С. Б. Ержанова ҚазМемҚызпу профессоры, ф.ғ. д

104 
қана қоймай, өзінің оқиғаға қатысын, сезім-күйлерін, қуанышы 
мен ренішін білдіреді, оқиғаны кейіпкерлермен бірге өз басынан 
кешіреді және кейіпкерлерінің тағдырына селқос, немқұрайлы 
қарай алмайтынын аңғартып қояды.
С.Ерубаевтың «Менің құрдастарым» романының компо-
зициясы қызғылықты әрі күрделі. Шығарма монтажды компози-
ция үлгісінде жазылған. Ол прологтан, кірме әңгімелерден, ше-
гіністерден, сюжеттік шырғалаңы мол тараулардан тұрады. Шы-
ғарма Қарағанды көмір өндірісінің қайнаған өміріне үңіліп, жас 
мамандардың қалыптасу, өсу жолын, Рахмет пен Лиза 
арасындағы махаббатты суреттейді. Оқиға басталмас бұрын 
автор «Роман туралы әңгіме» немесе романның увертюрасы деп 
атаған прологында оқырмандарымен сырласып, романның жа-
зылу тарихы туралы, шығармаға қалай кіріскені, оның жанына, 
сезіміне не әсер еткені туралы әңгімелейді. Бірінші жақтан 
«Мен» деп баяндалатын алғы сөзде жазушының балалық шағы 
жайындағы естеліктері, жазушыны толғандыратын, азаматтық 
тұлғасының қалыптасуына әсер еткен жағдайлар де сөз болады. 
Түйіндей айтқанда, роман композициясында бір-бірімен ой ар-
қылы алыстан байланысқан авторлық ойлар, авторлық сезімдер, 
естеліктер мен оның өміріне қатысты кейбір сәттер, сюжетке 
қатысы жоқ кірме әңгімелер («Терек пен қызыл гүл», «Мәңгілік 
өмір туралы жыр»), сюжеттік баяндау желісіндегі кейіпкерлер-
дің қазіргі өмірін суреттей отырып, өткен тіршілігіне жасалған 
шегіністер (ретроспективтік тәсіл) үйлесімді өріліп кетеді.
Қазіргі қазақ әдебиетінде монтажды композиция модер-
нистік ыңғайда жазып жүрген жазушылар шығармаларында кө-
рінеді. Д. Амантайтайдың көп дау тудырған, композициясы күр-
делі «Гүлдер мен кітаптар» романы Әлішердің тағдырын, автор 
толғаныстарымен аралысып келген көне түріктер туралы аңызды 
мозаикалық баяндауға құрылған. Бір қарағанда, роман сюже-
тінде Әлішерге қатысты бүгінгі күн оқиғалары мен ықылым 
замандардағы түркілердің көне тарихын қозғайтын хикаяның, 
гүлдер мен кітаптардың тізімі мен руханият турасындағы пайым-
даулардың қабысуы қиын, бірақ олар бір-бірімен қаламгердің 
ой қуаты арқылы өзара жалғанып, қиыстырылған. Әрине, бұл бір 

105 
жағынан шығармаға құрылымдық өзгерістер енгізуге ұмтылатын 
жазушы жаңашылдығымен, ізденістерімен де ұштасып жатыр.
Композициялық тәсілдер шығарманың барлық деңгейлері-
мен байланысып жатады. Көркем шығарма құрылымының алуан 
түрлі қырлары бар. Оған кейіпкерлер жүйесі мен олардың ара-
қатынасы, суреттелетін оқиғалардың орналасуы (сюжет компо-
зициясы), заттық-психологиялық болмысты беру, бейнелеу 
ерекшеліктері (портрет, пейзаж, ішкі көрініс, диалог, монолог),
баяндау тәсілдерінің динамикасы, тілдік бірліктердің, оның ішін-
де өлең формасы элементтерінің сабақтастығы да кіреді. Яғни, 
композиция туындының тұтастай көркемдік пішінін түгел 
қамтып, әр бөлігін ретімен орналастырады. Түйіндей айтсақ, 
композиция шығарма құрылымының барлық деңгейлерін: идея-
лық-тақырыптық жүйені, образдар қатары мен кейіпкерлер 
жүйесін, сюжет пен фабуланың құрылымын, уақыт пен кеңіс-
тікті, көркем тіл мен баяндау түрлерін ұйымдастырады.
Туынды құрылымын біртіндеп, сатылай талдаудың тиімді 
жолын Т.Есембеков ұсынады
1
: 
1) 
сыртқы композиция компоненттерін анықтау; 
2) 
сюжет пен фабуланың құрылымын талдау; 
3) 
идеялық-тақырыптық жүйенің композициядағы қыз-
метін; 
4) 
образдар қатары мен құрамының жүйесін айқындау; 
5) 
уақыт пен кеңістік, мекеншақ композициясын көрсету; 
6) 
баяндау түрлерінің мәтіндегі ұйымдастырылуы. 
Шығарманың көркемдік пішіні жекеленген образдардан 
тұрады. Пішін арқылы бейнеленген мазмұнның сырын түсіну 
үшін образдардың шығармадағы орналасу реті мен олардың өз-
ара байланысын міндетті түрде талдау қажет. Мысалы, 
М.Жұмабаевтың «Жатыр» өлеңінде бодандыққа түскен қазақ 
халқының мүшкіл халі ұқсас образдар арқылы бейнеленген:
«
сұр жылан қан-сөлін сорып жатыр», «кең жері құрып жатыр»,
«шәкірттер медреседе шіріп жатыр», «жемтікші құзғын болып 
кіріп жатыр», «қармаққа талай жасты іліп жатыр», «шешек 
1
Есембеков Т.У. Көркем мәтінді талдау негіздері. – Алматы: Қазақ 
университеті, 2009. 52-б.

106 
жарған қазақ гүлі сарғайып, су тимей солып жатыр». Бұл об-
раздар қатары соңғы шумақта қорытынды түйінге, ең жоғары 
нүктесіне жеткен:
Мінекей, қазақ солай бітіп жатыр, 
Күннен күн артқа қарай кетіп жатыр. 
Сезінбей өз өлгенін, өзінікін, 
Аты өшкір оқығандар неғып жатыр?! 
Өлеңнің образдар қатары мен композициясын талдау
арқылы ақынның ой-көзқарасын танып қана қоймай, шығарма-
ның эмоциялық әлеміне бойлаймыз, ақынның халқының бола-
шағына алаңдап, оның қамын жеген мұң-қайғысын терең сезіне 
түсеміз. Ол, ең алдымен, шығармадағы негізгі ойды тұтастырып 
тұрған композициялық тәсіл арқылы жүзеге асқан. 
Әдеби шығармадағы тілдік құрылым мен баяндаудың да өз 
композициясы болады. Әсіресе, эпикалық туындыларда баян-
дау түрлерінің ұйымдастырылуы маңызды орын алады. Көркем 
шығармада «көпдауыстылық», оқиғаның әртүрлі көзқарас тұр-
ғысынан суреттелуі, баяндаушылар мен баяндау арнасының ауы-
сып отыруы құрылымдық қызмет атқарады. Сондықтан шығар-
ма құрылысының ерекшелігін түсіну үшін баяндау компо-
зициясын талдау қажет. Егер мәтінде эпикалық дәстүрге сай бір 
ғана баяндаушы болып, көркем тіл бірдауысты баяндауға құ-
рылса, оны шығарма композициясын талдауда назардан тыс қал-
дыруға болады. 
Ж.Аймауытовтың «Ақбілек» романында баяндау барысы
өзгеріп отырады. Мұны романның сыртқы композициясынан да 
көреміз, кейіпкерлердің есімімен аталған «Бекболат», «Офицер»,
«Мұқаш» тарауларында автормен қатар оқиға қаһармандары да 
баяндаушының қызметін атқарады. Автор «Бекболат», «Мұқаш» 
бөлімдеріндегі баяндау мәнерін ауызекі сөйлеу тіліне жақын-
датқан. «Офицер» бөліміндегі баяндау басқаша: бұл барлығына 
өз көзқарасы бар, талдау жасай алатын, бірақ өзін биік, үстем 
санайтын өзімшіл оқыған адамның сөзі. Шығармада баяндау мә-
нерінің әр бөлімде ауысып отыруы ерекше көркемдік компо-
зициялық мағына жүктеген. 

107 
Ә.Кекілбаевтың «Аңыздың ақыры» романында қаһарман-
дар монологтары басты композициялық, сюжеттік функция ат-
қарады, оған терең лирикалық сипат береді. Романның өн 
бойында кейіпкерлердің ішкі рухани әлемін, жан дүние қал-
тарыстарын, жалпы табиғатын тану мақсатында қолданылатын 
ішкі монологтың көркемдік қызметі, оның шығарма компо-
зициясындағы салмақты орны айқын көрінеді. Мұнара ро-
манның композициялық кіндігі, басты символы ғана емес, қаһар-
мандардың мұнараны қабылдауы арқылы олардың мінез ерек-
шелігін де аңғарамыз. Роман композициясы төрт тараудан тұ-
рады. «Қызыл алма» тарауында Әміршінің мұнараны қабылдауы, 
онымен қарым-қатынасы, екеуінің арасындағы үнсіз текетіресі, 
сол арқылы Әміршінің өмір мен өлім, жақсы мен жаман, даңқ 
пен дақпырт, т.б. құндылықтар туралы философиялық толға-
нысы, ой-тебіренісі, ішкі монологы суреттеледі. Мұнда оқиға 
Әміршінің көзімен баяндалады. «Мұнара» тарауында оқиға 
Жаппардың қабылдауы арқылы баяндалады, оның мұнараны 
дүниеге әкелудегі мехнаты, шығармашылық азабы, терең сезімі, 
махаббат қайғысы, ой толғанысы суреттеледі. Жаппардың өзі 
болып мұнара тіл қатады. «Махаббат» атты үшінші тарауда ха-
нымның мұнарамен үнсіз сұхбаты, күн ұзақ мұнараға тесіле қа-
раудан туған алуан түрлі сезімдері, ойлары, психологиялық ах-
уалы баяндалған.

жүктеу/скачать 1.56 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: