Өзіндік жұмыс тапсырмалары

158
159
11. ОҚУШЫНЫҢ ƏРЕКЕТІН БЕЛСЕНДІРУ ЖƏНЕ 
ИНТЕНСИВТЕНДІРУ ТЕХНОЛОГИЯЛАРЫ
Жоспар:
11.1. Ойын технологиясы
11.2. Проблемалық оқыту технологиясы
11.3. В. Ф. Шаталовтың тірек сигналдар технологиясы
11.1. Ойын технологиясы
Қазақстан Республикасының «Білім туралы» Заңында оқыту 
формасын, əдістерін, технологияларын таңдауда көп нұсқалық 
қағидасы бекітілген. Бұл білім мекемелерінің мұғалімдеріне, 
педагогтарына өзіне оңтайлы нұсқаны қолдануға мүмкіндік береді.
Бастауыш мектепте оқыту үдерісінде дидактикалық ойындар əрі 
оқу, əрі ойын қызметін қатар атқарумен ерекше орын алады. 
Ойын – балалар əрекетінің бір түрі, оқушыларды оқыту жəне 
тəрбиелеу мақсатындағы қарым-қатынастың əдісі мен құралы. Ойын 
əрекеті естің, ойлау мен қиялға, барлық таным үдерісіне əсерін 
тигізеді.
Ойын – балалардың шынайы ойлап тапқан шындығына тез, еркін 
енуіне, өзіндік «Менін» қалыптастыруға жəне шығармашылыққа, 
белсенділікке, өзін-өзі дамытуға мүмкіндік береді.
Ойын – əрқашан білім бола отырып, баланы білім алуға, еңбекке 
дайындайды.
Н. К. Крупская «Қандай ойын болмасын баланы бір нəрсеге 
үйретеді. Ең бастысы, баланы мұқияттылыққа, еңбекке, жолдасымен 
ынтымақты болуға үйретеді» – дейді.
Ойын балалар үшін оқу да, еңбек те. Ойын айналадағы дүниені 
танудың тəсілі. Ойын балаларға өмірде кездесетін қиыншылықтарды 
жеңудің жолын үйретіп қана қоймайды, ұйымдастырушылық 
қабілетін қалыптастырады дегенді айтуда ғалымдар.
Н. Ф. Талызина «Алты жасарлар ойнай отырып, логикалық 
қабылдау арқылы оқуды жəне математиканы таным қызығушылығын 
меңгереді. Бұдан бірте-бірте ойыннан кейін оқу əрекеті орын алады», 
– деген пікір айтты.
В. В. Давыдов оқушыларда танымдық проблемалық міндеттерді 
шештірудің жолдарын іздестіру арқылы шығармашылық тəжірибені 
меңгертуге болады, яғни соның нəтижесінде білім-білік, дағды 
дүниеге көзқарасын қалыптастыруды көздейді.
Н. К. Крупская өз еңбектерінде бала өмірінде ойынның 
маңызының зор екенін көрсеткен.
Балалар бір-бірімен ойнау арқылы қарым-қатынас жасауға, 
ұйымшылдыққа, еңбекке, мұқиятшылдық жағдайы ойын мазмұнына 
қарай шамалы уақытта ғана көрінетін дəлелдер. 
Психолог А.С.Выготский: «бала ойнау барысында өзінің 
кішкентай екеніне қарамастан оның ойлауы, іс-əрекеттері көп 
жағдайда ересек адам сияқты көрінеді» - дейді. 
Я.А.Каменский «ойынды рухани жəне дененің даму қозғалысы» 
- деді. Ойындар баланың жасына, халықтың əдет-ғұрпына сəйкес 
болу керектігін айтты. 
К.Д.Ушинский сабақ үйрету барысында ойын элементтерін 
орынды қолдану оқушылардың білім алу процессін жеңілдетеді – 
деді.
Жоғарыда айтылған мəселелерді теория жəне практика жүзінде 
ұлы педагог В.А. Сухомлинский терең жəне жан-жақты қарастырған.
Ойын үстінде оқушылар өзі үшін жаттығулар орындап, оқумен 
жаттығады жəне ойын үстінде салыстыру арқасында тапсырмаларды 
орындауға тырысады, ойын оқушыларды ізденуге, жеңіске жетуге 
ынталандырып, бұдан оларды тез қимылдауға, тез ойлауға, тез 
шешім қабылдауға жəне тапсырманы нақты орындауға əкеледі. 
Əрине, бұл жерде ойын ережесі сақталуы керек.
Жарыс элементі ойында əрқашанда маңызды болып келеді. 
Жарыста балалардың белсенділігі, жеңіске жету еркіндігі жоғарлай 
түседі.
Ойынды таңдау кезінде оқушылардың техникалық деңгейін, 
сапасына қарай белгілі бір жүйеде жүргізілуін есте ұстаған дұрыс.
Ұлы класик педагогтар Я.А.Каменский, И.Песталоцци, 
А.Макаренко, Н.К.Крупская, В.А.Сухомлинский жəне қазақ 
халқының ағартушы педагогтары А.Құнанбаев, Ы.Алтынсарин, 
М.Жұмабаевтар, ойынның маңызын айта келе, ойын дегеніміз –
айқын, білімге құмарлық пен еліктеудің маздап жанар оты. Міне, 
ойын – тынысы кең, алысқа меңзейтін, ойдан-ойға жетелейтін, 
адамға қиялы қанат бітіретін осындай ғажайып нəрсе, өмір тынысы 
дейді.

160
161
Ойын – оқу үдерісіндегі оқытудың əрі формасы, əрі əдісі ретінде 
дербес дидактикалық категория. Сонымен бірге ойынды мұғалім 
мен оқушылардың бірлескен оқу əрекетінің өзара байланысты 
технологиясы ретінде қолдануға болады, қазақ тілі сабағында ойын 
формаларын енгізу барысында интерактивті тақтаны да қолданудың 
маңызы өте зор. Бастауыш сынып оқушыларының мектепке 
келгенге дейінгі негізгі əрекеті – ойын болса, оқу-тəрбие үдерісінде 
олар біртіндеп ойын əрекетінен оқу əрекетін орындауға бейімделуі 
тиіс. Ол сабақ барысында пайдаланылатын дидактикалық ойындар 
арқылы жүзеге асады. 
Ойынның мақсаты – Ойын технологиясы арқылы 5-6 жастағы 
балалардың сөйлеу тілін дамыту, сөйлеу дағдысын қалыптастыру. 
Міндеті – баланың қызығушылығын ояту, белсенділігін арттыру.
Дидактикалық ойындар – балалардың білімдерін арттырудың 
құралы. Сабақта ойындарды қолданудың түрлі жолдары бар. 
Дидактикалық ойындар арнайы мақсатты көздейді жəне нақты 
міндетті шешеді. 
Ойын: 
- сабақтың басында – өткен сабақты еске түсіреді. 
- сабақтың ортасында – көңіл-күйін сергітеді, ерік-жігерін 
дамытады, сабаққа ынтасын арттырады. 
- сабақтың соңында – тақырыпты бекіту, сабақта алған білімді 
жинақтау мақсатын көздейді.
Ойын – оқушылардың оқуға деген ынтасын арттыратын құрал. 
Сондықтан бастауыш сыныптарда оқушылар сабақ үстінде ойынды 
көп қажет етеді. Оларға пайдаланылатын ойындар оқушылардың 
жас ерекшеліктеріне қарай күрделеніп отырады. 
Ойын – оқушылардың оқуға деген ынтасын арттыратын құрал. 
Сондықтан бастауыш сыныптарда оқушылар сабақ үстінде ойынды 
көп қажет етеді. Бастауыш сынып мұғалімі оларды жалықтырмай 
əр түрлі ойын түрлері мен сабақты қызықты өткізуі керек. Ойын 
əрекетінің қызықты болуын қамтамасыз ететін, баланың танымдық 
қызығушылығы сапаларын дамытатын басты нəрсе: білім, əрекет, 
қарым-қатынас. Міне, осы жағдайларды ескере отырып, ойын 
түрлерін төмендегідей жүйеленеді:
1. Мазмұнды бейнелі ойын: отбасы, балабақша, мектеп, 
аурухана, ұшқыштар, мал фермасы, құрылысшылар, мұнайшылар, 
темір жол, теңізшілер;
2. Қимыл-қозғалыс ойындары: «ақ серек, көк серек», «ұшты-
ұшты», «аңшылар», «сиқырлы таяқ», «мысық пен торғайлар», 
«бақташы мен қозылар», «соқыр теке», мысық пен тышқан; 
3. Дидактикалық ойындар: заттардың түсін анықта, қуыршақты 
серуенге дайында, орныңды тап, ойлан тап, түсті лото, тез ретке 
келтір, көршілер, аралар, дүкен, сен жалғастыр, дəл тауып айт, т.б. 
4. Құрылыс ойындары: лото, жəне басқа констукторларды 
пайдалану; 
5. Рөлді-сюжетті ойындар: ертегі, əңгімелерді рөлдерге бөле 
отырып орындау, сахналық көрініс көрсету. 
Ұлттық ойын ойнау баланың салт-дəстүріне, əдет-ғұрпына деген 
сүйіспеншілігін арттырады жəне адамгершілік құндылықтарын 
қалыптастырады. Еңбек ету барысында ұйымшылдық, жауап-
кершілік, парыздық сезімдер сияқты қасиеттер қалыптасады.
Ойын əрекеті балалардың бағалы өмірінің алғашқы күндерінен 
бастап-ақ маңызды зор халық жасаған мұралар сан алуан. Солардың 
бірі ұлт ойындары. Ойынға тек ойын деп қарамай халықтың ғасырлар 
бойы жасаған асыл қазынасы, бір жүйеге келтірілген тамаша тəрбие 
құралы деп қарау керек. Ұлт ойындары отбасы тəрбиесінен бастап, 
мектептегі жеке пəндерді оқыту барысында қосымша материал үшін, 
баланың сол пəнге қызығушылығын арттыру үшін пайдалануға 
болады.
Оқушының бəрі жақсы оқығысы келеді. Оқушылардың 
кейбіреулері мұғалімнің түсіндірген сабағын тез ұғады, кейбіреулері 
керісінше. Сондықтан барлық оқушыны білімге бірдей жетелеу үшін 
өз мүмкіндігіне сəйкес сабақты меңгерту, тілін, ой ұшқырлығын 
дамыту, өзіндік пікір айтуға жағдай жасау еркін шығармашылыққа 
жетелейтін, пəнге қызығушылығын арттыратын əдістің бірі – 
грамматикалық ойынның түрлері.
Ойындарға материалды таңдап алуда төмендегідей жайттарды 
ескеру керек:
 Ойындарды пайдалануға оқу материалы мазмұнының 
мүмкіндіктері.
 Білім көлемі мен сипаты, оларды меңгерудің қолайлығы.
 Ақыл-ой 
іс-əрекеті 
тəсілдерін 
қалыптастырудың 
алғышарттары.
Ойынның құрамына қойылатын талаптар ойынның мақсаты, 
мазмұны жəне формасы арқылы анықталады. 

162
163
Дидактикалық 
ойындарды 
ұйымдастыру 
мен 
жүргізу 
педагогикалық тұрғыдан бірқатар шарттарға байланысты:
1. Ойынның сабақтың дидактикалық мақсатына сəйкестігі.
2. Ойындардың мазмұны мен формасына қарай əртүрлілігі.
3. Ойынның балаларға түсінікті жəне тартымды болуы.
4. Ойынға қатысушылардың белсенді шығармашылық 
позициясы.
5. Ойынның эмоциональды болуы.
Осы шарттардан ойынды ұйымдастыруға мынадай əдістемелік 
талаптар қойылады:
1. Ойынның мақсаты жəне керекті көрнекті құралдар мен мате-
риалдар күні бұрын дайындалып отыруы тиіс.
2. Ойынға кірісер алдында оның жүргізілу тəртібі оқушыларға 
əбден түсіндірілуі қажет.
3. Ойынға сыныптағы оқушылардың барлығының қатысуын 
қамтамасыз ету керек.
4. Оларды ойын үстінде ойлай білуге, шешім қабылдай білуіне 
жетелеу керек.
Ойындардың жіктемесін жасауда оқытудың білімділік, тəрбиелік 
жəне дамытушылық мақсаттарына жетуге бағытталған мазмұндық 
мотивациялық аспектісі негізге алынады.
Дидактикалық ойын бастауыш сынып оқушыларының жас 
ерекшелігіне сай, бағдарламадағы материалдарға, оның ішінде 
нақты сабақтың мазмұнына сай болып, тапсырманың мəнін ашады. 
Дидактикалық ойындарды жаңа тақырыпты түсіндіру 
барысында, қайталау, пысықтау, жаттығу сабақтарында да 
пайдаланған тиімді. Дидактикалық ойын барысында есте сақтау, 
көру, сезіну, қабылдау, ойлау сөйлеу үдерістері дамып, заттарды 
пішініне, түсіне, көлеміне қарай іріктеуге, əр түрлі қимылдарды 
орындауға үйретеді. 
Бастауыш сынып оқушыларының өзін-өзі дамыту құзырлығы 
бүгінгі күні білім беру саласындағы өзекті мəселе. Оқушыларды заман 
талабына сай коммуникативті қасиеттері мен эстетикалық талғамы 
– сезімі жоғары, ұшқыр ойлы, белсенді, креативті, кез келген ортаға 
бейімделетін, өзін-өзі ұстай алатын тұлға ретінде қалыптастыруда, 
құзырлы білімдерін дамытуда ойын технологиясының маңызды 
функцияларының атқаратын орны ерекше. 
1. Ойынның əлеуметтік-мəдени белгілері. Ойынның əлеуметтік-
мəдени белгілі мəдени байлықты, тəрбие потенциалын игерген 
ұжымның толыққанды мүшесі бола алатын баланың жеке тұлға 
ретінде қалыптасуының көрсеткіші. 
2. Ұлтаралық қарым-қатынас функциясы. Ойындар арқылы кез 
келген ұлт өкілдері өз ұрпақтарын өмірдегі əр түрлі жағдаяттардан 
жол таба білуге, кикілжіңді қатігездіксіз шешуге, əрқилы 
эмоцияларды дұрыс қабылдай білуге үйретеді. 
3. Ойында адамның өзін іс жүзінде көрсетуі. Ойын барысында 
бала өзін іс жүзінде көрсетеді. 
4. Коммуникативтік ойын. Оқушыларды əр түрлі қиыншылықтан 
жол таба білуге итермелейді. 
5. Ойынның диагностикалық функциясы. Жеке тұлға интеллект, 
шығармашылық жағынан өзін-өзі іс жүзінде көрсетеді. 
6. Ойынның емдеу функциясы. Ойын адамның тəртібіндегі 
өзін қоршаған басқа адамдармен қарым-қатынасын жəне оқудағы 
туындаған əр түрлі қиындықтарды жеңу үшін пайдаланылады. 
7. Ойынның түзету функциясы. Түзету ойындарының тəртібі 
нашар, психологиялық көмекті қажет ететін оқушылар үшін көмегі 
зор. 
8. Ойынның көңіл көтеру функциясы. Ойын қиялды дамытып, 
көңіл көтеруге итермелейді. 
Əр мұғалім технологияның нəтижесін дұрыс болуы үшін 
мынандай жағдайларды ескеруі қажет:
 Əр ойынның тəрбиелік, білімділік, дамытушылық маңызын 
алдын ала жете түсініп, оның балаларға қандай нəтиже беретіндігін
анықтау
 Ойын жүргізетін орынның мүмкіндігі, ойын жабдықтарының 
эстетикалық талаптарға сай болуы, алдын ала əзірлеу.
 Сыныптағы 
оқушылардың 
жас, 
психологиялық 
ерекшеліктеріне, білім деңгейлеріне, сөздік қорнына сəйкес келуі.
 Ойын кезіндегі қозғалыс, техникалық қауіпсіздіктен 
қамтамасыз ету.
 Ойынның, сабақтағы ойын элементтерінің оқушылардың 
ынтасын тартып, пəнге деген қызығушылығын арттыруға 
бағытталуы.
Заман талабына сай əр мұғалім өз сабағын жаңаша 
ұйымдастырып, шығармашылық ізденіспен өткізеді. Ойын 
дегеніміз – жас ерекшелікке қарамайтын, адамның көңіл-күйін 
көтеретін, ойландыратын үдеріс. Ойын-төзімділікті, алғырттықты, 

164
165
тапқырлықты, 
ұқыптылықты, 
ізденімпаздықты, 
іскерлікті, 
дүниетаным өрісінің көлемділігінің, көп білуді, сондай-ақ 
басқа да толып жатқан сапалылық қасиеттерді қалыптастыруға 
үлкен мүмкіндігі бар педагогикалық, тиімді əдістердің бipi. 
В.А.Сухомолинскийдің сөзімен айтар болсақ, «Ойынсыз ақыл-
ойдың қалыпты дамуы да жоқ жəне болуы да мүмкін емес. Ойын 
дегеніміз – ұшқын, білімге құмарлық пен еліктеудің маздап жанар 
оты». 
Жалпы ойынды ұйымдастыру ойынды өткізуге əзірлік, ойынды 
өткізу, ойынды талдау сияқты үш бағытты қамтиды. Ойынға қажетті 
құрал, заттарды даярлау ойынды өткізуге əзірлік болып табылады. 
Балаларды ойынның мазмұнымен таныстыру ойынды өткізу 
болып табылады. Ойынды талдау, бұл ойынның өз мақсатына жетуі, 
балалардың белсенділігі жəне олардың іс-əрекеті болып табылады. 
Сонымен балалардың сөздік қорларын дамытуда ойындарды, 
тапсырма-жаттығуларды қолдану үлкен нəтиже береді. Ойын арқылы 
балалардың сөздік қоры дамып, ауызша сөйлеу машығын игереді, 
таным белсенділіктері қалыптаса түсіп, ақыл-ойы өсіп жетіледі, əрі 
адамгершілік қасиеттерді бойына сіңіреді. 
Ойын арқылы оқушы нені меңгереді?
1. Оқушылар нақты қызмет тəжірибесін меңгереді.
2. Оқушылар тек бақылаушы ғана емес, өздері қатыса отырып 
қиын мəселелерді өз бетінше шеше білуге үйретеді.
3. Оқу процесінде алған білімді нақты істе қолдана білуге 
мүмкіндік береді.
4. Оқушы əрекетіне негізделген оқу көлемін басқарады.
5. Уақытты үнемдеуге үйретеді.
6. Оқушылар үшін психологиялық жағымды.
7. Ойын барысында шешім қабылдау оқушылардан аса 
жауапкершілікті талап етеді.
8. Оқушылар үшін қауіпсіз.
9. Кейде қарапайым оқу қызметімен салыстырғанда көп уақыт 
мөлшерін алады.
10. Ойын материалдары дəстүрлі оқу материалдарымен 
салыстырғанда күрделірек.
11. Кейбір ойын түрлерінде қатысушылардың саны шектеулі.
12. Ойын нəтижесі, өз жетістіктері, əсерлері, алған білімі, 
дағдысы жөнінде оқушылар ата-аналарымен, өзге балалармен, 
мұғалімдермен көбірек əңгімелеседі, кітапханада өз бетімен іздене 
білуге, қажетті материалдарды іріктей білуге үйренеді.
Бастауыш сынып сабақтарын қызықты да, əсерлі етіп, 
түрлендіріп 
өткізу 
мұғалімнен 
шығармашылық 
ізденісті, 
педагогикалық шеберлікті талап етері сөзсіз.
Ойын балалар үшін оқу да, еңбек те болып табылады. Ойын – 
айналадағы дүниені тану тəсілі. Ойын балаларға өмірде кездескен 
қиыншылықтарды жеңудің жолын үйретіп қана қоймайды, 
ұйымдастырушылық қабілетін қалыптастырады. А.С.Макаренко: 
«Ойын – балалар өмірінде өте маңызы зор нəрсе, үлкендердің 
қайраткерлігі, жұмысы, қызметі қандай маңызды болса, балалардың 
ойыны да сондай маңызды. Ойында бала қандай болса, өскен 
кезде жұмыста да, көбінесе, сондай болады. Сондықтан болашақ 
қайраткер, ең алдымен, тəрбиені ойын арқылы алады», – деп балалар 
ойынын жоғары бағалаған.
Тиімді қолданылған ойын мұғалімнің түсіндіріп отырған 
материалын оқушылардың зор ынтамен тыңдап, берік меңгеруіне 
көмектеседі. Өйткені бастауыш сыныптағы оқушылардың аңсары 
сабақтан гөрі ойынға ауыңқырап тұрады. Қызықты ойын түрінен 
кейін олар тез серігіп, тапсырманы ықыластана əрі сапалы 
орындайтын болады.
Ойын балалардың оқуға, еңбекке деген белсенділігін, 
қызығушылығын арттырудағы басты құрал. Ойын барысында 
балалардың белсенділігі, шығармашылығы дамиды.
Ал мұғалімнің міндеті – балаларды ойынға өз қызығушы-
лығымен, ынтасымен қатысуын қамтамасыз ету.
Ойын мен адам мəдениетінің өзара байланысы ғылыми түрде 
анықталды. Олардың тұлғаны дамытудағы маңызы анықталды, оның 
психологиялық жəне əлеуметтік факторлармен келісімі жөнінде кең 
қарастырылуда. Ойын технологиялары əлі де білім беру саласында 
жаңа инновация болып табылады.
Педагогикалық технология ұғымы түрлі педагогикалық ойын 
түрлерін педагогикалық үдерісте əдістер мен тəсілдердің кең 
көлемді топтарын біріктіреді, оның жалпы ойындардан ерекшелігі 
оқытуда нақты мақсатының қойылуымен жəне оның оқу-танымдық 
бағыты сипатталған, негізі салынған педагогикалық нəтижесіне 
сай анықталады. Сабақ барысындағы ойын əдістері оқушыларды 

166
167
оқу қызметіне ынталандыру құралы ретінде ойын əдістері мен 
жағдайларының көмегі арқылы құрылады. Сабақ барысында ойын 
əдістері мен жағдайларын өткізу мынадай негізгі бағыттарда 
жүргізіледі:
Бастауыш сынып мұғалімдерінің оқу-тəрбие жұмысының негізгі 
саласы сабақ. Сабақ үстінде оқушылардың біліктілігі, іскерлігі, 
дағдысы, дүниетанымы дамиды. Негізгі бетбұрыс оқушы білімінің 
сапасын арттыру, ол дегеніміз түпкі нəтижені көре білу, яғни оқушыға 
берген біліміміздің қайтарымын көру. Ол үшін сабаққа сыныптағы 
оқушының барлығын қызықтыра отырып қатыстыру қажет. Бес 
саусақ бірдей емес, яғни əр оқушының сабаққа қызығушылығы, 
дүниетанымы, даму ерекшеліктері əртүрлі. Сондықтан оқушылардың 
осы топтарына əртүрлі деңгейде талап қоюға тура келеді. Ал ойын 
элементтері кез келген оқушының қызығушылығын тудырады. Тіпті, 
нашар оқитын оқушының өзі ойын арқылы берілген тапсырмаларды 
асқан қызығушылықпен, белсенділікпен орындайды. Оқушылардың 
қызығушылықтарын туғызатын ойындардың бірі – дидактикалық 
ойындар.
Ойын элементтерін қолдана отырып мұғалім оқушылардың 
сабаққа деген қызығушылығын, зейінін арттыру мақсатында 
əртүрлі əдіс-тəсілдерді қолданады. Атап айтқанда, мұғалім 
ойын жағдаяттарын туғыза отырып, əртүрлі заттарды қолдану 
арқылы сұрақтар қойып, затты көрсетіп, түсіндіріп ойын сюжетін 
құрастырады.
Бастауыш сыныптардың тіл сабақтарында дидактикалық 
ойындарды жаңа тақырыпты түсіндіру барысында, қайталау, 
пысықтау, жаттығу сабақтарында да пайдалануға болады. Бастауыш 
сынып оқушылары əлі де ойын баласы, сондықтан мұғалім оларды 
жалықтырмай əртүрлі ойын түрлерімен сабақты қызықты өткізуге 
тырысуы қажет.
Ойындар оқушылардың ой-өрісін дамытып, ойлау қабілетін 
арттырумен қатар, үйретілген, өтілген тақырыптарды саналы да берік 
меңгеруге үлкен əсер етеді. Ойындар оқушылардың шығармашылық 
ойлау қабілеттерін жетілдірумен қатар, сөздік қорларын молайтып, 
сауатты жазуға да баулиды. Оқушылар ойын ойнау барысында 
үйренген сөздерін айтып қана қоймай, оның қандай мағынада 
қолданылатынын да біледі. Ойын оқу пəндерінің мазмұнымен тығыз 
байланыста жүргізілгенде ғана дұрыс нəтижелер береді.
Сабақта ойын түрлерін пайдалану сабақ түрлері мен əдістерін 
жетілдіру жолындағы ізденістердің маңызды бір буыны. Ойын 
түрлерін оқу үдерісін пысықтау, жаңа сабақты қорытындылау 
кезеңдерінде, қайталау сабақтарында пайдалануға болады. Ойын 
түрлерінің материалдары сабақтың тақырыбы мен мазмұнына 
неғұрлым сəйкес алынса, оның танымдылық маңызы да арта түседі.
Оны тиімді пайдалану сабақтың əсерлігін, тартымдығын 
күшейтеді, оқушылардың сабаққа ынтасы мен қызығушылығын 
арттырады. Ойынмен ұйымдастырылған сабақ балаларға көңілді, 
жеңіл келеді.
Ойынды 
іріктеп 
алуға 
нақтылы 
сабақтың 
мақсаты, 
мүмкіндіктері мен жағдайларын ескеруге ерекше назар аударған 
жөн. «Ойыннан басталады», – десек, баланың ойын жетілдіріп, 
сабаққа қызығушылығын, белсенділігін арттыру үшін бастауыш 
сынып мұғалімінің басты қолданатын тəсілі – ойын.
Сабақта тиімді қолданылған ойын түрлері – мұғалімнің 
түсіндіріп отырған материалын оқушылардың аса зор ілтипатпен 
тыңдап, жемісті, сапалы меңгеруіне сенімді көмекші бола алады. 
Өйткені кіші жастағы оқушылар жас ерекшеліктеріне байланысты 
ойынға өте ынталы келеді. Балалар тез сергіп, тапсырмаларды тез, 
əрі қызығып орындайтын болады.
Қазақ тілі сабағында ойын технологиясын қолдану арқылы 
бастауыш сынып оқушыларының тілге деген қызығушылығын 
қалыптастыру – бастауыш сынып мұғалімінің алдында тұрған негізгі 
мəселелердің бірі. 
Бастауыш сыныпта қазақ тілін оқып үйрету барысында 
ойындардың алатын орны ерекше. Əр сабақтың тақырыбына сай 
ойындарды пайдаланып отыру оқушылардың тіл үйренуге деген 
қызығушылығын, ынтасы мен зейінін арттырады. Басты мақсат 
– ойын əрекеттері арқылы тілдік материалдарды меңгертіп, сөздік 
қорды молайтып, тілдесу əрекетіне жетелеу.
Ойын барысында грамматикалық анықтамаларды, тілдік 
нормаларды игерту мүмкіндіктері мол болады. Сабақта 
мұғалімнің диктаторлық рөлі жойылып, оқушылар серіктестікке, 
ынтымақтастыққа, бірігіп жұмыс істеуге деген қызығушылықтары 
артады. Адамның жас ерекшелігіне қарамай, яғни адам балалық 
шағынан бастап кəрілікке жеткенше ойын қажеттілігі жетелеп 
отырады. Ал жас баланың ой-өрісі ойын арқылы дамиды. Ойын 

168
169
барысында баланың адамгершілік қасиеттері, өмірге деген 
көзқарасы, қызығушылығы қалыптасады. Ойын арқылы сыныптағы 
нашар оқитын оқушыларды да сабаққа нəтижелі тартуға болады.
Қазақ тілі сабақтарында рөлдік ойындардың маңызы зор. Ойын 
оқушылардың сол орындалатын іс-əрекеттер арқылы тіл үйренуге 
деген сенімін қалыптастырады.
Олар:
 Қазақ тіліне ғана тəн дыбыстарды дұрыс айтуға, жазуға 
жаттықтыруға;
 Оқушыларды тілдік қарым-қатынасқа түсу дағдыларын 
дамытуға;
 Жағдаяттар туғызып, іс-əрекеттер арқылы сөйлетіп үйренуге.
Белгілі педагог А.С.Макаренко баланың ойын үстінде түрлі 
таным-түсініктері, қасиеттері дамып, қабілеті мен белсенділігі 
артатынын атап көрсеткен. Сабақта ойналатын дидактикалық 
ойындардың пайдасы өте зор. Ол ойындарды тақырып бойынша 
өзгертіп тұруға ыңғайлы болады. Ойынның мақсаты, шарты 
балаларға түсіндіріледі.
Грамматикалық ойындар арқылы сабақтарда оқушылар əртүрлі 
жағдайды түсінеді, оны шешу жолдарын қарастырады. Жақсы ойынға 
бала бар ынтасымен беріліп, оны білуге, меңгеруге талпынып, алуан 
түрлі дағды, мəліметтерді алып, шеберліктерін шыңдайды. Бастауыш 
мектеп мұғалімдері сабақта оқушылардың алған білімдерін одан 
əрі дамыту, тереңдету, олардың ізденімпаздығын арттыру, ой-өрісін 
кеңейту, шығармашылық қабілетін дамыту, оқуға белсенділігін 
арттыру мақсатын көздейді.
Қазақ тілі пəнінің фонетика, лексика, морфология, синтаксис 
салаларын оқытқанда тақырыпқа орай əртүрлі əдіс-тəсілдермен, 
шеберлікпен грамматикалық ойындарды енгізуге болады.
Фонетика саласы бойынша «Кім жылдам?» ойынын ойнатуға 
болады.
1. Қ əрпінен басталатын қалалардың атын жаз. Мысалы: 
Қарағанды, Қызылорда, Қостанай.
2. Тек қана е, ы, і дауысты дыбысы бар сөздер ойлап жазыңдар. 
Мысалы: ы – ыдыс, Ыдырыс, ыстық
І - ілгіш, ірімшік, тіршілік. е – береке, текемет, ертең.
3. Қай жағынан оқыса да мағынасы өзгермейтін сөздер ойлап 
жаз. Мысалы: нан, қазақ, қырық
«Дыбыс таңдау ойыны». Ойынның шарты бойынша таңдаған 
дыбыстан ғана басталатын сөйлем жазу. Мысалы: Қойдан қалып 
қойған қозыны Қанат қораға қамап қойды.
«Адасқан əріптер» ойыны дыбыстарды тиісінше тіркестіріп сөз 
жаса.
1. р, о, б. – бор
2. а, ш, а, ғ. – шаға
Лексика бойынша «Жалғасын тап» ойыны. Тақтаға белгілі 
мақалдардан екіден сөз жазылады. Оларды қалған оқушылар тауып, 
қосып айтулары тиіс.
1. Ұяда....
Ұшқанда
2. Көп...
Терең...
«Кім білгір»ойыны. Тақтаға заттардың, жан-жануарлардың 
суреті ілінеді. Суретке байланысты мақал-мəтелдерді кім біледі?
«Жылдам жауап» ойыны. Оқушыларға əзіл аралас сұрақтар 
беріледі. Сұраққа толық тұрақты сөз тіркестерімен жəне мақал-
мəтелдермен дұрыс əрі жылдам жауап берілуі керек.
Морфология саласы бойынша «Ойлан тап»ойыны.
1. Біріккен сөздің бірінші түбірі тағам сөзімен синонимдес, 
екінші түбірі – тағам ыдыстың аты. Ол қай сөз? Асқазан
2. Бір сөз сын есім мен зат есімнен бірігіп келіп, бір аңның атын 
білдіреді? Ақбөкен
3. Республикамыздағы қандай қала, өзен аттары біріккен сөз 
түрінде айтылады? Жетісу, Талдықорған
«Ойна да ойлан» ойыны.
1. Адамның туыстық атауларын білдіретін зат есімдерді жаз.
2. Қолмен ұстауға, көзбен көруге болатын зат есімдерді жаз.
«Кім тез тауып, оқи алады?» ойыны. Берілген сөйлемдерде 
сөздердің орын тəртібі ауысып жазылған. Оны тиісті тəртібіне 
келтіріп, кім тез тауып оқи алады?
«Ұйқасын тап ойыны». Өзінше ноян, Қорқақ кім?.. /қоян/. 
Бата алмас түлкі, Үсті тікен.. /кірпі/
«Жалғасын тап ойыны». Атаңның баласы болма, /адамның 
баласы бол/
«Сөз қуаласпақ ойыны»
Ойынның шарты: 1-қатардағы оқушыларға «бастауыш», 

170
171
2-қатарға «баяндауыш» деп ат қойылады. «Бастауыштар» сөйлемде 
бастауыш болатын сөздерді айтады, «Баяндауыштар» оған қимылды 
білдіретін сөздерді қосып, сөйлем құрайды.
Араларға көмек ойыны. 
Ойынның мақсаты: оқушылардың байланыстырып сөйлеу 
дағдыларын қалыптастыру. 
Ойынның шарты: тақтаға араның ұясындағы балға келе жатқан 
аюдың сүреті ілінеді. Аюдың балға келе жатқандығын ескертуге 
күзетші ара басқа араларға кетеді. Оқушыларға тақырыпқа 
байланысты грамматикалық тапсырмалар беріледі.
Берілген сөздерден дұрыс сөйлем құрау.
Көптік жалғауын дұрыс жалғау.
Септік жалғауларын табу.
«Адасқан айлар» ойыны.
Төрт қорап дайындайсыз. Əр қорап сыртында жыл мезгіліне сай 
сурет болады, ай аттарын ауыстырып саласыз, оқушы əр айды жыл 
мезгіліне сай тауып салады. Бұл ойынды уақытпен ойнатуға болады. 
Ойын оқушының тез оқу, қимылдау дағдысын қалыптастырады. 
Мұғалім оқушының ай аттарын, жыл мезгілін есінде қалай 
сақтағанын бағалайды. 
«Сымсыз телефон» ойыны. Лексикалық бақылауды ауызша 
жүргізілгенде қолданамыз. Мысалы тақырыбы: «Қалада. Қаладағы 
мəдени орындар». Оқушы телефон тұтқасын алады да сөзді айтады. 
Біздің қала – аудармасын 2 - оқушы. Ары қарай жалғаса береді. 
Сөздік диктант үнемі жүрсе баланы жалықтырады, сондықтан 
бұл ойынды оқушылар қызыға ойнайды. Осы ойын арқылы шағын 
диалогты ойнатуға болады. Бұл ойын оқушыны дұрыс мəдениетті 
сөйлеуге үйретеді, сөздік қорын бағалауға мүмкіндік береді. 
Үлкен бір модульді аяқтаған кезде нəтиже сабақта «Қоржынды 
кім тез шешеді?» деген ойын ойнаймыз. Үш қатар болса (немесе 
3 топ) үш қоржын дайындайсыз. Əр қоржында аударма жұмысы, 
сөз тіркесін құру, буынға бөлу, модулға сəйкес грамматикалық 
тапсырма, мəнерлеп оқу, диалог болады. Қай топ тез дайындалып, 
дұрыс айтып шығады (7-10 минут). Бұл ойынды мұғалім белгілі бір 
модуль бойынша оқушының қандай деңгейде меңгергенін тексере 
алады.
Қазақтың ұлттық ойындарының бір қыдыруы асық ойынынан 
тұрады. Асықты «Сен айт», «Мəтінді жалғастыр» ойындарында 
қолдануға болады. Бұл ойындар асық лақтыру арқылы жүреді 
де, баланы шапшандыққа, тез ойлауға дағдыландырады. Сабақта 
ұлттық ойын элементтерін қолдану барысында мұғалім сөздермен 
таныстырады, дұрыс айтуға үйретеді, салт-дəстүрді сүюге 
тəрбиелейді. Оқушылар көбінесе сабақта ойын түрлерінің жиі 
болуына жақсы дағдыланады.
Əр сабақта ойын түрлерін орынды қолданып, оны қызықты 
етіп өткізу арқылы бастауыш сынып оқушыларының оқуға деген 
ынта-ықыласын, пəнге қызығушылығын арттыруға болады. Ойын 
баласы сабақта зерігіп, шаршаған кезде қолданылатын ойынның 
бір түрі «сергіту сəті». Сабақта сергіту сəтін өткізгенде оқушының 
шаршағанын басу үшін ғана емес, оның тəрбиелік мəніне де 
назар аудару қажет. Мысалы: «Ұзын құлақ, сұр қоян» немесе
дене қимылдарына қатысты сергіту ойындары: «Əй, шымыжық, 
шымыжық».
Бастауыш сынып оқушыларын ойната отырып, ойландырып, 
балаға тəрбиелік мəні зор ойындар арқылы дамытуға болады. 
Бұл кезде жақсы оқушы дамып, нашар оқушы қалып қоймайды. 
Жақсы оқушы мүмкіндігіне дейін дамып, нашар оқитын оқушы өз 
мүмкіндігінше іс-шараларға араласып, өз үлесін қосып отырады. 
Ойын арқылы өткізілген сабақтарда артта қалған, жасық мектептен 
қорқатын, оқуға енжер, күшпен оқитын оқушы болмайды. Керісінше, 
баланың өмірі, қоршаған ортаны танып білу, еңбекке қатынасы, 
психологиялық ерекшеліктері ойын үстінде қалыптасады.
Қазақ тілі сабақтарында оқушылардың оқу-танымдық іс-
əрекетін белсендіруде мынадай жұмыстар жүргізіледі.
«Сөйлем» тақырыбын өту барысында «Сөз қуаласпақ», 
«Ұйқасын тап», «Жалғасын тап», «Жоғалған сөз», т.б. дидактикалық 
ойындар қолдану оқушылардың танымдық белсенділігін арттыруға 
мүмкіндік береді.
«Сөз таптары», «Сөйлем түрлері» тақырыптарын өту 
барысында тірек сызбалар да балаларға ерекше əсер етіп, оқуға 
деген құштарлықтарын, танымдық белсенділіктерін арттыруға 
себепші болады.
«Сөз құрамы» тақырыптарын қорыту барысында «Білім 
биржасы», «Брейн ринг» оқыта үйрету ойындары оқушылардың 
сабаққа деген қызығушылығын, танымдық белсенділігін арттырады.
Дүниетану сабақтарында «Адам», «Табиғат», «Қоғам» 

172
173
бөлімдерінде «Зоопарк», «Ботаникалық бақ», «Табиғатқа саяхат», 
«Қала мен қала маңы», «Ертегілер театры», т.б. ойындарын 
пайдалануға болады. 
Математиканы оқыту үдерісінде жұмыстың əр түрін пайдалану 
бастауыш сынып оқушыларының танымдық қызығушылығын 
арттырумен қатар, олардың математикалық қабілеттерін дамытуға 
септігін тигізеді. Осының негізінде математика сабақтарында 
оқушылардың танымдық қызығушылығын қалыптастыру үшін 
төмендегідей жұмыс түрлері пайдаланылады.
Бұл дидактикалық мақсаттағы ойындар – оқушылардың жан-
жақты дамуына қызмет етеді. Олар сөздік ойындар, столда ойна-
латын ойындар, «Жұп картинкалар», «Лот», «Домино» балалардың 
ойлау қабілеттерін дамытады. Тіл сабақтарда зейінін, ойлауын, бай-
ланыстыра сөйлеуін дамытуда сөздік ойындардың маңызы зор. Мы-
салы, «Ұйқасын тап», «Жалғасын тап», «Жалған сөз».
Ал, математика сабақтарындағы ойындардың негізгі міндеті 
– есептеу дағдыларын қалыптастырып, жетілдіру. Осы мақсатта 
біз мынадай ойындарды пайдаландық. Мысалы, «Қара белгі», 
«Сиқырлы карта», «16-дан бастаймыз», «Цифрлар жарылысы», 
«Бизнесмен», «Көбейту тауы», «Асқарпаздар».
Көп таңбалы сандардын кұрамын өткенде оқуға, жазуға 
төселдіру үшін «Сиқырлы карта», «Аздан көпке қарай» ойындарын 
пайдаланған абзал.
Математика сабақтарында тағы бір тиімді пайдаланылатын 
ойын-сергіту логикалық ойын есептер. Бұл логикалық есептерді 
ұсыну балалардың ойының ұшқырлығына, тез есептеуге төселдіруге 
өте үлкен əсер етеді. Қазір математика сабақтарында «Қазақтың 
байырғы қара есептері» деген кітаптан көптеген логикалық 
құрылымды ойындарды пайдалануға болады. Мысалы, ұзындық 
өлшем бірліктері тақырыбына байланысты «Ұлу мен қырғауыл», 
«Қырсық жолаушы» туралы есептер берілсе, оқушы өз тіліміздегі 
өлшем бірліктерін де меңгереді. Ал салмақ өлшемін өткенде «Жеңіл 
сақина», уақыт өлшеміне байланысты «Дыбысты сағат», есептерін 
ұсынуға болады. Есептеуге байланысты «Асық саны», «Шып-
та», «Тауық нешеу саналған!», т.б. ойын-есептерді бере отырып 
балаларға «Қиял қыр асырады», «Тұяқты тұяқ жібермейді» сияқты 
нақыл даналықты меңгеруге болады.
Тапқырлыққа берілетін материалдардың негізгі мақсаты 
оқушылардың қызығушылығын ояту, ойлау əрекетін белсендіру, 
ой-өрісін кеңейту болып табылады. Олардың түрлері əртүрлі болып 
келуі мүмкін: ребустар, қазақ халқының ауызша есептері, өлең-
есептер, викториналар, т.б.
Сонымен, педагогикалық ойынның маңызы зор екендігін 
жаңашыл педагог-ғалымдары өз еңбектерінде атап кеткен. Ойын 
біріншіден, білу жəне үйрену, екіншіден, адамның ойнай отырып, 
өзіндік білім алуы өмір тəжірбесін жинақтауға көмектеседі. Ойын-
ның кəсіптік, əуестену, оқу-жаттығу ойындары сияқты түрлері бар. 
Ол дем алу, көңіл көтеру бола тұра оқуға, шығармашылыққа, емдеуге, 
адам қарым-қатынасының типтерінің модельдеріне, еңбекте көрініс 
табады.
Қорыта айтқанда, кез келген ойын түрлерін сабақта ойнатқанда 
оқушыларда əрекет пайда болады, дүниетанымы кеңейеді. Сөйтіп 
оқушы ой-өрісін ойын арқылы дамытады.
Ойындар – оқушылардың сабаққа белсенділігін, қызығушылы-
ғын арттырады, шығармашылық қабілетін ұштайды.
В. А. Сухомлинскийдің сөзімен айтқанда: «Ойынсыз ақыл-
ойдың қалыпты дамуы да жоқ жəне болуы да мүмкін емес. Ойын 
дүниеге қарай ашылған үлкен жарық терезе іспетті, ол арқылы 
баланың рухани сезімін, өзін қоршаған дүние туралы ұштастырады. 
Білімге құмарлық пен еліктеудің маздап жанар оты», – деген екен.

жүктеу/скачать 1.53 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: