлиқ равишда очилмайди, гўёки музлик тоғининг сув ости қисмида қолади. Бундай усулнинг олдиндан ўйлаб қўйилганлиги ҳақида ҳикоя сарлавҳасининг ўзи гувоҳлик беради.

Ҳикояда тасвирланган манзара ҳам бирор-бир тимсолни ифодалаши мумкин. Дарахтлар, қушлар, осмон жисмлари ва бошқалар рамзий маънога эга, чунки, масалан, Нирмал Варманинг шу номли ҳикоясидаги бута қаҳрамон йўлидаги тўсиқнинг тимсоли бўлиб хизмат қилади. Уша Приямваданинг “Ой ҳаракатланмоқда” ҳикоясидаги ой — ҳикоя қаҳрамонининг қайғули тақдири тимсолидир. Қанотлари синган кабутар — Сарвешвар Дайял Саксенанинг “Синган қанотлар” ҳикояси қаҳрамони Шила тимсолидир.

Тимсоллардан маълум мақсад йўлида фойдаланиш С.Д. Саксена ижодининг хусусиятларидан бири бўлиб ҳисобланади. Кундалик ҳаёт унинг ҳикояларида жўшқин ҳаёл, шунингдек ўтмишнинг фалсафий таҳлили билан ёнма-ён бўлади. Шундан реал предметлар, вазиятлар ва образларнинг кўп маънолилиги келиб чиқади.

“Гхар” /“Уй”/ ҳикоясининг муаллифи Шрикант Варма ҳам рамзлардан кенг фойдаланади. Ундаги рамзийлик ҳам маиший майда-чуйдалардан, ғалати ва парадоксал ҳолатлардан келиб чиқади. Ҳикояда уй эгасининг томи остида вақтинчалик бошпана олган сўқирнинг оиласи уй-жойсиз яшаган бўлса ҳам, уларнинг ҳаёти мазмунли, қизиқ ўтади.

Умуман, айтиш жоизки, рамзий ифода замонавий ҳинди ҳикоясида кенг қўлланилади. Қуйида ҳинди ҳикоясида тез-тез қўлланиладиган тимсоллар ва уларнинг мазмуни келтирилган: