П. М. Кольцов т.ғ. д., профессор, Қалмақ мемлекеттік д и. н., профессор, Калмыцкий

1. Бернс, Роберт. Стихотворения. Сборник. Сост. И.М.Левидова. На англ. и рус. языках, - М: Радуга, 1982. - с.705

2. Стейнбек, Джон. О мышах и людях. В.Хинкиса. – М, 1968. №8. – с.57-110.

М.В. Чечетко

РОБЕРТ БЕРНСТІҢ ПОЭЗИЯСЫНДАҒЫ ТАБИҒАТ БЕЙНЕСІ
Мақала Роберт Бернстің поэзиясындағы табиғат тақырыбына арналған. Р.Бернстің «Дала гүлдері», «Дала тышқаны» және т.б. өлеңдері және Бернстің өлең жолдарымен мазмұн-далған американ жазушысы Джон Стейнбектің «Тышқандар мен адамдар» повесі талданады.

Түйін сөз: адам және табиғат, аңдар әлемі, соқа, өткен кез бен келешек.

M. Chechetko

NATURE IN THE POETRY OF ROBERT BURNS
The article deals with the images of Nature in the poems by Robert Burns and the philosophy of Nature and mankind in them. The well-known poems “To a Daisy”, “To a Mouse” and others are analysed. The line from Burns, poem is used as the title in John Steinbeck’s tale “Of Mice and Men”.

Key words: Nature and Man, the animal kingdom, plough, past and future.

УДК 82-32; 821.512.122

Қазіргі жастар мен жасөспірімдер жыға тани қоймайтын, шығарма-ларымен таныса қоймаған қаламгердің өмірімен таныстыра кетсем.

Қ.Мұхамбетқалиұлы 1942 жылы 8 желтоқсанда Ақтөбе облысы, Байға-нин ауданында дүниеге келген. 1965 жылы Қазақ мемлекеттік универси-тетінің филология факультетін үздік бітіріп, Ақтөбе облысының радио және телевидение комитетінде, облыстық «Коммунизм жолы» газетінде, «Қазақстан» баспасында, «Жұлдыз»журналында, «Қазақ әдебиеті» газетінде редактор, аға редактор, аға әдеби қызметкер, бөлім меңгерушісі, жауапты хатшы, «Жаңа фильм» журналының бас редакторы болған. Кейінгі жылдары ҚР Президенті аппаратында, Парламентте, «Таң Шолпан» журналында қызмет істеген.

Р.Акутагаева, С.Моэм, П.Мэриме сынды көптеген белгілі шет ел қаламгерлерінің шығармаларын қазақ тіліне аударған. Өзінің де бірқатар әңгімелері шет ел ұжымдық жинақтарында жарық көрген. 2003 жылы ҚР-ның еңбегі сіңген қайраткері атағы берілді. Көптеген әңгімелер мен хикаяттардың, романның авторы [4, 276].

Біз бүгін осы қаламгеріміздің әңгімелеріндегі мінез құбылысын сөз етпекпіз. Әрине, бұл тосын жаңалық емес, бірақ жазушы ашқан тың характер,тосын мінез құбылулары жетерлік.

Жазушының әңгімелері адам мінезінің құпия сырларына үңілуі, жеке адамның санасындағы, ойлау жүйесіндегі сан алуан сезімдік, психологиялық құбылыстарды ой ағымына, монологқа, іс-әрекеттегі, дауыс ырғағындағы сезімдік құбылыстарға көңіл бөлуімен ерекшеленеді.

Мінез деген не?

Мінез – адамның ішкі болмысы, белгілі қоғамдық жағдай қалыптас-тырған қоғамдық құлқы, барлық психологиялық ерекшеліктерінің жиынтығы [1, 103б].

Жазушы шығармашылығындағы кейіпкер мінезінің құбылуының белгілері олардың сөйлеген сөздері арқылы, іс-әрекеттері, ішкі монолог, бет құбылысы, дене қозғалысы,өзін-өзі бақылау, өзін-өзі талдау, және т.б. арқылы жүзеге асып жатады.

Қ.Мұхамбетқалиұлы кейіпкерлері қарапайым адамдар болғанымен, олардың тіршілігінен заман шындығын, уақыт бедерін танып таразылауға болады. «Бір машина шөп» әңгімесі бір оқып шыққанға болар -болмасты сөз қылған, қарапайым жанның пайдасыз тірлігінен хабар берер әңгіме сияқты көрінгенімен зер сала қарасақ, өзгеріске ұшыраған ұлттық болмыс, мың құбылған мінез көрінеді.. Оқиға желісі Әліш қарттың ауыл кеңсесіне бір машина шөп сұрап баруынан, кеңседегі басшылардың біреуімен сөзге келіп қалуынан өрбиді. Әңгіме басында ауыл шопырымен, «жаман Әжібайдың «өпіреп» баласымен» арасындағы диалогынан қиқарлығы, тентектігі байқалатын Әліш қарт, кейін мүлде басқа адам бейнесінде көрінеді.

Жасы жетпістен асқан шағында жас баладан нақақ сөз естіп, көңілі жасып қалған қарт қанша намысқа тырысқанымен, күйбең тіршілік қамымен «енді бармаспын» деген жеріне тағы келеді, жаны күйіп, жер болып келеді.
«...Қарт бір аяғын есіктен шығарып,өп-өтірік еңкең-еңкең етіп қойды. Соның арасынша машинаның алдын орай жүгіріп кеп, жас жігіт қолтығынан алған. Күткені де осы еді: қарт оның иығына әуелі қолын артып, соңсоң бүкіл салмағын сала (арасында әдейі естірте, Аллалап, та қойып), түсе берді. «Түсе берді» емес-ау, топ етіп оп-оңай түсе қалғаны! Құмдауыт майда топыраққа табаны былқ ете қалғанда, шошып кетті. Ұялғанынан шошыды. Алланың атын аузына алып, қара аспанды қапылдырғандағы өзінің мына ісі – шолжың өскен дырдай баланың ата-анасына әдейі жасайтын жосықсыз еркелігі секілді ерсі көрініп, ұяттан өртеніп кете жаздады. Сасқанынан жадағайының етегін қаққыштап, өп-өтірік жөтеліп, жасаурап тұрған ештеңесі болмаса да, қызыл ала көзін қайта-қайта сүрткіштей берді» [2, 25б]. Сырт көзге сыр бермей, өзінің қыңыр мінезінен, намысшылдығынан таймай, кәрілікті қақиып қарсы алған Әліш қарттың бойынан тап осы жерде жасандылықты, жалған мүсәпірлікті анық байқауға болады.

«Біреу таяғын ұстатқан. Мұрат екен. Қарт әлгі екпінімен тағы да бір-екі жөткірініп, енді өзі тілеп алған өлмелі кәрінің бейнесінде кеңсеге қарай амамлсыз қозғала берді. Жан-жағына да осы сәтте ғана назар салған. Тірі пенде жоқ екен. Ешкім көзіне түспеді. Манадан бергі ісінің бәрі айдалаға кетіпті. ....

Қарт бұған қуанбаса, ренжіген жоқ. Әлгі жасанды, жалған пердесін лезде жұлып тастап, елге белгілі Әліш қалпына – кәдімгі әрі, қиқар, әрі тентек қарт кейпіне қайта түсті» [2, 25б].

Ақыры дегені болып, бір машина шөп есік алдына келіп түсіріліп жатса да, Әліш қарттың көңілі орнына түспеді.

«Неге екенін кім білсін, қартайғандағы қадірінің құны – осы бір машина шөп секілді көрінді» [2, 29б]. Сонымен бірге шал мен ферма бастықтың арасында болған диалогтардан қазақтың сөзге тоқтаған тамаша қасиетінің, үлкенді сыйлау, алдынан кесе өтпейтін жақсы салтының жоғалып бара жатқанын, нағыз қазақы ұлтық мінездің заман, қоғам салдарынан өзгеріске ұшырағанын көреміз.

Қажығали қаламгеріңіз қазақы мінездің, қазақы жаратылыстың қыры мен сырын тек өзіне ғана машықпен мәністейді.Аша біледі. Суреткерлікпен бәдіздейді [3]. Жазушының бірегей туындыларының бірі «Ит жылғы оқиғасын» нағыз қазақы әңгімелердің қатарына жатқызуға болады. Автор Қабылдың ішкі ойы, монологы арқылы өз кейіпкерінің жан әлемін жарқырата көрсетіп, кейіпкерінің қандай жан екенін ұғындырады. «Жасынан жетім-көкіректеу болып өскен ол өзінің бауырмал емес екенін, әрине, біледі. Мінезінің біртоға тұйықтығы да, әлі күнге кісімен шүйіркелесіп кете қоймайтындығы да, жұрт секілді мұның үйінде ел жақтан көп ешкім келе қоймайтындығы да, өзінің де «ойбай, елден пәленшекең, түгеншекең келеді екен» деп елпілдей қоймайтындығы да сондықтан-ды» [2, 84 б.]. Кейіпкердің ішкі толғанысы, ой арпалысы арқылы бір кезеңдік өмірін оқырманның көз алдына әкеледі, аяушылық сезімін оятады. Әке-шешеден ерте айрылып, тағдыр тәлкегіне ұшыраған Қабыл арқа сүйер ешкімі жоқ болса да, жар құлағы жастыққа тимей жүріп, білім алады. Аспирантурасына қалады. Үйлі болып, күйбең тірлікпен жүріп жатады. Әкенің, ағайын-туманың мейірімін көрмеген ол, тіпті тума, ет-жақын, бауыр дегенді ойламаушы еді. Аты шығып, белгілі оқу орнына қызметке тұрғалы туыс дегендер көбейе бастады. Осыдан біреуі нағашы-жиен, бірі рулас ағайын, бірі жерлес ағайын деген тәрізді сылтауларды желеу етіп, өз шаруаларын күйттеп кететін қазақы-лықты, қазақы мінезді байқауға болады. Жасынан ағайындықтың дәмін татпаған Қабыл бұлардың біреуіне де іші жылымайды, қарсы алғысы жоқ. Тіпті, жасырмай ойындағысын айтып та салады.

«-Қайдам?! Мұндай туманы естіген де, көрген де емеспін! - деді безеріп. – Танымағаным үшін кешірер. Бірақ кешірмеймін десе де өзі білсін. Тумалық пен туыстықты кішкентайдан сезініп өспегесін, кісі ендігі жерде ұқпайтын да болар. Бәлкім, ұққысы да келмес... Бірақ ол үшін мені бұ кісі де, басқа «тумаларым» да кінәлай алмаса керек.

- Апырай, шырағым-ай... осынша төпелейтіндей не болып еді?! Жақтырмасаң кетейік! – деп қонақ ұшып тұрып, кенет ауыз үйге жөнелді. Аяқ киімін киіп жатып та, мұрты желп-желп сөйлеп жүр. «Үйге келген де үйдей өкпеңді айтпа» деген бар еді, тіпті қоймадың ғой... Немене сонша, қазымырланып! Ит жылғыны қозғап ...» [2, 92 б]

Ит жылғы оқиғаны Қабылдың ұмыта алмас. Ол көңілінде бір жібі-местей тоң болып қалған еді. Шешесінен жетім қалып, жарым көңіл болып жүрген бұған қорған, сүйеу болудың орнына жалғыз бұзаулы сиырын өтірік айтып, басып қалған тумасының қараулығын бұл ешқашан да естен шығармақ емес. Ал тумасы болса, беті бүлк етпестен өз шаруасының қамымен Қабылға қолқа салғалы келіп отыр. Қабыл бір мезетте қонақты үйден қуып шыққан қылығын әбестік санап, өкінгендей болған. Бірақ тез бойын жиып ала қойды.

«Жо-оқ! – деді ол тағы да қатайып. – Неге құрметтеуім керек мен оны? Құрмет, жақсылық – тек жақсылыққа ғана жасалуы керек. Ал біреудің біреуге қараулығы мен харамдығы қайта ешқашан ұмытылмауға тиіс! Ұмытқаның - кешіргенің. Сол қараулықпен, сол харамдықпен ымыраға барғаның, Қабыл! «Иттік те тайраңдап жүре берсің» деген немқұрайды бойкүйездік ол!» [2, 93б.]

Сөйтіп, жазушы кейіпкерінің ой арпалысы, көзқарас қақтығысы арқылы қазақы өмір шындығын бейнелейді.

Суреткер Қажығали Мұхамбетқалиұлының өзіне тән психологиялық стилі «Қаңтардың қара суық түні» әңгімесінен де байқалады.

Прозадағы психологизм әлем әдебиетінде ХХғасыр басында-ақ әр түрлі бағытта дамығаны мәлім. Сол кездері жарық көрген Ж. Аймауытовтың, М.Жұмабаевтың, М.Әуезовтің тағы басқа да көптеген жазушылардың шығармалары дәлел.

Әңгіменің бүкіл оқиғасы Зейнеш пен оның күйеуі Бозымбайдың айналасында өтеді, солардың ішкі ойы,монологы арқылы өрбиді.

Жасында ойнақтап жүріп от басқан Зейнеш жер асып, танымайтын ай-мақтан бір шығады. Сонда жүріп, қызметке тұрады, кейін өзі сияқты келімсек Бозымбайды қолына кіргізіп алады. Екеуі бір-біріне кереғар адамдар.

«Жас кезінде Зейнеп мұндайды тіпті елемеген. Бәрін өзі істейтін, бәрін өзі тындыратын. Әйел басымен-ақ осы үйді өрге сүйреп келді ғой. Ел қатарына енді жеттік пе дегенде де, балалары өсіп, алды енді жігіт боп қалған мынау шақта да, солардың әкесінің әлі күнге бір ширамай қойғанына ғана намыстанады да.»

Осы үзіндіден кейіпкердің ішкі толғаныс тебіреністерімен қоса, ері мен әйелінің мінез құбылыстары да айқын көрінеді. Сонымен бірге «ол суықтан қорғалаған торғайға ұқсап, қылқиған жіп-жіңішке шарфсыз мойнын қолпыл-даған қара пальтоның кең жағасына тыға түсіп, бұйыға, бүрісіп отыр.Анда-санда арқа-басы мұздап қалғанда ғана дүр-дүр тітіркеніп, көзі жасаурап, дірдек қаға,есінеп қояды.» [2, 73б] кейіпкердің сыртқы қимыл әрекет, кескін-келбет құбылысынан да мінезін, бітім-болмысын айқын аңғаруға болады.Бұл да жазушының суреткерлік талантының тағы бір қырын танытқандай. Сонымен бірге қаламгердің бұл әңгімесінен отбасындағы әке ролінде анық байқауға болады. Жалпы қазақ түсінігінде еркек әйелден бір саты жоғары тұруы тиіс. Ата-бабамыз бұл жөнінде «Алтын басты әйелден бақыр басты еркек артық» деп еркек кіндіктілерді ерекше бағалаған, құрмет тұтқан. Бүгінде қоғамдағы әкенің орны қандай? Аналардың ше? Өкінішке қарай, бүгінгі өмірдің ағысына қарап отырсақ,отбасылық құндылықтар жойылып, әкенің беделі төмендер бара жатқандай ма деп ойлап қаласың. «Әкеге қарап ұл өседі, шешеге қарап қыз өседі». Әкелердің бәрі бірдей ұлдарына үлгі болып жатыр ма? Кейбір шаңырақтарға барсаң, күйеуімен бәсекелесіп жатқан әйелді, әйелдік өктемдікті байқайсың. Еркек – үйдің басты асыраушысы. Бірақ өз отбасына, бала-шағасына жүрдім-бардым қарайтын әкелер де болады. Арақ ішіп, аузына келгенді айтып, көшеде қаңғырып жүретін әке де болады. Мұны көрген баланың бойында әке туралы қандай пікір қалып-тасады? Күйеуімен бәсекелесіп, жанжал шығарып, жарын күнде орынсыз сөге беретін әйелдер де болады. Әкенің ана алдындағы абыройының жоқтығын көріп өскен бала қандай сезімде болады? Әрине, бала содан келіп, әкесін тыңдаудан қалады. Әкесі ол үшін бір жай адам сияқты. Бар болғаны үйдің бір мүшесі. Оның үй ішіне сөзі өтпейді, үні өктем шықпайды. Ол үйге келетін келін де, күйеу балалар да әкені әке деп сыйлаудан қалады. Себебі ол отбасындағы әкенің құны бес тиын. Құрмет пен иба, үлкенді сыйлауды ұмы-тыңқырап бара жатқан жас­тар үшін әкенің рөлі маңызды болмай шығады.

Бұдан басқа да Қажығалидың «Қайдағы-жайдағы», «Бұралаң жол», «Берекесіз тоғайы» әңгімелерінде кейіпкердің даралық сипаттары, мінез иірімдері кеңінен ашылады.

Қажығали Мұхамбетқалиұлы – тегеурінді топтың, Әбдіжәміл Нұрпейісов ағамыз айтқандай, әдебиетімізге «жаңаша тіл, жаңаша ойлау, жаңаша элегия әкелген» талантты топтың өзгеше өкілі. Қажығалидың қай-қай туындысы да оның ұлт суреткері екенін айқындап тұрады [3]. Жазушының қай шығармасы да ерекше мақамымен қазақ әдебиетінде өзіндік орын қалдырып отыр.

Қаламгер Қажығали Мұхамбетқалиұлының айрықша зерттегені – адам жаны, оның ішкі әлемі, әсіресе, қазақы өмірдің, қазақ жанының терең иірімдері.


Әдебиеттер

1. З.Қабдолов. Сөз өнері. - Алматы, 2002.

2. Қ.Мұхамбетқалиұлы. Жалғыз жиен (әңгімелер мен хикаяттар) - Алматы, 2005

3. М.Байғұт. Жиырма жыл жоғалған жазушы // Егемен Қазақстан, 5 желтоқсан, 2012.

4. Қазақстан Жазушылары \анықтамалық – Алматы, 2008.

С.Г. Шарабасов, Ж.А. Молдагалиева

ПРОБЛЕМЫ ПЕРЕМЕНЫ ХАРАКТЕРА ОБРАЗОВ В РАССКАЗАХ ПИСАТЕЛЯ КАЖИГАЛИ МУХАМБЕТКАЛИУЛЫ
В данной статье рассматриваются проблемы перемены характера образов в рассказах писателя Кажигали Мухамбеткалиулы.

Ключевые слова: писатель, образ, характер, общество, рассказ.

S.G. Sharabasov, Z.A. Moldagalieva

THE PROBLEMS OF THE CHANGES OF IMAGES IN THE STORIES OF THE WRITER KAZHIGALI MUCHAMBETKALIULY
In this article considered the problems of the changes of images in the stories of the writer Kazhigali Muchambetkaliuly.

Key words: writers, image, character, society, story
УДК 811. 512.1.

Р.Қ. Мұхамбетқалиева - ф.ғ.к, доцент, оқытушы,

М.Өтемісов атындағы БҚМУ,

E-mail: Rozetta 53@mail.ru

Ж.Т. Нұғманова – магистрант,

М.Өтемісов атындағы БҚМУ,

E-mail: Nugmanova76@mail.ru

Н.Ф. КАТАНОВТЫҢ ҒЫЛЫМИ ЕҢБЕКТЕРІНІҢ

МАҢЫЗДЫЛЫҒЫ
Аңдатпа. Мақалада белгілі түркітанушы Н.Ф.Катановтың (1862-1922) өмірбаяны мен ғылыми еңбек жолы туралы негізгі деректер, соның ішінде ғалымның түркі халықтарының тұрмысы мен мәдениетін зерттеуге бағытталған экспедициялары, жарияланымдары туралы айтылады. Профессор Н.Ф.Катанов жөнінде әр жылдарда жарық көрген мақалалар, қазы-намалар мен кітаптар баяндалады осы еңбектердің шығу мерзіміне байланысты Н.Ф. Ката-новтың ғылыми мұрасы мен өзінің творчествосын зерттеудің кезеңге бөлуі анықталады.

Түйін сөз: этнография, фольклор, мәдениет, кезеңдестіру, түркітану, биография.
Түркітану ғылымының теориялық тұрғыдан қалыптасуына ерен еңбек сіңірген Ресей ғалымдарының бірі – профессор Н.Ф.Катанов. Тірі кезінде түркітану классигі дәрежесіне көтерілген ізденімпаз ғалым жан-жақты еңбек етті. XIX-XX ғасырларда түркі тілдес халықтардың тілі, әдебиеті, фольклоры, этнографиясы және т.б. мәселелер жөніндегі жаңа мәліметтер жинап, тың тұжырымдар ұсынды. Десек те, ғалымның ғылыми мұрасы әлі күнге дейін толықтай зерттелген жоқ және күні бүгінге дейін түркологиялық еңбектері тиісті бағасын ала алмай келеді.

ХХ ғасырдың соңында, түркі халықтарының көп бөлігі өз тәуелсіздігін жариялаған тұста, жұмыр жердің этногеосаяси шарттарынан түркітану ғылымы оқшау қала алмайды. Әсіресе, түркі халықтарының рухани болмыс-бітімін әлемдік этносаралық контексте пайымдауға ден қойғанда олардың өткенін, бүгінін және болашағын тарихи-мәдени біртұтастықта зерделеу мәселесі - көкейкесті іс. Осындайда Н.Ф.Катанов сияқты ірі тұлғаның мұрасын жаңа талаптар деңгейінде қарастыру, жұмыстарын түсіну және талдау жасау, оның ғылымға қосқан үлесін анықтау, шығармашылық ғұмырнамасы туралы тың деректер іздестіріп, қолжазба түрінде сақталған дүниелері туралы зерттеу жүргізу - ең басты мәселелердің бірі.

Түркітаным тарихына проф. Н.Ф.Катанов «Опыт исследования урянхайского языка с указателем главнейших родственных отношений его к другим языкам тюркского корня» (Қазан., 1903), «Среди тюркских племен» (ИРГО.,1893), «Этнографический обзор турецко – татарских племен» (УЗКУ., 1894), «О погребальных обрядах у тюркских племен с древнейших времен до наших дней» (СПб.,1894), «Восточные заметки» (Қазан.,1896). т.б. еңбектерімен енген [1, б. 25]. Ғалымның 1903 жылы «Опыт исследования урянхайского языка» деген тақырыпта қорғаған докторлық диссертациясы урянхай (тува) тілінің 50-ге жуық туыстас түркі тілдерімен салыстырмалы түрде ғылыми негіздегені белгілі. Еңбекте қазақ тіліне қатысты мәліметтер де келтірілген. Ғалым урянхай тілінің түркі тілдеріне тән екендігін бұлжытпас дәлелдермен айғақтайды. Белгілі түркітанушы С.Н.Иванов еңбектің құрылымына талдау жасай келе: «Опыт» содержит хорошо систематизированные материалы для сравнительной грамматики тюркских языков. Именно эти особенности позволили им, наряду с радловской «Фонетикой» заложить основы сравнительного изучения тюркских языков», - деп тұжырымдайды [2, б. 102]. Осы сынды пікірлерді Н.А.Баскаков, М.Расенен, Г.И.Рамстедт т.б. еңбектерінен де кездестіре аламыз.

Ғалымның 1921 ж. август айында толтырған анкетасында өзінің 36 жыл-дық шығармашылық ғұмырында түркі халықтарының археология, тарих, этнография, тіл білімі, әдебиетіне қатысты 382 ғылыми жұмыс жазғандығын атап көрсетеді [3,б.41]. Бүгінгі таңда С.И.Иванов, И.Л.Кызласов еңбектерінде ғалымның жарыққа шыққан еңбегінің саны - 181 деп көрсе-тіледі [4, б. 36], ал түрік ғалымы О.Ф.Серткая аталған еңбектерге қоса 75 еңбекті тапқанын айта келіп, жалпы саны – 256 дейді [3, б. 21]. Келтірілген деректерден ғалымның түркологиялық мұрасының қаншалықты бай екендігін білуге болады.

Кейбір библиогрофтардың мәліметтері бойынша ғалым әлемнің 114 тілін пайдаланған екен. Сондай-ақ ғұлама ғалымды замандастары «лингвистикалық энциклопедия», кейінгі толқын «Хакас Ломоносовы» деп атайды. Дегенмен, шығыстану әлемінде аса жоғары бағаланған ғалымның түркологиялық мұрасын зерттеу жұмыстары Ресейде өте баяу жүрді.

Ресей ғалымдарының деректеріне сүйене отырып, Н.Ф.Катанов еңбек-терінің ХХ ғасырда зерттелу барысын үш кезеңге бөліп қарастырамыз: 1) 1920 жылдар, 2) 1950 ж. бірінші жартысынан 70 ж. аралығы, 3) 1980 - 2009 жылдар аралығы.

Ғалымның өмірбаяны мен түркологиялық мұрасына баға беру дәстүрі ғалымның қайтыс болуына орай 1920 жылдарда жазылған естеліктерден басталады. Әсіресе жергілікті және орталық баспаларда жарық көрген басылымдардан көптеген мәліметтер мен замандастарының ой-толғамдарын кездестіреміз. Атап айтқанда, көрнекті ғалымдар В.А. Гордлевский «Памяти Н.Ф. Катанова. 1862-1922», А. Самойлович «Памяти Н.Ф. Катанова», «Про-фессор Н.Ф.Катанов – первый ученый из абаканских турков», А. Гаффаров «Николай Федорович Катанов (к годовщине со дня смерти)», Н.М. Покров-ский «Памяти профессора Н.Ф. Катанова», К.В.Харлампович «Проф. Н.Ф. Катанов» т.б. еңбектерде ғалымның өмірі мен шығармашылық жолы деректі түрде таныстырылады. Белгілі түркітанушы В.А. Гордлевский «Новый Восток» журналындағы «Памяти Н.Ф. Катанова» мақаласында: «Ресей түркітану тарихы түркі тілдерінің шебер майталманынан айрылды. Ол түркі ғылымында өшпес атын, өлмес мұрасын қалдырды» [4, б. 34] - деп ғалым есімін зор құрметпен еске алады. Ал А.Самойлович «Восток» журналында ғалымның ғылыми мұралары туралы былай дейді: «Ғалымның баспаға ұсынылмаған лингвистикалық және этнографиялық жинақ қоры енді жарияланады деген үміттеміз, оған дейін ғалым мұрасы сенімді жерде сақталынады» [3, б. 64]. Алайда, ғалымның еңбектері 20-жылдары да, одан кейінгі жылдары да жарық көрмеді. Оған арналған мақалалар жалпылама естелік күйінде жазылып, ғалымның нағыз лингвист, этнограф, нумизмат, саяхатшы, түркі тілдерінің барлық рухани-мәдени өмірін зерттеуші екендігі және ғылыми шығармашылығындағы жетістіктері нақты зерттеліп көрсетілмеді.

1933 ж. және 1943 жылдары Германияда Берлин университетінің профессоры В. Бангтың шәкірті К. Менгес Н.Ф. Катановтың Сібірге және Шығыс Түркістанға жасаған саяхаттарында жинақтаған қолжазбаларын жарыққа шығарды. 1926 жылы ғалымның әйелі Александра Ивановна неміс профессоры Бангқа ғалымның қолжазбаларының бірқатарын беріп жіберген болатын. Бұл еңбек проф. Н.Ф. Катановтың түркітану ғылымындағы орнын айқындады, сонымен қатар ғалымның ірі лингвист және этнограф екеніне бұлжытпас дәлел болды.

«Қазақ ССР Ғылым Академиясының Хабаршысы» журналының 1958 жылғы №5 санында жарық көрген «Н.Ф. Катанов, проф. Казанского университета» атты мақаласында белгілі түркітанушы С.Е.Маловтың Н.Ф.Катанов жайлы ғылыми пікірі берілген. С.Е.Малов ұстазының өнегелі шығармашылық ғұмырына шолу жасайды. Ұзақ жылдар бойы тынбай еңбек етуі арқылы қол жеткізген табыстарын саралай келе, ғалымның «Опыт исследования урянхайского языка» атты еңбегінің құндылығы туралы былайша бағамдайды: «В труде Н.Ф.Катанова по урянхайскому (тувинскому) языку имеется не только грамматический очерк, но и тексты с переводами и словарь. Имеются различные указатели фонетических чередований; сравнение фонетики и лексики урянхайского языка с языком монгольским и прочим» [5, б. 4 ]. С.Е. Маловтың пікір-пайымдары мен байыпты талдау тұжырымдары ғалымның түркологиялық мұраларының ғылыми зерттеу тарихының жаңа бір парағын ашып беріп кетті.

Н.Ф.Катанов және оның түркологиялық мұрасы жайында ой-пікір айту 50-70 жылдардан басталады. Мәселен, 1958 жылы Н.Г.Доможаковтың құрастыруымен шыққан «Н.Ф.Катанов. Материалы и сообщения» кітабында Н.Г.Доможаков «Н.Ф.Катанов», С.Н.Иванов «К характеристике лингвис-тического наследства Н.Ф.Катанова», К.М.Патачаков «Этнографические материалы в трудах проф. Н.Ф.Катанова», А.Н.Катанова «Из воспоминаний об отце» т.б. мақалаларынан біраз мәліметтер аламыз. К.М.Патачаков ғалымның түркі тілдес халықтардың фольклоры мен этнографиясына аса қызығушылық танытқанын, оның «Образцы народной литературы тюркских племен», «Опыт исследования урянхайского языка» т.б. сүбелі еңбектері кейінгі зерттеушілер үшін құнды мәліметтердің көзі саналатындығын айтады. Жалпы пр.Н.Ф.Катанов түркітану әлемінде қалам тартпаған саласы кемде–кем. Осы орайда, Н.Г.Доможаков пікіріне сүйенсек, ғалымның түркітану ғылымында қамтыған салалары сан алуан. Бірінші - түркі халықтарының тіл мәселесі, ал екінші-фольклор мен түркі әдебиеті, үшінші – этнография мәселелері. Сондай-ақ автор: «...Сол бір ашаршылық жайлаған қиын-қыстау кезеңде Катанов 8600 томдық құнды кітапханасынан айырылды. 1914 жылы 31 сандық кітап қоры Стамбулға жөнелтілді» -деп ғалым кітапханасының Түрік елінің премьер-министрі Хилми Пашаға сатылуы жайында баяндайды.

Профессор Н.Ф.Катанов туралы ең алғаш толымды еңбек жазған ғалым – С.Н.Иванов. Оның «Н.Ф.Катанов (Очерк жизни и деятельности, 1962)» атты зерттеу еңбегінде ғалымның өскен ортасы мен шығармашылық қалыптасу жолы қоғам өмірімен бірлікте алынып, ғылыми мұраларының құндылығын сөз етеді. Ол: «Н.Ф.Катанов түркі тілдерін бірден-бір жетік зерттеуші ретінде түркітану ғылымында ойып орын алады» - деп өз тұжырымын пайымдайды.

Ғалымның ғылыми мұрасын игеру, ғылымдағы үлесін атап көрсетуде 1980-2009 жылдары Ресей түркітану ғылымына келген жаңа толқын өкілдері жаңа кезеңді қалыптастырды. Зерттеушілер назарында ғалымның баспа бетте-ріндегі мақалалары мен мұрағаттағы еңбектері болды. Бұл XIX-XX ғасырдағы Ресей елінің ғылым мен мәдениеті дамуындағы түркітанушының орнын анықтауда және шығармашылық жолындағы көлеңкеде қалып келген этнограф, жидашы, саяхатшы, фольклор, мұражай ісі т.б. қырларын ашуға көмектеседі. О.А.Масалова мен Г.Р.Столярова «Коллекции Н.Ф.Катанова в этнографическом музее Казанского университета», В.В.Миндибекова «Н.Ф.Катанов как исследо-ватель фольклора тюркоязычных народов Сибири», Р.М.Валеев «Изучение этнографии тюркоязычных народов» және т.б. А.Каримуллиннің пікірінше, ғалым-тамаша библиограф. Оның «Н.Ф.Катанов – библиограф и книговед /Книга и люди/» атты еңбегінде: «Катанову принадлежит около 900 рецензий – аннотаций – рефератов по восточным книгам и востоковедческим трудам. В его библиографиях, каталогах описаны около 7000 названий книг на русском, восточных, европейских языках» - деп дәлелдеп көрсетеді.

Профессор Н.Ф.Катановтың түркологиялық мұралары туралы кеңірек пікірлерді И.Ф.Кокова мен И.Л.Кызласовтың еңбектерінен кездестіреміз. И.Ф.Кокова түркітану ғылымында өзіндік өшпес мұра қалдырған ғұламаның мұрағат қорларындағы еңбектерінің назардан тыс қалып келе жатқандығын сөз етсе, И.Л.Кызласов ғалымның 1885 жылдан 1921 жылға дейінгі еңбек-терінің библиографиясын ұсына келе, ғалымды тек оның қыл қаламынан туындаған ғылыми еңбектерді тереңдете зерттегенде ғана толықтай тани алатындығымыз жөнінде ой тастайды. Шынында да, ғалым еңбектерін жан - жақты толыққанды зерттемейінше, тарихтағы орнын тұтас тану мүмкін емес.

Қазіргі таңда ұлы тұлғаның ғылыми мұраларын зерделеп, ғылымға қосқан үлесін айқындау мақсатында ғылыми конференциялар мен халық-аралық ғылыми семинарлардың өткізіліп жатқандығын зор қуанышпен айта аламыз. «Катанов оқулары» атты ғылыми конференциялар Н.Ф.Катанов атындағы Хакас Мемлекеттік университетінде 1994 жылдан бастау алып келеді. 1997 жылы Қазан қаласында ғалымның туғанына 135 жылдығына арналған «Катанов оқулары», 2002 жылы 140 жылдығына арналған Абакан, Қазан қалаларында өткізілген халықаралық ғылыми конференциялар және сол жылы Стамбул университетінде халықаралық ғылыми симпозиум, 2005 жылы ғалымның түркітаным ғылымындағы мұраларының зерттелуі бағытында «Н. Ф. Катанов мұрасы: Еуразия түркі тілдес халықтарының тарихы мен мәдениеті» атты халықаралық ғылыми семинарлардың ғалым еңбектерін танытуда маңызы зор. Ғалымның түркологиялық мұраларын зерттеуде елеулі үлес қосып жүрген Р. М. Валеев, В. Н.Тугужекова,

О.Серткая, Р.Н. Алимов т.б. зерттеушілердің танымдық мақалаларында тың деректер берілген. Р.М.Валеев ғалымның Санк-Петербург, Қазан уни-верситеті жылдарындағы шығармашылық кезеңдеріне шолу жасай отырып, этнографиялық зерттеулеріне арнайы тоқталады. Ғалымның түркологиялық мұрасы туралы келелі пікірлер Түрік елі түркітанушыларының еңбектерінде де көрініс тапқан. Стамбул университетінің пр.О.Ф.Серткая «Н.Ф.Катановты танудағы түрік зерттеушілерінің ортақ көзқарастары» деген мақаласында түрік ғалымдарының Н.Ф.Катановты зерттеудегі еңбектерінің атап көрсетеді.

Түркітану әлемінің тұғыр тасын қалап, іргелі еңбектерімен танылған шоқтығы биік профессор Н.Ф.Катановтың жарыққа шыққан немесе қолжазба күйінде қалған хакас, татар, тува, қазақ және т.б. түркі тілдері мен этнографияға, фольклортануға қатысты зерттеу жұмыстарын саралау өз кезегін күтуде. Н.Ф.Катановты XIX–XX ғғ. түркітану ғылымындағы түркі тілдес халықтарды жан-жақты зерттеуге орасан зор еңбек сіңірген бірден-бір түркітанушы екендігін тану, әсіресе қазақ тілі біліміне қосқан үлесін, тигізген пайдасын зерделеу өзекті мәселенің бірі.