Кириш (PhD) диссертацияси аннотацияси)
жүктеу/скачать 496.62 Kb. Pdf көрінісі
|
| бошяланг – оёқ яланг, қушбўйин – дутор бўйин ва ҳоказо. Қолип бир хил ва
компонентларнинг биттаси бир хил бўлган қўшма сўзлар ҳам турлича ёзилмоқда: биратўла, бирваракай, бирдам, бирдан, бирпас – бир зум, бир
Хуллас, ўзбек тилида ҳам, кўпгина тилларда бўлгани каби, қўшма сўзларни, жумладан лексемалашувга учраган бирликларни қўшиб ёки ажратиб ёзиш тамойили амал қилади. Уларни бир-биридан фарқлаш маълум қийинчиликларни юзага келтиради, албатта. Бу, айниқса, сўзларнинг ижтимоийлашув жараёнида яққол кўзга ташланади. Бу жараён улар токи меъёрлашиб, орфографик ва орфоэпик қоидалар кўмагида ўз «паспорти»га эга бўлгунга қадар давом этади. Бу нима билан боғлиқ? Шу билан боғлиқки, лексемалашув туфайли айрим сўз бирикмалари яхлит бир шаклга келгунга қадар турли босқичларни босиб ўтади. Уларнинг баъзилари аллақачон қўшилиб кетган, баъзилари шунга яқинлашиб қолган, бошқа бирлари эса ҳали бу даражага бориб етмаган, яъни қўшилиб улгурмаган. Бу тилнинг тараққиёти билан боғлиқ равишда секин-аста юзага келувчи жараёндир.
14 Диссертациянинг иккинчи боби «Лексемалашув ҳодисаси ва унинг назарий асоси» деб номланган. Бобнинг «Лексемалашув ҳодисаси ва унинг
ҳодисасининг тилшуносликда ўрганилиши, лингвистик манбалардаги таърифлари хусусида сўз юритилган. Дунё тилшунослигида лексемалашув ҳодисаси бўйича муайян
ишлар амалга
оширилган 11 . Жумладан, Е.Б.Яковлеванинг диссертациясида инглиз тилидаги тузилиши ва кўлами турлича бўлган лексик ва синтактик қўшилмалар қиёсий таҳлил қилинган, шу асосда морфология ҳамда синтаксис ўртасидаги муносабат аниқланган 12 .
бўладики, муайян воситалар билан грамматик шаклланган эркин бирикма тилнинг тарихий тараққиёти натижасида ўзаро грамматик алоқасини йўқотиб, битта лисоний бирликка айланади. А.И.Кузнецова: «ҳар қандай тилнинг тараққиётида бир-бирига боғлиқ икки тенденция: айрим мустақил сўзларнинг ёрдамчи воситаларга айлантирадиган грамматикалашув ҳамда ёрдамчи воситаларнинг сўзнинг узвий қисмига, яъни морфемаларга айлантирувчи лексемалашув»лигини таъкидлаб, бу агглютинатив тилларда, жумладан, туркий тилларда кузатилишини уқтиради
13 . Айтилган мулоҳазалардан лексемалашув ҳодисасини нограмматикалашиш, грамматикалашув ҳодисасини эса нолексемалашиш тарзида тушуниш ҳам мумкин.
Ўзбек тилшунослигида лексемалашув ҳодисасини ёритишга бағишланган махсус тадқиқот йўқ, йўл-йўлакай айтилган қайдлар мавжуд. Хусусан, «лексемалар ҳосил бўлишининг навбатдаги кенг тарқалган усули лексемалашишдир. Тарихан сўз бирикмалари (ҳатто гап) қолипларининг ҳосиласи бўлган сўз бирикмалари (гап қисмлари) орасидаги синтактик алоқанинг йўқолиши ва бу ҳосилаларнинг шакл ҳамда мазмун бутунлиги, тайёр, турғун бирликларга айланиши лексемалашиш дейилади. Масалан, (бошоғриқ, белбоғ, ишбоши, қўлқоп, кўзойнак ва ҳ.к.) каби лексемалар шулар жумласидандир» 14 . Аммо лексемалашув сўз ясалиши билан боғлиқ ҳодиса бўлгани боис сўз ясалиши, лексикология ва грамматикага оид кузатишларда қисқа мулоҳазалар билдирилган. Ўзбек тили материаллари ҳам лексемалашувга тортилган эркин бирикма ва
ҳосила лексеманинг маънолари ўртасида умумийлик, яқинлик
мавжудлиги, ҳатто эркин бирикма қисмларининг маънолари лексемалашган
11 Балаж Я. Синтагматизация и лексикализация (к теоретическим вопросам лексикологии и лексикографии) / Лексикология и лексикография. – М.: Наука, 1972. – С. 23-47; Кузнецова О.Д. О понятии лексикализации фонетических явлений в говорах
// Вопросы языкознания. – Москва, 1978. -№2. – С.12-14; Михалева Е.В. Явление лексикализации внутренней формы слова: дисс.канд.филол.наук. – Томск, 1994. – 274 с.; Шемаева Е.В. Когнитивные основы лексикализации форм множественного числа имени существительного (на материале английского и русского языков). Дис…канд.филол.наук. – Белгород, 2014. – 162 с. 12 Яковлева Е.Б. Просодия атрибутивной синтагматики в современном англиском языке: Автореф дисс.канд.филол.наук. – Москва, 1976. – 23 с. 13 Кузнецова О.Д. О понятии лексикализации. Лексикализация фонетических явлений в говорах // Вопросы языкознания. – Москва, 1978. -№2. – С.111-114. 14 Неъматов Ҳ., Расулов Р. Ўзбек тили систем лексикология асослари. – Тошкент: Ўқитувчи, 1995. – Б.45. 15 бирликда тўлиқ акс этишини кўрсатди. Масалан, белбоғ лексемаси англатадиган маъно бел ва боғ сўзларининг маънолари билан яқин боғлиқликдадир. Р.М.Гайгер лексика ва сўз ясалишидаги мунозарали масалаларга тўхталиб, лексемалашувнинг мақомини аниқлашда ноаниқликлар мавужудлигини айтиб ўтган эди. Лексемалашув жараёнида қандай ҳодиса юз беради – шакл ясалишими ёки сўз ясалишими деган мунозара, табиий равишда уни грамматика доирасида қараш лозимми ёки лексикологиянинг ўрганиш объекти бўлиши керакми, деган масалани ҳам келтириб чиқарган 15 .
лексемалашув жараёнида ҳам янги шакл ясалади, ҳам янги сўз ясалади. Ясалган янги бирлик ўзининг янги шакли ва янги маъноси билан лексикология ихтиёрига ўтади. Шунгача кечадиган жараён эса грамматик қоидалар доирасида юз беради. Шунинг учун ҳам лексемалашув ҳодисасини сўз ясалиши ва у орқали грамматика доирасида қарашга шубҳа билдиришнинг ҳожати йўқ. Бобнинг «Грамматик шакллар ва лексемалашув» номли иккинчи бўлимида (2.2.) лексемалашув ҳодисасининг кенг ва тор маънода тушунилиши хусусида тўхталиниб, тор маънода фақат бирикманинг сўзга айланишини қамраб олиши, кенг маънода эса грамматик бирликларнинг лексемалашувга тортилишини ҳам ўз
ичига олиши
ва бундай
лексемалашувда мотивловчи асоснинг ҳам иштироки сезилиши эътироф этилган. Лексемалашувнинг юз бериш жараёнида икки сўзнинг ўзаро бирикиши натижасида янги бир маънони англатадиган тил бирлиги пайдо бўлиши лозим. Шундай экан, ҳосила маъно янги бирлик таркибига кирган лексемаларнинг дастлабки маъноларини бутунлай инкор этадими? Йўқ, албатта. Бундай хулосага келиш мантиқсизлик бўлар эди. Лексемалашув ҳодисаси туфайли содир бўлган янги сўз икки, балки ундан ортиқ лексемаларнинг негизида ҳосил бўлар экан, уларнинг мазмунидан бутунлай узоқлашиб кетмайди. Гарчи узоқ вақт ўтиши билан бу муносабат сезиларсиз ҳолатга келиб қолган бўлса ҳам, тарихий планда ўрганиш бу яқинликнинг мавжуд эканлигини исботлаб беради. Шундай экан, лексемалашув натижасида ҳосил бўлган бирликда ҳам мотивловчи асос бор, деб айта оламиз. Масалан, сўз+қўшимча структурасида бу нарса аниқ билиниб турибди, яъни унда сўз – мотивловчи асос, қўшимча – восита. Лексемалашув маҳсули бўлган сўзларда мотивловчи асос иккита ёки ундан ортиқ бўлиши мумкин.
Икки ёки ундан ортиқ мустақил бирликларнинг ўзаро бирикиб, лексемалашуви бу жараённинг бир кўриниши сифатида қаралади. Илмий адабиётларда сўзнинг грамматик шакллари ҳам лексемалашувга учраши мумкинлиги қайд этилади. «Бунда сўз шаклларидан бирининг ўз
15 Гайгер Р.М. К вопросу о лексикализации деминутивов / Вопросы структуры и функционирования русского языка. Сборник. Вып.5. – Томск, 1984. – С.3-14. 16 парадигмасидан қисман узоқлашиши натижасида улардан бири, одатда кейингиси алоҳида маъно касб этади. Масалан, рус тилида грязь – «ботқоқ, лой, балчиқ», грязи – «шифобахш балчиқ» 16 .
феъллардан келаси замон сифатдош шаклини ясайдиган -ар қўшимчаси баъзи сўз бирикмаларининг лексемалашувида асосий грамматик восита бўлади: жүктеу/скачать 496.62 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|