Кәсіпорын экономикасы : оқу құралы. Атырау,2019

IV-БӨЛІМ. КӘСІПОРЫН ҚЫЗМЕТІНІҢ ҚАРЖЫЛЫҚ
НӘТИЖЕЛЕРІ ЖӘНЕ ТИІМДІЛІГІ 
Тақырып 10. Кәсіпорын қызметінің қаржылық
нәтижелері
10.1 Кәсіпорын қаржы нәтижелері түсінігі
Қаржылық нәтиже өнімді өндіруге және сатуға байланысты кәсіпорын
жұмысының циклын аяқтайды (орындалатын жұмыстар, көрсетілетін
қызметтер) және сонымен қатар оның қызметінің келесі раунды үшін қажетті
шарт болып табылады. Кәсіпорынның қаржылық нәтижелерінің жоғары
көрсеткіштері салықтан босату арқылы мемлекеттік бюджеттің нығаюын
қамтамасыз етеді, кәсіпорынның инвестициялық тартымдылығының өсуіне,
өндірістегі және қаржы секторларындағы іскерлік белсенділіктің өсуіне
ықпал етеді. 
Кез-келген кәсіпорын үшін қаржы нәтижесін алу кәсіпорынның
(нарықтың) өз қызметінің нәтижелерін тануы немесе кәсіпорыннан
шығарылған өнімнің, жұмыстардың немесе қызмет түріндегі өнімнің сатылу
нәтижесін алуын білдіреді. Содан кейін кәсіпорын үшін түпкілікті қаржылық
нәтиже сатудан түскен шығындардың балансы және оны алу үшін жұмсалған
шығындар болады. Мемлекет үшін бизнестің соңғы қаржылық нәтижесі
салық салынатын салық болады. Иесі үшін, инвестор, түпкілікті қаржылық
нәтиже пайдасына бөлінген салықтан кейін пайданың бір бөлігі болып
табылады.
153

Салық салу мен дивидендтер төлеуден кейінгі пайда, кредиторлар
алдындағы пайыз - бұл кәсіпорынның өндірістік және әлеуметтік дамуы үшін
таза қаржылық нәтижесі.
Нарық жағдайында пайда тауар кәсіпкерлігінің қаржы-шаруашылық
қызметінің негізгі мақсаты болып табылады. Максималды пайданы алуға
ұмтылу олардың қызметінің нәтижесі үшін толық экономикалық
жауапкершілікті көтеру қажеттілігіне байланысты. Бұл жағдайда өндіріс
көлемі мен өткізу көлемі алғышарт болып табылады, онсыз пайда болмайды.
Кәсіпорындардың (ұйымдардың) қаржысы - әр түрлі ақшалай
қаражаттар ағымында көрсетілген ұйым қаражатын айналымы процесінде
капиталды, табысты және қаражатты қалыптастыруға және пайдалануға
байланысты монетарлық қарым-қатынастардың кең ауқымын қамтитын
мемлекеттік қаржы жүйесінің салыстырмалы түрде тәуелсіз аймағы.
Кәсіпорында қаржы ресурстарының негізгі бөлігі қалыптасады және оның
экономикалық өсуі мен әлеуметтік дамуының негізгі көзі болып табылады.
Кәсіпорындардың шаруашылық қызметіндегі қаржының рөлі улкен, 
олардың негізінде төмендегідей үдерістер жүзеге асады:
-
қаражаттың жекелеген айналымына қызмет көрсету, яғни құндылықтың
өзгеру формалары. Осындай циклды жүзеге асыру барысында
құндылықтың ақшалай нысаны тауарға айналады және дайын өнімді
өндіру және сату процесі аяқталғаннан кейін құнды тауар пішіні
түпнұсқалық ақшалай нысанда (дайын өнімді сатудан түсетін табыс
түрінде) қайта пайда болады;
-
материалдық шығындарды, оның ішінде амортизацияны, жалақы қорын 
(соның ішінде бюджеттен тыс қорларға жарналарды қоса) және пайда 
түрінде әрекет ететін таза табысты қайтару үшін қорға тауарларды 
сатудан түскен кірістерді (жанама салықтарды төлегеннен кейін) бөлу;
-
пайданың бюджетке төленетін төлемдерге (табыс салығына) қайта
бөлінуі және кәсіпорын иелігінде қалдырылған пайданың өндірістің және
әлеуметтік дамудың негізігі қаржыландыру көзі болуы ;
-
тұтыну, жинақтаушы қорлар, резервтер үшін және оның қаржылық 
жоспарында (бюджетінде) көзделген басқа мақсаттар үшін кәсіпорынның 
иелігінде қалдырылған пайданы пайдалану (таза пайда);
-
қорлардың жекелеген айналымы процесінде материалдық және ақша
ресурстарының қозғалысы арасындағы сәйкестіктің, яғни сыртқы
қаржыландыру көздерінен кәсіпорынның өтімділігін, төлем қабілеттілігі
мен қаржылық тәуелсіздігін сақтауды бақылау.
Қаржыландырудың қалыптасуы тауар-ақша қатынастарының және
мемлекеттің реттеуші рөлінің болуымен тығыз байланысты.
Кәсіпорындардың қаржылық қатынастарының айтарлықтай бөлігі азаматтық
заңнамамен реттеледі: түрлі ұйымдастырушылық-құқықтық нысандардағы
кәсіпорындар үшін уәкілетті және резервтік капиталдың мөлшері мен тәртібі;
акцияларды орналастыру және сатып алу, жекешелендіру, тарату,
банкроттық рәсімдері; ағымдағы шот бойынша дебеттік қаражаттардың
154

басымдықты тәртібі; өндірістік шығындарға жататын шығыстардың құрамы;
есеп саясатының параметрлері, нысандар және салық ставкалары.
Кәсіпорындарды қаржыландырудың материалдық негізі тауар-ақша
қатынастары жағдайында ақшалай қаражат ағыны түрінде жүзеге
асырылатын капиталдың айналымы болып табылады.
Осылайша, өнімдерді сатудан түскен түсімнің бір бөлігі материалдық
шығындар мен еңбек шығынын өтеуге бағытталуы керек. Бірақ компания
қаражаты есебінен ақшалай қаражат жинақталған амортизация түрінде негізгі
құралдар мен материалдық емес активтер. Негізінде, олар жаңа
жылжымайтын мүлік сатып алуға арналған, бірақ оны сатып алғанға дейін
олар кәсіпорынның айналымында болады.
Бұдан басқа, тауарларды сатудан түсетін түсімдердің есебінен болашақ
шығындар мен төлемдердің ақшалай резервтері құрылады, оның құрамы
кәсіпорынның бухгалтерлік есеп және есепке алу саясаты саласындағы тиісті
нормативтік құжаттармен реттеледі. Кәсіпорындар сондай-ақ өндірістің
өзіндік құны бойынша негізгі өндірістік активтерді жөндеудің күрделі
түрлерінің шығындарын біркелкі жүзеге асыруға арналған жөндеу қорын
құруы мүмкін.
Бөлу үрдісі қайта тарату процесі арқылы жүреді. Мәселен, жалақы
төлеген кезде жеке табыс салығы мен әлеуметтік салық салынады.
Дивидендтерді төлеу жеке және заңды тұлғалардың - акциялардың меншік
иелерінен алынатын табысқа салынатын салыққа байланысты.
Төленген түсімнің жалпы сомасында компания пайда түріндегі табыс алады.
Нәтижесінде, компания айналымы таза табыс (таза пайда) болып табылатын,
яғни соңғы қаржылық нәтиже (салықтан кейінгі пайда) мен салықты және
басқа төлемдерді төлеуге бағытталған соманың арасындағы айырманы (өткен
жылдар мен есепті жылдың) бюджетте қалдырады.
Қолданыстағы заңнамаға және ұйымның құрылтай құжаттарына сәйкес таза
пайдаға байланысты резерв капиталының құрылуы мүмкін.
Қайта бөлу процесінде сондай-ақ қаражаттың сипаты бар кәсіпорынның
бірқатар ақша көздері қалыптасты:
-жарғылық капитал (жарғылық капитал, жарғылық капитал) - кәсіпорын
құрылтайшылардың (қатысушылардың) жарналары немесе меншік иесі
берген кәсіпорыннан шығарылған кезде құрылған жағдайда. Оны
қалыптастыру тәртібі (ең төменгі құн, жарналардың мерзімдері, қаражатты
қосымша тарту) заңмен реттеледі. Жарғылық капитал ұзақ мерзімді активтер
мен ағымдағы активтердегі қаражатты игеруге арналған
- мақсатты қаржыландыру және бюджет кірістері - тиісті заңдарда көзделген
жағдайларда;
- мақсатты шараларды жүзеге асыру үшін салалық және салааралық тыс
қаражаттардан және басқа кәсіпорындар мен жеке тұлғалардан мақсатты
қаржыландыру және түсімдер.
Бұдан басқа, кәсіпорын қаражатының айналымында акционерлік ақшалай
сыйақылар түрінде және қосымша капиталдың ақшалай бөлігін құрайтын
155

ақшалай қаражат көздері, сондай-ақ арнайы резервтер сипаты, яғни болашақ
шығыстар мен төлемдер бойынша қатысады.
Кәсіпорындардың кассалық көздерін (капиталды, кірісті, қорларды және т.б.)
қалыптастыру және пайдалану үдерісінде және кәсiпорындардың қаржы
саласының экономикалық тиiмдiлiгiн көрсететiн және, тиісінше, қаржылық
қатынастарды көрсететiн ақшалай қатынастардың кең ауқымы бар. Басқару
шешімдерін қабылдау үшін мүдделі тараптардың келесі топтары
бөлінуімүмкін:
1. Кредиторлар. Олар компанияның тұрақты қаржылық жағдайын ұстап
тұруға қызығушылық танытады, бұл оларға қарызды өтеуге және оған
уақытында мүдделі болуына мүмкіндік береді. Бұл еркін ақшаны тарту және
орналастыру (қарыздарды, қарыздарды, сақтандыру төлемдерін және
сақтандыру төлемдерін алу, ақша талаптарын беруді қаржыландыруды алу,
жеке зейнетақы қорларына төлемдер және т.б.) бойынша қаржылық
қатынастар.
2. Кәсіпорын иелері. Олар компанияға қосқан үлесінің құндылығын сақтауға
және арттыруға және табысқа ие болудан мүдделі. Кәсіпорынға меншік
құқығы оның акцияларын сатып алу арқылы және акцияларды сатып алу
арқылы жүзеге асырылуы мүмкін (егер кәсіпорын АҚболған жағдайда).Бұл
жағдайда компания мен меншік иелері арасында меншікті капиталдың
қалыптасуы мен тиімді пайдаланылуы, сондай-ақ дивидендтер мен
пайыздарды төлеу туралы қаржылық қатынастар туралы айтылады;
кәсіпорындар және басқа да серіктестер қарапайым серіктестік келісімдеріне
және бірлескен қызметтің және кәсіпорындардың (еншілес және бас
компаниялардың) ақша қаражаттарын бөліп тарату туралы серіктестердің
табыстарын бөлуіне қатысты.
3. Кәсіпорын қызметкерлері. Олардың мүдделерінің бір бөлігі жұмыс
уақытына әлі төленбеген пайдаға қатысты, сондай-ақ табыс салығын,
зейнетақы қорына аударымдар, басқа шегерімдер мен несие сипатына ие
алымдар туралы.
Компанияның қызметкерлерінің ішінде компанияның барлық
салаларында қаржылық жағдайын және компанияның келешегін нығайтуға
мүдделі қаржылық менеджерлер тобын атап өтуге болады. Сонымен қатар,
бұл менеджерлер, әдетте, дивидендтер алуға құқығы бар кәсіпорынның
бірлескен иелері болып табылады.
Қаржылық қатынастар капиталдың, кірістердің, қорлардың, резервтердің
және кәсіпорынның қаражатының басқа да ақша көздерін қалыптастыру мен
жылжыту (тарату, қайта бөлу және пайдалану) процесінде пайда болады,
яғни оның қаржы ресурстары. Бұл басқарудың тікелей нысандары болып
табылатын ақшалай қаражаттар мен қаржылық ресурстар.
Кәсіпорынның қаржы ресурстары кәсіпорынның барлық қызмет түрлерін өз
кірістерінен, жинақ және капиталдан, сондай-ақ әртүрлі кіріс түрлерінен
жүзеге асыру үшін қажетті активтерді қалыптастыру үшін жинақтаған
қаражат көздері болып табылады.
156

Әлеуетті қаржы ресурстары өндіріс кезеңінде қалыптасады, жаңа құн
құрылды және ескі өнім дайын өнімге беріледі. Бірақ материалдық салада
жұмыс істейтіндер қаржы ресурстарын шығармайды, бірақ еңбектің өзіндік
түрлеріне байланысты.
Қаржылық ресурстардың нақты қалыптасуы сатылым кезеңінде ғана іске
асырылады, егер шығындар жүзеге асырылса және құндылықтың жекелеген
баптары (өтеу, сыйақы және пайда) тауарларды сатудан түсетін түсімнен
өзгеше болса.
Қажетті мөлшерде қаржы ресурстарының болуы кәсіпорынның қаржылық
жағдайын, яғни оның кез-келген кезеңіндегі қаржылық тұрақтылығы мен
төлем қабілеттілігін алдын-ала белгілейді.
Коммерциялық ұйымдар мен кәсіпорындардың қаржылық қатынастары
экономикалық қызмет негізіне байланысты белгілі бір принциптерге
негізделеді: экономикалық тәуелсіздік, өзін-өзі қаржыландыру, материалдық
қызығушылық, қаржылық міндеттеме, қаржылық резервтер.
Экономикалық тәуелсіздіктің принципі қаржы саласында тәуелсіздік
болмаған жағдайда жүзеге асырыла алмайды. Оны жүзеге асыру
шаруашылық субъектілері меншік түріне қарамастан өз шығындарын,
қаржыландыру көздерін және пайда табу мақсатында қаражатты
инвестициялау бағытын дербес анықтайды.
Өзін-өзі қаржыландыру принципі. Бұл принципті іске асыру -
шаруашылық субъектінің бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз ететін
кәсіпкерлік қызметтің негізгі шарттарының бірі. Өзін-өзі қаржыландыру
өнімдерді өндіруге және сатуға жұмсалған шығыстарды, инвестицияларды
және өз қаражаты есебінен өндірісті дамытуды және қажет болған жағдайда
банк және коммерциялық несиелерді толық өтейді. Қазіргі кезде барлық
кәсіпорындар мен ұйымдар бұл принципті толықтай жүзеге асыра алады.
Материалдық қызығушылық принципі - оның объективті қажеттілігі
кәсіпкерлік қызметінің негізгі мақсаты - пайда табу. Экономикалық
қызметтің нәтижелеріне қызығушылық кәсіпорындар мен ұйымдардың,
жекелеген қызметкерлер мен жалпы мемлекеттің ұжымдарында бірдей. Бұл
принципті іске асыру лайықты жалақы, мемлекеттің оңтайлы салық саясаты,
тұтынуға және жинақтауға арналған таза пайданы бөлудегі экономикалық
негізделген пропорцияларды сақтау арқылы қамтамасыз етілуі қажет.
Қаржылық резервтерді ұсыну қағидасы. Қаржылық резервтерді және
басқа да осындай қорларды қалыптастыру қажеттілігі әрдайым тәуекелге
ұшырайтын кәсіпкерлік қызметпен байланысты. Нарықтық қатынастар
жағдайында тәуекелдің салдары өз бастамасы бойынша әзірлеген
бағдарламаны өз еркімен және өз бетінше жүзеге асыратын кәсіпкерге
тікелей әсер етеді.
Қаржылық нәтижелер кәсіпорынның тиімділігін көрсететін негізгі
көрсеткіш болып табылады. Коммерциялық ерекшеліктер өндірістік
кәсіпорындары өндіріс шегінен тыс жатқан басқа салалармен салыстырғанда
қаржылық нәтижелерді есепке алу мен жоспарлауға жауапты көзқарасқа ие
болады.
157

Қаржылық нәтижелерді басқару процесінің мазмұны кәсіпорынның негізгі
стратегиялық және тактикалық мақсаттарына сәйкес оларды
қалыптастырудың барлық негізгі аспектілері бойынша басқару шешімдерін
қабылдау және енгізу процесі ретінде анықталуы керек. Осы үдерістің негізгі
бағыттарын дамыту кезінде тұтастай алғанда кәсіпкерлікті дамыту
мақсаттарына қатысты негізгі және бағынатын мақсаттарды анықтау керек.
Қаржы нәтижелерің өздері кәсіпорында қалай жұмыс істеп жатқаны,
нарықта қалай сезінетіні, осы кәсіпорынның тактикалық және стратегиялық
перспективалары қандай екенін сипаттап көрсетеді. Жалпы алғанда,
қаржылық нәтижелер өндірістік кәсіпорынының әл-ауқатының өте сезімтал
көрсеткіші болып табылады. Жалпы қаржылық нәтижелерді басқарудың
негізгі мақсаты компанияның стратегиясын жүзеге асырудың әр кезеңінде
қажетті көлемді қамтамасыз ету болып табылады. Сонымен бірге,
компанияның барлық ағымдағы есеп-қисабын жүзеге асыруға, тұрақты төлем
деңгейін сақтауға және сайып келгенде, кәсіпорынның жалпы мақсаттарына
сәйкес келетін таза пайда алуға мүмкіндік беретін қажетті өлшем болып
табылады. Қаржылық нәтижелерді басқарудың негізгі мақсаты кәсіпорынның
жалпы мақсаттарына байланысты өзгеруі мүмкін. Егер тұтастай алғанда
өнеркәсіп кәсіпорны дамудың жоғары қарқынына, сату көлемінің өсуіне,
нарықтың бір бөлігін жеңуге, пайдасын барынша арттыруға бағытталған
болса, онда қаржылық нәтижелерді қалыптастырудың мақсаты өсудің
жоғары қарқыны болып табылады.
Егер өнеркәсіп кәсіпорны өз қызметіне тұрақтылықты арттырса, оны
ең жоғарғы рентабельділік деңгейіне немесе тек қана үзіліссіз қызмет етуге
ынталандыратын болса, қаржылық нәтижелерді басқару ағымдағы төлем
қабілеттілігін қамтамасыз ететін беолгіленген көлемде қаражатты
қамтамасыз етуге бағытталуы керек. Егер иелердің мүдделері кәсіпорынның
басшылығында болса, түпкілікті қаржы нәтижелерін қалыптастырудың
мақсатты көрсеткіштері - бұл инвестицияланған немесе меншікті капиталдың
табыстылығы сияқты көрсеткіштер қарастырылуы қажет. Белгіленген
қаржылық көрсеткіштерді басқару мақсаттарының артықшылығы оларды
өндіріс шаруашылықтарын қабылдау үдерісіне балама таңдау кезінде
критерийлік бағалау ретінде әрекет ете алатын жоспарланған көрсеткіштер
немесе нысаналы стандарттар түрінде сандық бағалау мүмкіндігі.
Қабылданған өндіріс шаруашылықтарын материалдандыру процесінің үрдісі
мен нәтижесін бақылауға мүмкіндік беретін шешімдер. Қажетті
нәтижелерден нақты нәтижелердің ауытқу дәрежесі, тұтастай алғанда, осы
процесті басқару деңгейін көрсетеді.

жүктеу/скачать 1.45 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: