Пахтачилик фанини ривожлантиришнинг замонавий усуллари


Алмашлаб экишнинг иқтисодий самарадорлигини ошириш йўллари



бет75/89
Дата08.10.2022
өлшемі4.14 Mb.
#462188
1   ...   71   72   73   74   75   76   77   78   ...   89
УМК ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИГИДА МЕНЕЖМЕНТ

4. Алмашлаб экишнинг иқтисодий самарадорлигини ошириш йўллари.
Экин майдонлар таркиби деб, жами экин майдонида, айрим турдаги экинлар майдонининг тутган салмоҒига айтилади. Экин майдонлар таркиби фақат агротехник тадбир бўлиб қолмай, балки энг мухим ташкилий - иктисодий тадбир хамдир. Экин майдонлари-нинг таркиби куйидаги талабларга жавоб бериш лозим: 1) тупрок унумдорлигини баркарор ошириш; 2) корхонанинг узаро максадга мувофик уйгунлаштириш. Шунинг учун экин майдонлари самарали таркибининг асосий вазифаси:
а) экинзорларнинг юкори унумдорлигига эришиш;
б) кишлок хужалик махсулотла^рини сотиш буйича шартнома ва
буюртма топширикларини бажариш;
в) хужалик ички эхтиёжларини крндириш учун зарур микдорда
махсулот етиштириш ва унинг юксак даромадлилигини таъминлаш-
дан иборатдир. Кишлок хужалик корхоналарида экин майдонлари
талабига кура алмашлаб экиш тизими белгиланади.
Алмашлаб экиш дейилганда, экинларнинг йиллар давомида маълум - далаларда режали тартибда навбати билан алмашлаб тури-лишини ташкилий-иктисодий жихатдан асослаш тушунилади. Ал­машлаб экиш кенг маънода дехкрнчилик маданиятини асосини таш­кил килади. У хам агротехник хам ташкилий-иктисодий тадбир-ларни уз ичига олади. Ташкилий-иктисодий жихатдан алмашлаб экиш ердан, ишлаб чикариш воситаларидан ва иш кучларидан максадга мувофик фойдаланишнинг энг асосий шарти, корхона фао-лиятини даромадли булишининг негизидир.
Агрономия нуктаи назардан экинларни режали тартибда навбат билан алмаштириб туришнинг зарурлигй куйидаги сабаблардан ке-либ чикди. Турли хил усимликларда илдиз тизими турлича чукурликда жойлашади. Шунинг учун илдизларнинг тупрокни хар хил чукурлигида булган, очик майдонлардан фойдаланиши хам тур­лича булади. Маълумки, ер майдонига сурункасига бир неча йил, бир хил экин экилаверса ер кучеизланиб колади, далани бегона-утлар босади, хар хил касалликлар ва зараркунандалар купаяди, пи-ровард натижага тупрок таркибида микробиологик жараён ёмонла-шади. Турли хил усимликлар, тупрок унумдорлигининг ошишига турлича таъсир курсатади. Чунки, хреил йигиштириб олингандан сунг тупрокда турли микдорда илдиз массаси колади. Булар тупрокда озик моддалари туплаб, чириганидан сунг кимматли орга­ник угитга айланади. Демак, улар тупрокни озик моддалари билан бойитишдан ташкари унинг механик ва физик хоссасини хам яхши-лайди. Кишлок хужалик корхоналарида алмашлаб экиш маълум ти-зимда лойихалаштирилади.
Алмашлаб экиш асосан уч типга булинади:

  1. Далачилик;

  2. Ем-хашак (ферма олди);

  3. Махсус.

  1. Далачилик алмашлаб экиши, энг куп таркалган булиб, дон экинлари, картошка, лавлаги, мойли, техник ва бошка дала экинлари етиштиришда кулланилади. Бу тип асосан экинга караб дон, лавлаги, пахта, беда ва х.к. алмашлаб экишларига булинади.

  1. Ем-хашак типидаги алмашлаб экиш, чорвачиликнинг зарур озика талабини кондиришга йуналтирилган булиб, хар хил озика экинларини етиштириш учун мулжалланади. Ем-хашак экинлари алмашлаб экишда озикабоп экинлар жами экинзорнинг ярмидан купрогини ташкил килади. Ферма - олди ем-хашак алмашлаб экишда кук утлар, ширали озикалар етиштириш асосий уринни эгаллайди ва чорвачиликда йил давомида "Яшил конвейр"ни ташкил килишнинг асоси хисобланади.

3. Махсус алмашлаб экишда, сабзавот экинлари, тамаки, махорка ва бошка техника экинлар етиштирилади. Махсус алмашлаб экиш махсус шароит ва агротехникани талаб килади. Масалан,
шурланган ерларни мелиорациялашда кулланиладиган алмашлаб экиш, шоличилик алмашлаб экиши ва х.к,
Урта Осиёнинг сугориладиган ерларида гуза асосий экин хисобланади. Шунинг учун сугориладиган умумий майдонининг ка-мида 65-70 фоизини гуза, колган 30-35 фоизини ем-хашак, озик-овкат экинлари ташкил этиши керак. Ем-хашак экинларни ичида беда, йунгичка етакчи уринни эгаллайди.
Кишлок хужалик махсулотлари етиштириш турли зоналарда ва хатто бир корхонада турли тупрок шароитларида олиб борилганлиги учун сурункасига мул ва арзон махсулот етиштиришни таъминлаш учун хатто бир корхонада алмашлаб экишнинг турли шакллари -схемалари кулланилиши мумкин. Пахтакор хужаликлари учун (5:4)=9 далали (3:6), 10 далали (3:7) ва 12 далали (3:9) алмашлаб экиш схемалари тавсия этилган. Бу алмашлаб экиш схемаларида уч далани беда ва олти далани пахта эгаллайди. Беда биринчи йили маккажухори, ок жухори, судан утига, кук озика ёки дон учун эса арпага кушиб экилади.
Ердан янада самарадорлик билан фойдаланиш учун беда экила-диган биринчи далага кузги бошокли дон, унинг урнига силос учун маккажухори экиш, хрсилни йигиштириб олиш биланок сентябр-ок-тябр ойларида учинчи - асосий экин сифатига беда экиш хам мум­кин. Бунда схема (1:2:6), (1:2:7) куринишда булади ва иккинчи, учинчи йиллари беда устирилади. Алмашлаб экишда далаларни тугри режалаштиришга, уларнинг хажмини, техникадан ва иш кучларидан самарали фойдаланишни таъминлайдиган булишига эътибор берилади.
Хар бир кишлок хужалик корхонасида алмашлаб экишнинг маълум тизими кулланилади. Экинлар далаларда схемада белгилан­ган тартибда тула жойлашиб булгандагина алмашлаб экиш узлаштирилган хисобланади. Экинларни алмашлаб экиладиган да­лаларда белгиланган тартибда бир марта алмашиб чикиш даври ро­тация даври дейилади. 9 далали алмашлаб экиш схемасида бир ро­тация даври 9 йилга тенг булади.
Алмашлаб экишга иктисодий жихатдан бахр беришда куйидаги курсаткичлардан фойдаланилади:

  • алмашлаб экиш жорий этилган майдонинг хар бир гектари-
    дан олинадиган махсулот микдори (натура ва пул ифодасида);

  • мехнат унумдорлиги даражаси;

  • махсулот таннархи ва рентабеллиги;

  • ишлаб чикаришнинг даврийлик даражаси ва даврлар буйича
    мехнат харажатларининг таксимланиши;

  • алмашлаб экишнинг у ёки бу схемасини узлаштириш ва
    куллаш билан боглик булган капитал сарфлари ва уларни коплаш
    муддатлари.

Корхонанинг истикбол ва йиллик режаларини хамда фермер ва оила пудрати жамоалари учун ички хужалик хисоби топши-рикларини тузишда, асосий курсаткич кишлок хужалик экинлари хосилдорлигини рел<алаштиришдир.
Экинлар хосилдорлигини режалаштириш энг мураккаб ва шу билан бирга энг асосий ва зарур курсаткич хисобланади. Чунки хрсилдорлик, ишлаб чикаришнинг барча узига хос булган хусусият-ларини, уларни экинга таъсирини узида мужассамлаштиради. Ишлаб чикаришнинг айрим омиллари, экинлар хрсилдорлигига бевосита таъсир этса ва бу таъсирни маълум даражада микдор жихатдан хисоблаш имконияти булсада (минерал ва органик угитлар, сув таъминоти, ернинг захини кочириш, янги нав уруглик, чукур шудгор килиш ва х.к.), лекин бошкалари, экинлар хрсилдорлигига билвосита таъсир этганлиги учун уларнинг таъсирини бевосита микдор жихатдан хисобга олиша анча кийин (мехнатни ташкил килиш, мехнатга хак тулаш, ишларни уз вактида утказиш ва х.к.).
Бундан ташкари хосилдорликка таъсир этувчи омилларнинг хар бири, узи алохида таъсир этмасдан, балки узаро боглик ва бир-би-рини тулдирган холда таъсир этгандагина юкори натижа беради.
Бунда энг асосий хал килувчи омил мехнатдир. Бошка хамма омиллар шу мехнатнинг унумдорлигини оширишга хизмат килади.
Шуни назарда тутиш керакки, экин ери учун сарфланган мехнатнинг унумдорлигига, яъни экинларнинг хрсилдорлик даража-сига, табиий шароитлар ва омиллар хам катта таъсир курсатади. Бу хол экинлар хосилдорлигини режалаштиришда бир йиллик натижа билан чекланиб колмай, балки камида беш - олти йиллик уртача да-ражага асосланиши талаб килинади. Режалаштириладиган хосилдор­лик канча узок муддатга хисобланадиган булса, эришиладиган уртача хрсилдорлик даражаси учун шунча узок муддатни асос килиб олиш максадга мувофикдир. Тахлил килиш оркали уртача хрсилдорлик хамда, уртача йиллик усиш суръатлари аникланади. Кабул килинган ёки эришилган уртача йиллик усиш суръатига кура, маълум истикбол йил учун хрсилдорлик режалаштирилади.
Экинлар хосилдорлигини унга таъсир этувчи энг асосий омил-ларни хисоблаб чикиш оркали режалаштириш мумкин. Бунда таъсири аникланадиган омилдан бошкалари, бир хил узгармайдиган булиши керак. Шундан таъсири хисобланадиган омилларга: минерал ва органик угитларни куллаш, янги уруглик навлари, сув таъминоти мехнатни ташкил этиш ва хрказолар киради. Илмий тадкикрт инсти-тутлари маълумотларига кура дехкрнчиликда экинлар хрсилдор-лигининг усишининг 50 фоизи минерал угитлар хиссасига тугри ке-лар экан. Пахтачиликда, ернинг табиий унумдорлиги гектар бошига, уртача 12-14 центнер хрсил олишни таъминлайди. Колган хрсил, яъни кушилган хрсил ерга кушимча мехнат ва маблаг сарфлаш на-тижасида мехнат унумдорлиги ошиши хисобига етиштирилади. Хакикатда сарф килинган соф микдордаги угитнинг бир бирлигига етиштирилган хрсилнинг микдори аниклаб олингандан кейин уни режалаштирилган кушимча угит сарфига купайтириш оркали кушимча олинадиган хосил микдори аникланади.
X реж = X + Ук; + Кх = 30,0 + 0,2 х 18 - 30,0 + 1,6 = 31,6 ц/ га
Бунда: Хреж - режалаштирилган ҳосилдорлик, ц /га; X - эришилган уртача хосилдорлик, ц /га; Ук - кушимча угит сарфлаш меъёри, ц;
Кх- угит сарфлаш натижасида мехнат унумдорлиги ошувчи хисобига олинадиган хрсил коэффициента.
Хар бир кишлок хужалик корхонасида алмашлаб экишнинг маълум тизими кулланилади. Экинлар далаларда схемада белгилан­ган тартибда тула жойлашиб булгандагина алмашлаб экиш узлаштирилган хисобланади. Экинларни алмашлаб экиладиган да­лаларда белгиланган тартибда бир марта алмашиб чикиш даври ро­тация даври дейилади. 9 далали алмашлаб экиш схемасида бир ро­тация даври 9 йилга тенг булади.
Алмашлаб экишга иктисодий жихатдан бахр беришда куйидаги курсаткичлардан фойдаланилади:

  • алмашлаб экиш жорий этилган майдонинг хар бир гектари-
    дан олинадиган махсулот микдори (натура ва пул ифодасида);

  • мехнат унумдорлиги даражаси;

  • махсулот таннархи ва рентабеллиги;

  • ишлаб чикаришнинг даврийлик даражаси ва даврлар буйича
    мехнат харажатларининг таксимланиши;

  • алмашлаб экишнинг у ёки бу схемасини узлаштириш ва
    куллаш билан боглик булган капитал сарфлари ва уларни коплаш
    муддатлари.

Шу билан бирга қитшлоқ хўжалиги ерларидан фойдаланишнинг иқтисодий самарадорлигини оширишда қуйидаги тадбирларни ам алга ошириш мақсадга мувофиқ:

  • ерлар шўрланиш даражасининг ошиб бориш ва ер ости сувларни кўтарилишига экинлар таркиби такомиллашмаганлиги:

  • шўрланган ерлар самарадорлигини оширишнинг тўртта йўналиши иқтисодий, технологик, экологик ва ижтимоий тадбирлар бир-бирига боғлаб олиб борилганда самара бериши мумкин;

  • ерни иқтисодий баҳолашда ялпи маҳсулот қийматини ёки соф даромадни зарурий харажатларга нисбатан самарадорлигини аниқлаш тўғри хулоса чиқариш учун имконият бермайди. Шунинг учун ерни қийматига қараб баҳолашда дифференцияал ер рентаси миқдорини ҳисоблашда асосий экинлар-пахта ва ғаллани асос қилиб олиш керак;

  • ер ости сувлари яқин жойлашган ва такрорий шўрланишга мойил ерларда суғориш технологиясини такомиллаштириш зарур. Ерлар шўрини ювишда, шўр ювиш сони ва бериладиган сув ҳажми ҳамда муддатига қаттиқ риоя қилиш лозим;

  • шўрхак ерлар самарадорлигини ошириш учун катта инвестиция керак бўлади. Шуни ҳисобга олиб, инвестицияни жалб қилиш учун махсус бир неча комплекс муаммоларни ўз ичига олган лойиҳалар тайёрлаш ва вилоятда етиштирилаётган пахта толасини 20-25 фоизини мелиорация ва моддий-техника базасини мустаҳкамлаш учун ажратиш зарур.

5- амалий мавшғлот:


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   71   72   73   74   75   76   77   78   ...   89




©dereksiz.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет