арғұн немесе арғы (ару) ғұн

Қазақстан тарихы (он бес дәріс) 
жазба деректерімен ұқсастық кездесіп отырады. Мысалы, Геродот скифтің 
патшасы Тарғытайдың үш ұлы болған дейді, олар: Липоксай, Арпоксай, 
Қолақсай. Осы ұқсастық жырда аталуы: Молақсай, оның баласы Алаңқай – 
Арпақсай, нағашысы Құлансер – Құлансай – Қолақсай зерттеушіге сырды 
ашуға мегзейді. Геродот «Мельпонема» кітабында: «... ағаштан істеген 
үйлері бар, оны ақ киізбен жабады. Төңіректегі жұрт оларды киелі 
санайды. Көрші елдердің дау-шараларына төрелік айтады. Бұл халықтың 
аты аргиппей» деп, басқа да ерекшеліктерін жазады. Птоломей б.д.д. ІІ 
ғасырда ғұндар (ғұн атауын қателіксіз белгілеуінде) Солтүстік Кавказда 
отырғанын айтады. 
Көшпенділермен алғашқы кездескен эллиндер кейінгі ұрпақтарына 
салт атта отырған жауынгерлерді бірінші көргенде «кентаврлар» (человек 
лошадь) деп үрейлі атау қалдырды. Эллин, Ұрымдықтар екі теңіздің 
ортасында мекендеген халықты гипорборейлер, жалғыз көзді құбыжықтар 
деп атапты. Бұл жердегі бір гәп (жалғыз көз деген сөздің тарихын ашу) 
ғұндардың қолданған ұранында болуы керек. Шынайы түркі тілінде ғұн, 
гүн, һүн бір ұғым береді – «күн» немесе «шығыс» деген мағынаға саяды. 
Басқа елдерге төрт көзді Ғұндар бірлігіне жататын: Арғұнда, Барғұнда, 
Өрғұнда, Дарғұнда бір ғана ғұндар болып табылады. Төрт ірі тайпадан 
құрылған бірлестік сыртқы жұртқа бір ғана ғұн болып танылғанымен, 
өздерінің аумақтық және басқа да себептерге байланысты өзара бір-бірін 
өрдегі ғұндар (өрғұн, орхұн, орхон ), дара ғұндар (дарғұн, таргин, даргин ), 
бергі ғұндар (бұрғұн, барғұн, барын ), арғы ғұндар (арғұн, аруғұндар) деп 
бөлініп отырған. Осы ғұндардың негізгі белгісі - өзінің атына сай және 
күншығысты мегзейтін күн таңбасы – дөңгелек күн суреті. Әлемге 
жайылған ғұндар осы таңба арқылы танылған. Бір көз, екі көз, үш көз, 
төртеуі біріксе, төрт көз суретін салған туларын желбіретіп, көрші 
елдерге ел бірлігін айбар қылып көрсетіп, бірліктерін осылай бекітіп 
отырған. Қазақтан қалған мұра сөз - «Төрт көзің түгел болмай...» деген 
нақыл сол кезден келіп отырған жоқ па? Еуропа елдеріне ишкуз деп атын 
қалдырған ел – осы ғұндардың үш тайпа бірлігі – үш көз. Монғол ханы 
Мөңкеге бара жатқан Людовик ІХ – елшісі, монах В.Рубрук Іле алқабында 
«Эквиус қаласында болдым, одан шығып қарлықтар астанасы Қойлықта 
болдым. Онда мұсылмандармен бірге, өздерінің шіркеуі бар христиандар 
тұрады екен»- деп, жазады. Сондағы қазіргі Дунгановка селосының 
орнында болған Эквиус – ғұндардың Екі көзі болуы мүмкін. Осы ру-
тайпалар мен тайпалық одақтардың аты қазақ ішінде қазіргі күнге дейін 
сақталуда. Әрбір рудың өзіне тән таңбасы және ұраны бар. Бұл таңбаны 
ерте кезде рудың малына басқан, сол рудан өлген адамдардың моласының 
басына тасқа ойып орнатқан. Бірнеше ру бірлесіп тоқтам жасасқан жерде 
тасқа ойып белгі соққан. Ру таңбасы сол рудың нышаны орнында 
қолданылған, рудың жалауларына салынған. Қазақтың көптеген ру аттары 
сол рудың таңбасы арқылы аталған. Мысалы: бағаналы, балталы, 

Қазақстан тарихы (он бес дәріс) 
шанышқылы, ергенекті, тарақты, ошақты және т.б., сол сияқты дулаттың, 
табынның бір көз таңбасы; арғынның екі дөңгелек көз таңбасы ғұндардың 
тайпа бірлігі емес пе деген ойға жетелейді. Ал енді, қазақты 
қалыптастырған ру-тайпалардың көпшілігі ежелгі заманнан тартып 
Еуразияның кең даласында көшіп-қонып өркениет көтерген ұлы түркі 
тілдес ру-тайпалар екені белгілі. Алайда, сан ғасырлық тарихи дамудың 
сырын ашуда рудың атауы, олардың таңбасы, түптеп келгенде ауызша 
тарих-шежірелер мен аңыздарды және көптеген себептерді қолдана 
отырып сырын ашып отырсақ, тарихымыз барған сайын кемелденіп 
«ақтаңды» тұстары баянды болушы еді. Яғни, батыс пен шығыстың 
жылнамаларынан, өзіміздің туындыларымыздан тірнектеп іздеп жүру – 
қазіргі заманның қажеттілігі, Қазақ деген халқымыздың ортақ тарихын 
ашу. 
Сонымен, тарихта ғундардың да аты кеңінен жайылған б.д.д. ІV-ІІІ ғғ.
мен біздің заманымыздың V-VІ ғасырлар тұсында әлемге әйгілі болған 
көшпелі өркениетін қалыптастырған қағанаттардың бірі. Ғұндар жоғары 
дамыған материалдық мәдениет пен әскери-әкімшілік принциптік түрде 
ұйымдасқан билік институтын және мәдени катализатор қызметін атқарған 
империялық құрылымды қалыптастырды. Мемлекет басында атадан балаға 
мұра ретінде ауысып отыратын Тәңірдің рақымымен берілген билік 
лауазымы Шаньюй (Тәңірқұты) басқарды. Оны «Тәңірдің ұлы», «Аспанда 
туған және Күнмен, Аймен безендірілген» деп таныды. Империяның барлық 
жері - Шаньюдің меншігі болып есептелді, ал Елін қорғауда - ол міндетті 
болды. Биліктегі келесі баспалдақ оның кеңесшілері мен әскер 
басшыларында болды. Төменгі чиндерге – тумэндер, мыңдықтар, жүздіктер, 
ондықтар жатты. Тумэндерді шаньюдің өзі тағайындап, оған жері мен 
халқын бөліп беріп отырды. Әр түрлі салық жүйелері мен міндетті түрде 
еркек қауымның әскер борышын өтеу заңы бекітілді. 
Сонымен, 
ерте 
көшпенділер 
дәуіріне 
қатысты 
ойымызды 
тұжырымдайтын болсақ, біздің дәуірімізге дейін VІІ-ІV ғасырларда 
Қазақстанның қазіргі аумағында сол кездегі аса қуатты сақ бірлестіктері 
және олармен тектес басқа да тайпа одақтарының құрылғанын көреміз. Б.д.д. 
III ғ. – б.д. V ғ. аралығында ғұндар, үйсіндер, сарматтар және қаңлылар 
сияқты тайпаларының өзара бірігуі тап осы кезеңге сай келеді. Жоғарыда 
аталған тайпалар VI ғасырда түркі деген ортақ атауға ие болып, Орталық Азия 
аумағында ортағасырлық империялық қуатты мемлекет құрылымын – Көк 
Түрік Қағанатын дүниеге әкелді. 
Осы ерте көшпенділердің Еуразия Даласында мәдени ырғақтары қандай 
болды деген сауал-сұрағына тоқталайық. Шексіз далада қимылсыз жату 
көшпелілік тіршілікке сәйкес келмейді. Ол - бір заңдылыққа бағынып, 
табиғаттың құрамдас бөлігі есебінде даланы игеруге бағыт ұстады. Кеңістікті 
меңгеру ісінде жылқының ерекше қызметіне назар аударып, оны адам еркіне 
көндірді. К.Ясперс айтқандай: «тағылықтан өркениетке өтуде жер суару 

Қазақстан тарихы (он бес дәріс) 
жүйелерін жасаумен қатар ... жылқыны пайдалана білу адамзат үшін өте 
маңызды болды»,- деді. Бұл әртүрлі мәдениеттердің сұхбаттасуына мүмкіндік 
берді және А.Вебердің пікірі бойынша: көшпелілер «Ұлы қоныс аударуы» атты 
құбылысты әкелді. Бұл өзге өркениеттердің қалыптасуына үлкен себебін 
тигізді. Мысалы, мұны грек мифологиясынан көруге болады: кентавр Хирон 
(көшпенді скифтің метафорасы) досы Прометейге көмек беру үшін мәңгілік 
өмірден бас тартады. Шумерлік жырдағы осы байланысты Гильгамеш пен 
Энкидудың (Энкиду – Ұлы Далада туған батыр бейнесі) достығынан да 
аңғарылады. О.Сүлейменов «Аз и Я» кітабында шумерлік және түріктік
мәдениеттерінің туыстығы жөнінде айғақты гипотеза келтіреді. Сонымен, 
А.Вебердің айтқан пікірімен ерте көшпенділер дәуірін толастасақ: 
«техногендік өркениет пайда болғанға дейін көшпелілер кеңістікте мәдени 
катализаторлар қызметін атқарды». Яғни, далалық өркениет әлемдік дамудың 
бір қозғаушы күші болғанын дәлелдейді.

жүктеу/скачать 1.48 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: