III. БАЙБӨРІ БАЛАСЫ БƏМСІ-БАЙРАҚ

 340
341
Баяндүр хан тойына Байбөрі бек те келді. Баяндүр ханның қарсы 
алдында найзасына сүйеніп, Қара Көне баласы Қара Бодақ, оң жағында 
Қазанның баласы Ораз, солында Қазылық Оғыз бектің баласы Иекенк 
тұрған еді. Мұны көргенде Байбөрі бектің көкірегі қарс айрылды. Өкіріп 
жылап, қолына орамалын алып, көздерін сүртті. Сонда бүкіл оғыз елінің 
тірегі, Баяндүр ханның күйеуі Қазан-Салор тізерлеп отырып, Байбөрі 
бекке үңіле қарады да: «О, Байбөрі бек, мұнша неге қайғырасың?» – 
деп сұрады. «Хан Қазан, қалай жылап, қайғырмаспын? Басына менің 
тəжімді киер ұл жоқ. Өкшемді басар іні жоқ. Мен құдайдың қарғысына 
ұшыраған жан болдым. О, бектерім, мен өзімнің тəжім мен тағымның 
қамын жеп қайғырып отырмын. Күнім жетсе, бір күні өлемін. Өле 
қалсам, орныма, үйіме кім ие болмақ?» – деді Байбөрі. «Бар тілегің сол 
ма?» – деді Қазан. Байбөрі оған: «Иə, бар тілегім сол, менің де ұлым 
болып ол Баяндүр ханның алдында қызмет істеп тұрса, соны көріп мен 
де қуанышты болар едім, қайғым кетіп, мақтанар едім», – деді. Бұл 
сөзді есіткенде барлық оғыз елінің бектері қолдарын жайып, жүздерін 
көкке жая жалбарынып, «Тəңірі саған ұл берсін», – десті. Ол заманда 
бектердің алғысы да, қарғысы да қате кетпей, дұғасы қабыл болушы 
еді. Сол кезде перзентсіз Байбіжан орнынан тұрып: «Бектер, маған да 
бір тілек бата беріңдер, тəңірі маған да бір қыз берсе екен», – деді. 
Барлық оғыз елі қол жайып, оған да дұға оқыды. «Тəңірі жарылқаса, 
сен де қызды боларсың», – десті. «О, бектер, егер көк тəңірі маған қыз 
беретін болса, оны мен Байбөрінің баласына бесікте жатқанда қоссам 
деймін, осыған сіздер куəлік етіңіздер», – деді.
Күндерден күн өтіп, тəңірі Байбөріге ұл, Байбіжанға қыз берді. 
Мұны есіткенде, бүкіл оғыз елі қуанып, той жасады. Байбөрі бек өзінің 
саудагерлерін шақырып алып, бұйрық берді: «О, саудагерлерім, тəңірі 
мені жарылқап ұл берді. Балам өскенше Рум еліне барып, соған жақсы 
қару-жарақ əкеліңдер», – деді. Саудагерлер жол шегіп Стамбулға келді. 
бағалы бұйымдар, оған жақсы тартулар сатып алды. Олар Байбөрі 
баласына бір теңіз айғырын (су жылқысын), бір емен садақ, бір күрзі 
(шоқпар) сатып алды, сөйтіп еліне қайта тартты. Бұл уақытта Байбөрінің 
баласы бес жасқа толып еді. Одан соң ол онға, он беске толды. Өзі сұлу, 
жақсы жігіт болып өсті. Ерлігі қара құсқа төнген бүркіт сияқты еді. Ол 
кезде адам өлтіріп, қан төкпесе, балаға ат қойылмаушы еді. Байбөрінің 
баласы атына мініп аңға шықты, аңдарды қуа-қуа ол əкесінің отардағы 
малдарына келді. Жылқышылардың бастығы оның алдынан шықты да, 
атынан түсіріп алып, қонақасы берді. 
Бұлар ішіп-жеп отырған кезде баяғы саудагерлер де еліне жетіп, қара 
сайға келіп түскен еді. Ниеті қара гəуірлер оларды Оник қамалында 
күтіп тұр еді. Саудагерлер ұйқыда жатқанда, бес жүз гəуір олардың 
қосына тиіп, дүниелерін тонап алды. Саудагерлердің үлкендері тұтқынға 
түсіп, кішілері оғыз еліне қарай қашты. Келсе, оғыз жерінің шегіне ала 
шатырлар тігілген екен, онда хан баласындай бір сұлу жігіт отыр, оңы 
мен солында қырық жігіт. «Бұл оғыз елінің жақсы жігіті болар, соған 
барып көмек сұрайық», – десті олар. Саудагерлер оған келіп: «О, жігіт, 
бек жігіт. Менің сөзіме құлақ сал, арызымды тыңда. Біздің сапар шегіп, 
оғыз елінен кеткенімізге он алты жыл болыпты. Біздер оғыз бектеріне 
гəуірлер елінен сирек кездесетін қымбат заттар алып келе жатыр едік. 
Соңғы қонған жеріміз қара сайдағы Пасаң даласы болған еді. Бізге 
Оник қамалында жатқан бес жүз гəуір шапқыншылық жасап, менің 
ағам солардың қолында кетті. Олар біздің алып келе жатқан барлық 
бұйымдарымызды тонап алды. Өзім қара басымды сақтап, осында 
келіп жеттім. О, жігіт, көмек көрсетіп, жаудан кегімді алып бер», – 
деді. Мұны естігенде, жас батырдың шарап ішіп отырған алтын кесесі 
қолынан түсіп кетті. «Не айтып тұрсың? Сол жерге мені бастап алып 
жүріңдер, жүйрік атымды ерттеңдер, жарақ-жабдығымды түгелдеңдер, 
мені сүйетін жігіттер түгел атқа мінсін», – деді. Шешім осылай болды. 
Саудагерлер алға түсіп, жол бастады. Гəуірлер бір жерге барып, бас 
құрап, дүние бөлісіп жатыр екен. Солардың үстіне жас батыр, қанды 
соғыстың арыстаны, ерлердің жолбарысы келіп жетті. Екі ауыз сөзге 
келместен, ол гəуірлерге қылыш жұмсап, қырғидай тиді. Басын 
көрсеткендердің бəрінің де қыл мойнынан қылыш ұрып, қыра берді. 
Дін үшін үлкен ерлік көрсетіп, саудагерлердің тауарларын өздеріне 
алып берді. 
Сонда саудагерлер тұрып: «О, бек жігіт, сен бізге шын ерлерше 
көмек көрсеттің. Енді қосымызға барып, қалаған затыңнан сыйлық 
ал», – десті. Жігіттің көзі теңіз жылқысы шұбар айғырға, темірден 
соққан шоқпарға, еменнен істелген садаққа түсті. Оған ұнағаны осы 
үш нəрсе болған еді. «О, көпестер, маған сыйлық бергілерің келсе, 
су айғырын, анау садақ пен шоқпарды беріңдер»,– деді бала. Бұған 
саудагерлер қиналып қалды. Сонда жігіт: «Неге ойланып қалдыңдар, 
көпестер? Əлде мен көбірек сұрадым ба?» – деді. Саудагерлердің бірі: 
«Əңгіме оның көп-аздығында емес. Бұл үш бұйым біздің еліміздің 
бегінің баласына əкеле жатқан тартулар еді», – деді. Сонда жігіт: «Ол 
қандай бектің баласы, білесіңдер ме?» – деп сұрады. Көпестер оған: 
«Ол – Байбөрінің баласы, аты Бəмсі болса керек»,– деді. Осылай депті 
олар. Көпестер өздерінің алдында тұрған жігіттің Байбөрі баласы екенін 
білмеуші еді. Жігіт үндемей, ішінен: «Бұл заттарды қарыздар болып 
көпестер қолынан алғанша, қарызсыз өз əкемнің қолынан алғаным 
дұрыс болар», – деген ойға келді. Сөйтті де атына қамшы ұрып, жолға 
түсті. Көпестер оның артынан қарап тұрып: «Бұл тегін адам болмады, 
қайырымды батыр жігіт екен», – десті.
Жас жігіт үйіне келіп, əкесіне көпестердің келіп жеткенін айтты. 
Əкесі бұған қуаныш білдіріп, ақ шатырын орнатып, ақ отаулар тіккізді, 
оған жібек кілемдер төсетті. Сол кілемдердің үстімен ол төрге шықты 
да, баласын оң жағына отырғызды. Бала өзінің көпестерге қалай 
болысқанын, гəуірлердің қалайша қырғын тапқанын əкесіне айтпады. 
Сол кезде көпестер келіп, бастарын иіп, Байбөріге сəлем берді. Қараса, 
баяғы жауды жеңіп, қан төккен жігіт Байбөрінің оң жағында отыр екен. 

 342
343
Көпестер балаға жақындап келіп, оның қолынан сүйді. Бұған Байбөрі 
бек шамданып: «Иттен туған құрбандыққа жарамас» деген. Əкесінің 
қасында отырған баланың қолынан сүю көргенсіздік болады», – деді. 
Сонда көпестер: «Хан ием, бұл жігіт сіздің ұлыңыз ба еді?» – деп 
сұрады. «Иə, ол менің ұлым», – деді Байбөрі. Көпестер бұған таң 
болып: «Хан ием, мұны біз білгеніміз жоқ еді. Жақсы бопты. Егер біз 
оның қолынан сізден бұрын сүйіп алған болсақ, оны кешіріңіз, ашу 
қылмаңыз. Сіздің бұл ұлыңыз бізге болысып, ерлік көрсетпесе, əкеле 
жатқан тауарларыңыз Грузия жерінде қалған болар еді, біздің бəріміз 
тұтқында кеткен болар едік», – десті. Байбөрі оларға: «Айтыңдар, 
менің балам жаулардың басын кесіп, қан төкті ме?» – деді. «Иə, ол көп 
адамның басын кесіп, жерді қанға бояды», – десті көпестер. «Ендеше, 
оған ат қоятын мезгіл өтіп те кеткен екен» деп, Байбөрі барлық оғыз 
елінің бектерін шақырып, той қылды. Сол тойға менің атам Қорқыт 
келіп, балаға ат қойды. Тойда отырып ол: «Сөз тыңда, Байбөрі бек! 
Тəңірі саған ұл берді, өмірі ұзақ болсын. Ол оғыздардың тірегі, 
ту ұстайтын батыры болсын. Басынан қар кетпейтін биік тауларға 
шығамын десе, ұлың соның ең биік құзына шығатын болсын. Ағысы 
қатты қан сасыған өзендерден өтемін десе, тəңірі оның жүзіп өтуіне 
жар болсын. Ұлың қара ормандай жау ортасына кірер болса, тəңірі 
оның ісіне сəт берсін. Ұлыңның атын «Бамш» деп атап жүр едің, ендігі 
аты Бəмсі-Байрақ болсын, мінген аты Байшұбар деп аталсын. Менің 
қойған атым – сол, тəңірі оның жұрымын берсін», – деді. Оғыз елінің 
бектері бұл билікке қол көтеріп, жақсы тілек білдірді. «Ұлыңның аты 
өзіне сай болды, бақытты болсын» деп бата берді.
Бір күні бектер бас қосып, аңға шықты. Байрақ өзінің атын алдырып 
мінді. Бұлардың алдында бір топ киік кездесіп, қаша жөнелді. Бəмсі-
Байрақ бір киіктің соңына түсіп, қуа жөнелді. Көп уақыт қуып жүріп, 
ақыры атып алды. Бір жерлерге келгенде, ол бір қызық жайға кез 
болды. Ол нендей қызық екен, соған келелік, сұлтаным. Қарап тұрса, 
əдемі гүлдері көп нулы далаға бір қызыл шатыр тігіліпті. Бұған ол таң 
болды. «Айдалаға тігілген бұл шатыр кімдікі екен?» – деп ойланды. Не 
де болса бұл шатырдың бір сұлу қызға тігілген үй екенін білді. Жігіт: 
«Шатырға кіріп көрейін, тиісті сыбағам болса алайын»,– деді. Алған 
киігін бауыздап, шатырға келді де, айналаға көз салды. Бұл Байраққа 
бесікте атастырылған Бану-Шешектің шатыры екен. Бану-Шешек 
шатыр ішінен сығалап қарап: «Байқаңдар, қыздар, көргенсізден туған 
бір көргенсіз бізді басынып жүрмесін. Алдынан шығып, мəн-жайын 
біліңдер, тілдесіңдер, сауғасы болса, алыңдар», – деді. Қысырша жеңгей 
дейтін əйел оның алдынан шығып, сауға сұрады: «О, бек жігіт, атып 
алған киігіңнен бізге сауға бер», – деді. Байрақ оған: «О, бикеш, мен 
аңшы емес, бек баласы боламын. Керек болса киікті бүтіндей ал, тек 
көңіліңе келмесін, бұл кімнің шатыры?» – деп сұрады. Сонда Қысырша 
жеңгей: «О, бек жігіт, бұл Байбіжан бектің қызы Бану-Шешектің 
шатыры», – деді. О, сұлтаным, бұл сөзді естігенде Байрақтың жүрегі 
тулап берсе де, əдеп сақтап, кейін қарай жүрді. Қыздар киікті көтеріп 
алып, хан қызы Бану-Шешек сұлудың алдына қойды. Ол киікке қарап 
тұрып, оның теке екенін көрді жəне оны хан тартуы деп білді. Бану-
Шешек: «Жігіттің түр-түсін көрдіңдер ме?» – деп сұрады. Қыздар 
оған: «Өтірік айтпалық, ханша, жігіттің бетінде пердесі бар екен, анық 
тани алмадық. Бірақ əдепті жігіт екені байқалды, өзі бектен туған бек 
баласы болуға тиіс», – десті. Қыздар сөзін естіген соң, Бану-Шешек: 
«Бикештерім-ау, сендер неге ғапыл болдыңдар, жұрт мені бесікте 
жатқанда Байраққа қосқан екен, өзі бетіне перде тұтып жүреді деп еді, 
сол болып жүрмесін? Шақырып келіңдер мұнда, өзім тілдесіп көрейін»,– 
деді. Қыздар Байрақты шақырып, шатырға кіргізді. Бану-Шешек бетіне 
перде жамылып тұрып, одан: «Қай тұқымнан шық қан жігіт едің?» – деп 
сұрады. «Ішкі оғыздар елінен шыққан жігітпін», – деді Байрақ. «Ішкі 
оғыздардан шықсаң, аты-жөнің кім, кім нің баласы едің?» – деді қыз. 
Атым Бəмсі-Байрақ. Байбөрі бектің бала сы боламын», – деді жігіт. 
«Мұнда қандай жұмыспен келдің?» – деді қыз. Байрақ: «Байбіжанның 
қызы бар деген соң, соны көруге келіп едім», – деді. Сонда қыз: «Ол 
саған жүзін көрсете қоймас, мен Бану-Шешектің қызметкер қызымын, 
екеуіміз аңға шығып, жарысып көрелік, озсаң, бəйге сенікі болсын. 
Содан соң екеуміз садақпен жамбы атысып көрелік, оғыңды тигізіп 
менен ассаң, бəйге сенікі. Одан кейін күреселік, мені жықсаң, бəйге 
сенікі болсын», – деді. 
Байрақ: «Жарайды, атыңа міне ғой», – деді. Екеуі далаға барып, ат 
жарыстырып еді, Байрақтың аты озып шықты. Оқ жарысына түскенде 
қыздың жіберген оғын атып түсірді. Сонда қыз: «Менің атымнан ешкім-
нің аты озған жоқ еді, оғымды да атып түсіргендер болған емес, енді 
күресіп көрелік», – деді. Байрақ атынан түсіп, екеуі белдесіп күресе 
бастады. Күрес екі батырдың жекпе-жегінен кем болмады. Біресе 
Байрақ, біресе қыз бірін-бірі тулап көтеріп, жықпақ болды. Байрақ 
əлсіреп: «Егер бұл қыздан жығылсам, оғыз еліндегі барлық жұрт мені 
мазақтап күлер», – деп ойлады да, қыз белбеуін бұрай ұстап, аш белінен 
қапсыра құшақтап алып, төсін тиістіріп жоғары көтеріп, шалқасынан 
салып, жықты. Сонда қыз: «О, жігіт, Байбіжанның қызы Бану-Шешек 
мен боламын», – деп шынын айтты. Байрақ оның бетінен үш рет 
сүйіп, бір рет тістеп алды. «О, хан қызы, біздің қосылатын тойымыз 
сəтті болсын», – деді. Сөйтті де саусағындағы алтын жүзігін алып, 
қыздың қолына кигізді. «Бұл біздің сертіміз болсын», – деді Байрақ. 
Қыз оған: «О, бектің ұлы, уəде солай болса, бағымызды болашақтан 
күтерміз», – деді. Байрақ: «О, ханша, болашақты кім болжаған, деген-
мен оны мен күтейін», – деді.
Қызбен қоштасқан соң, Байрақ ауылына келді. Алдынан сақалы 
қудай болған əкесі шығып: «Ұлым, оғыз елінен бүгін көрген қандай 
қызықты əңгімең бар?» – деді. Байрақ: «Мен көргендей не болсын. 
Ұлы барлар баласына қалыңдық əперіп, қызы барлар қызын ұзатып 
жатыр екен»,– деді. Əкесі: «Онда сені де үйлендіреміз бе?» – деді. «О, 

 344
345
ақсақалды асыл əкем, үйлендіргеніңіз жөн»,– деді Байрақ. Əкесі тұрып: 
«Оғыз елінде саған жар болуға жарарлық қыз кімде бар екен?» – деді. 
Байрақ: «Əке, маған қалыңдық алып берер болсаң, сол қыз орнынан 
менен бұрын атқа мінетін қыз болсын, менен бұрын соғысқа түсіп, 
жау басын бөктеріп əкелетін қыз болсын. Маған тек сондай қалыңдық 
керек», – деді. Бұл сөзді естіген соң, əкесі Байбөрі бек: «Е, ұлым, сенің 
іздегенің қыз емес, білектес батыр болды ғой, не болмаса, өзімнің 
қалаған қызымды ғана аламын дегенің шығар. Ол айтып отырғаның 
Байбіжан бек қызы Бану-Шешек болмасын», – деді. 
Байрақ: «Иə, сол. О, ақсақалды алтын əкем, мен сол қызды қалай-
мын», – деді. «Ұлым, Бану-Шешектің əрі тентек, əрі ақылсыз Қаршар 
деген ағасы бар. Қарындасына құда түскелі барғандарды өлтіре 
беретін мінезі бар», – деді əкесі. «Оған қандай амал бар?» – деді 
Байрақ. «Ұлым, оғыз елінің барлық бектерін шақырып ақылдасалық, 
солар не бұйырса, соны істелік», – деді əкесі. Сөйтіп, Байбөрі оғыз 
елінің бектерін шақырып, шатырға отырғызды, асқа тойғызды. Оғыз 
бектері ақылдасып: «Сол қызға құда түсіп қайтуға кімнің батылы барар 
екен», – деп, ақыры оған Қорқытты жіберуге келісті. Сонда Қорқыт: 
«Ағайындар, мені құдалыққа жібергенде, сіздерге Қаршардың мінезі 
белгілі, кімде-кім оның қарындасына құда түсуге барса, соны өлтіреді. 
Маған Баяндүр ханның жүйрік жылқыларынан екі ат ұстап беріңдер, 
біреуі ешкі бас айғыр болсын, екіншісі қой бас болсын, мен қашар 
болсам, бірін мініп, бірін жетекке алатын болайын», – деді. Жұрт мұны 
мақұл көріп, Баяндүр хан жылқысынан оған екі ат əкеліп берді. Қорқыт 
оның бірін мініп, бірін жетелеп алды. «Ағайындар, сендерді бір тəңірге 
тапсырғаным», – деп, ол жүріп кетті.
Сол кезде, о, сұлтаным, тентек Қаршар ақ шатырын қара жерге 
тіккізді. Серіктерін жинап, садақ ататын нысанасын орнатып қойды. 
Сол кезде оған Қорқыт атам келіп, бас иіп сəлем берді, қолын көкірегіне 
қысып, жақсы сөздер айтты. Қорқытты көрген соң, Қаршар да оған 
сəлем берді, бірақ ауызы көпіріп, сөйлей бастады: «Сəлеміңе сəлем, 
Қорқыт! Сенің оңған бір ісің жоқ, басында құдай сенің ақ жүзіңе қара 
таңба басқан екен. Менің алдыма екі аяқты адам келген емес. Ауызы 
бар адам келіп, менің өзенімнен су ішкен емес. Саған не болған? Əлде 
ісіңнің қыры кеткен бе болмаса сөзіңнен мағына кеткен бе? Əлде 
ажалыңа асығып жүрсің бе? Мұнда келуге қалай дəтің барды?» – деді. 
Қорқыт тұрып: «Мен сенің аспанмен таласқан Қаратауыңның 
басына шықсам деп келдім, суы гүрілдеп аққан мөлдір суыңнан өтсем 
деп келдім. Мен сенің кең етегіңнен еніп, тар қолтығыңа сыйсам деп 
келдім. Көктің бұйрығы, тəңірінің жолы деп, мен сенің айдан ақ, 
күннен сұлу қарындасың Бану-Шешекті Бəмсі-Байраққа алып берсем 
деп келдім», – деді. Есуас Қаршар бұл сөздердің мəніне жетпей: «Не 
оттап тұрсың өзің? Құрал-сайманым мен қара айғырымды алып 
келіңдер», – деді. Жігіттері оның қара айғырын ерттеп, құралдарын 
əкеліп берді. Сол айғырға Қаршар мініп алғанда, Қорқыт байлауда 
тұрған екі атын шешіп, қаша жөнелді. Ақылсыз Қаршар оның соңына 
түсіп, қуып берді. Қорқыттың қой бас күрең айғыры шаршап қалған 
соң, ешкі бас айғырына мініп қашты. Қорқытты қуамын деп, ақылсыз 
Қаршар он жылдық жолды алғандай болды. Ақыры ақылсыз Қаршар 
Қорқыт атаны қуып жетті. Қорқыттың үрейі ұшып кетті. Өзін тəңіріге 
тапсырып, əулие-əнбиялардың атын атай берді. Ақыл-есі кем Қаршар 
қолына қылышын алып, оны шауып тастамақ болды. Сонда Қорқыт: 
«Қылыш ұрар болсаң, қолдарың қарысып қалады», – деді. Тəңірінің 
тауқыметі бойынша, Қаршардың көтерген қолы қарысып қалды. 
Қорқыттың сиқыры бар еді, дұғасы қабыл болды. «Ойбай, Қорқыт 
ата, кешіре көр мені. Тəңіріге сенемін, қолымды орнына келтір, көктің 
бұйрығы, тəңірінің жолы болса, қарындасымды Байраққа берейін»,– 
деді Қаршар. Осы сөзді ол үш рет айтып, енді қайтып тентектік істе-
меске ант берді. Қорқыт қайтадан дұға оқып еді, Қаршардың қолы 
сауығып, бұрынғы қалпына келді. «Ата, қарындасымды берсем, сұра-
ғанымды тауып бересің бе?» – деді Қаршар. Қорқыт: «Тауып береміз. 
Не сұрайтыныңды айт», – деді. Ақылсыз Қаршар оған: «Келеге түспе-
ген мың үлек, үйірге түспеген мың айғыр, саулық көрмеген мың қош-
қар, құйрығы мен мойны жоқ мың ит, мың бүрге тауып бересің. Осы 
сұрағандарым түгелденсе, қарындасымды берейін, таппасаң, бүгін 
өлтірмесем, сол күні өлтіремін», – деді.
Қорқыт ата Қаршардың сұраған қалың малының түрін көрген 
соң, Байбөрінің үйіне келді. Байбөрі бек: «Қорқыт ата, өзің еркек пе 
едің, əйел ме едің?» – деп сұрады. Қорқыт: «Менің еркек екенімде 
кімнің дауы бар?» – деді. «Ендеше, ақылсыз Қаршардың қолынан 
қалайша аман келдің?» – деді. Қорқыт: «Тəңірі жар болып, əулиелер 
қолдады. Ақы рында қарындасын беретін болды», – деді. Бұл қуанышты 
хабар Байрақтың, оның анасы мен қарындастарының құлағына тиді. 
Үйдегілердің бəрі көңілденіп, қуанып қалды. Байбөрі бек тұрып: 
«Ақымақ қандай қалың мал сұрады?» – деп сауал қойды. «Айтпаңыз, 
ақымақтың сұраған қалың малы елде жоқ бір пəле», – деді. «Не сұрайды 
екен?» – деді Байбөрі. «Оның сұрағаны: «Келеге түспеген мың үлек, 
биеге түспеген мың айғыр, саулық көрмеген мың қошқар, құйрығы жоқ, 
басы жоқ мың ит, мың бүрге болды. Осыны тапсаң, қарындасымды 
беремін, таппасаң, көзіме көрінбе, онда өлтіремін деген шарт қойды»,– 
деді Қорқыт. Сонда Байбөрі: «Алдыңғы үшеуін мен тапсам, қалған 
екеуін сен табар ма едің?» – деді. «Иə, Байбөрі бек, соңғы екеуін мен 
табар едім», – деді Қорқыт. «Ендеше, сен ит пен бүргені тап», – деп, 
Байбөрі өзінің отардағы малына кетті. Жылқыдан мың айғыр, түйеден 
мың үлек, қойдан мың қошқар таңдап алды. Қорқыт құйрығы жоқ, 
басы жоқ мың ит, мың бүрге тапты. Осы малдың алғашқы төрт 
түлігін айдап, ол ақылсыз Қаршарға барды. «Қаршар: «Айтқанымды 
қалай тапқан екен», – деп, оның алдынан шықты. Айғырларды көріп, 
ұнатты. Үлектерді де ұнатты. Қошқарды да ұнатты. Иттерді көргенде 
ол қарқылдап тұрып күліп жіберді. «Ау, Қорқыт ата, бүргелерім 

 346
347
қайда?» – деді ол. «Уа, ұлым Қаршар, бұл жəндіктердің өзі сона сияқты, 
адамға зиянды ғой. Ол шаққанда адам жанын қоярға жер таппайды. 
Мен оларды тау үңгіріне қамап қойған едім, жүр, сол үңгірге баралық, 
семізін ал да, арығын таста», – деді оған Қорқыт. Ақылсыз Қаршарды 
ол үңгірге ертіп апарып, киімдерін шешкізіп, тесіктен кіргізіп жібереді. 
Аш бүргелер ақылсыз Қаршарға кенедей қадалды. Бүргемен күресіп 
болмайтын болған соң: «Ойбай, Қорқыт ата, есікті ашып, құтқара көр 
мына пəлелерден», – деп жалынды. «Балам Қаршар, неге шу көтердің, 
бұл сенің тапсырған аманатыңның бірі еді ғой. Саған не болған? Неден 
опық жедің? Семіздерін ал, арықтарын таста», – деді оған Қорқыт. 
«Қорқыт ата, мұның арығы да, семізі де патшаларға болмаса, бізге 
керегі жоқ екен, əзірше есікті ашып, мені құтқара көр», – деп жалынды 
Қаршар.
Қорқыт есікті ашып, ақылсыз Қаршарды далаға шығарды. Есалаң 
Қаршар сыртқа шыққанда, оның сорайған басы ғана қалғанын көрді 
Қорқыт. Бүргелер оның денесіне қара күйедей болып жабысқан екен. 
Көзін, бетін айыру қиын еді. Ол Қорқыттың аяғына құлап түсіп: «Тəңірі 
үшін мыналардан құтқара көр», – деп жалынды. Қорқыт оған: «Уа, 
ұлым, суға барып түсе ғой», – деді. Есалаң Қаршар жүгіріп барып, суға 
қойып кетті. Бүрегелер суға батып өлді. Қаршар енді киімдерін киіп, 
үлкен той жасау қамына кірісті.
Оғыздар заманында жігіт үйленер болса, əуелі садақтан оқ атып, сол 
оқ түскен жерге қалыңдық шатыры тігілуші еді. Байрақ та сондай оқ 
атты. Сол оқтың барып түскен жеріне оңаша отау тігілді. Қалыңдықтан 
оның пəктігін, тəн тазалығын білдіретін бір қызыл шекпен келген еді, 
оны Байрақ өзі киіп алды. Бұған жолдас-жоралары реніш білдірді. 
Байрақ оларға: «Несіне ренжисіңдер?» – деп еді,серіктері: «Ренжімей 
қайтеміз, сен қызыл шекпен кисең, біз ақ шекпен киіп жүрміз»,– десті. 
Байрақ: «Оның өкпелейтін түгі де жоқ, қызыл шекпенді бүгін мен 
кисем, ертең орынбасарым киеді, қырық күнге дейін бір шекпенді 
кезек-кезек киіп, содан соң бір дəруішке жабармыз», – деді. Байрақ 
қырық жігітімен ішіп-жеп, тойлады. Қарғыс тиген гəуірлердің жансызы 
бұлардың оңаша жерде той тойлап жатқанын біліп, Байбурд қамалының 
бегіне жеткізді: «Ұйқыңды қой, сұлтаным. Байбіжан саған беремін 
деген қызын Байраққа берді, олар бүгін түнде неке шатырына кірмек, 
соны асығыс түрде басып алалық», – деді. Бек өзінің 700 əскерін ертіп, 
шатырды басып алды. Байрақ қаннен-қаперсіз өзінің шатырында ішіп-
жеп, думан құрып жатыр еді. Гəуірлер оларды түнгі ұйқыда басты. 
Байрақтың орынбасары қолына қылышын алып, соғысып: «Байрақ 
үшін жауға басымды беремін», – деді. Оны жаулар қылышпен шауып 
өлтірді. Терең су батырады, жау аяу білмес. Ат шапқанын біледі, ер 
атқанын біледі. Жаяу адам жау алмайды. Байрақты гəуірлер өзінің 39 
жолдасымен тұтқындап кетті. Түн өтіп, күн шықты. Байрақтың əкесі 
мен шешесі далаға шықса, ауыл шетіне тіккен қызыл шатыр орнында 
жоқ екен. Бейшаралар аһ ұрып, ақыл-есінен айырылды. Шатырдың 
жұртында қарға-құзғын қаптап ұшып жүр екен. Бірі қонса, бірі ұшады. 
Қылыш тиген шатыр тоз-тоз болған екен. Орынбасар өліп жатыр. 
Байрақтың əкесі өзінің үлкен сəлдесін жерге атып ұрып: «О, ұлым, 
ұлым!» – деп жылап-еңірей бастады. Байрақтың ақ шашты кəрі анасы 
да зарланып жылап, көздерінен ащы жас ақты, өткір тырнақтарымен 
бетін тырнады, маңдайын төбелеп, қарғаның қанатындай қап-қара 
шаштарын жұлды. Беті қып-қызыл қан болған еді. Иықтары жалтырап, 
өксіп Байбөрінің алтын шатырына келді. Оның бойжеткен қыздары 
да ойнап-күлмеді, ақ саусақтарына қына жақпады. Байрақтың жеті 
қарындасы ақ киімін тастап, қара киді. «О, бегім менің, алтын ағам! 
Өзінің дегеніне жетпей кеткен жалғыз ағам», – деп жылады олар. 
Бұл хабар Байрақтың қалыңдығына барып жетті. Бану-Шешек өзінің 
ақ көйлегін тастап, қара көйлек киді, күздің піскен алмасындай қып-
қызыл беттерін жұлды. «О, менің қызыл ернімнен сүйген жарым! О, 
менің ақ жүзімнің сəні, басымның бағы! О, менің патшам, ер туған 
жігітім! Сұңқар болып туған сүйген жар! О, хан сүйекті жігітім, жүзіңе 
қарап тоймай қалған жігітім. О, жан жарым, ерім, мені жалғыз тастап 
қайда кеттің? Көзімді ашқалы өзіңнен басқаны көрмедім, жүрегімнің 
жалғыз сүйгені сен едің. Тар төсекте басымыз қосылмаған жан-жарым, 
мақсатына жете алмай кеткен жан-жарым! Қазан бектің орнын басады 
деген жан-жарым! О, бүкіл оғыз елінің бəйтерегі болған жан-
жарым!» – деп жылады Бану-Шешек. Бұл хабарды естіген Қиян Селжүк 
баласы Дондаз да өзінің ақ киімін тастап, қара киім киді. Байрақтың 
барлық білектес батырлары ақ киімдерін тастап, қара киінді. Барлық 
оғыз елінің батырлары қайғырып, не істерін білмеді, үміті үзілді.
Осымен он алты жыл өтіп, жұрт Байрақтың өлі-тірі екенін біле 
алмады. Бір күні қалыңдықтың ағасы Қаршар Баяндүр ханға келіп 
тізе бүкті де: «Өмірің ұзақ болып, бағың арта берсін, хан! Егер Байрақ 
тірі болса, он алты жылда бір дерегі болар еді. Соның өлі-тірісін біліп 
келетін жігіт табылса, мен оған зерлі шапан жауып, алтын-күміс берер 
едім. Кімде-кім оның өлгенін хабарласа, соған мен қарындасымды 
берер едім»,– деді. Бұл сөзді есіткен Жалғаншы баласы қара ниет 
Жарташық суайт: «О, сұлтаным, байрақтың өлі-тірісін мен барып 
біліп қайтайын», – деп сұранды. Жарташыққа бір кезде Байрақ өзінің 
бір көйлегін тарту етіп берген еді. Көйлекті ол кимей, сақтап жүреді 
екен. Сол көйлекті қандап, Баяндүр ханның алдына қойды. «Бұл кімнің 
көйлегі?» – деп сұраған Баяндүрге: «Байрақты қара сайдың басында 
өлтірген екен, соның айғағы осы, сұлтаным», – деді Жарташық. Қанды 
көйлекті көрген оғыз бектері «ой-бауырымдап» көрісіп, жылай 
бастады. Баяндүр хан тұрып: «Несіне жылайсыңдар? Бұл көйлектің 
кімдікі екенін біз білмейміз ғой. Көйлекті əуелі оның қалыңдығына 
апарып көрсетіңдер, көйлекті ол таныса керек. Өз қолынан тіккен 
көйлек болса, ол бірдеңе айтар», – деді. Көйлекті Бану-Шешекке 
апарып еді, ол көйлекті таныды: «Иə, бұл көйлек Байрақтікі», – деді ол. 
Көйлекті көргенде Бану-Шешек есінен танып, өзінің жағасын жыртты, 

 348
349
өткір тырнақтарымен күзгі алмадай жайнаған беттерін тырнап, шашын 
жұлды: «О, көз ашқаннан көргенім, жүрегімнің сүйгені, басыма қонған 
бағым Байрақ! О, ақ дидарымның сəулеті, қызыл ерінімнің иесі болған 
Байрақ!» – деп жылады Бану-Шешек. Бұл хабар Байрақтың əкесі мен 
анасына да жеткен еді. Оның ала ордасын қайғы бұлты басты. Жұрттың 
бəрі ақ киімдерін тастап, қара киді. Оғыз елінің бектері Байрақтан үміт 
үзгендей болды.
Байрақтың əкесі Байбөрі баяғы көпестерді қайта шақырып, 
ақылдасты: «Сіздерді мен жау еліне жұмсаймын, сол елді түгел аралап, 
Байрақтың өлі-тірісін біліп келесіңдер», – деді. Көпестер жабдығын 
қамдап жолға түсіп, күн-түн бірдей жүрді. Ақырында олар Пара-
Сара қамалына, Байбурд қаласына келіп жетті. Сол күні гəуірлердің 
ұлы тойы болып жатыр екен. Жұрттың бəрі шарап ішіп мас болып, 
Байрақты ортаға алып, қобыз ойнатып жатыр екен. Байрақ мінбарда 
тұрып, шымылдық пердесі арасынан көпестердің келгенін көрді. 
Соларға барып, Байрақ тіл таппақ болды. Хан ием, ол не сұраған екен, 
соған келелік: «О, көпестер, ұзақ далаларды басып, биік таулардан 
асып келіпсіңдер, көпестер! Мінгендерің ұзын сирақ жүйрік жылқылар 
екен, көпестер! Менің сөзіме құлақ салыңдар, көпестер! Сендерден 
сұрайтыным елімнің арыстаны, Ұлаштың ұлы Қазан-Салор аман ба, 
көпестер? Одан соңғы сұрарым: «Қиян Селжүк баласы ер Дондаз аман 
ба, көпестер? Сақалы қудай болған əкем, шашына түгел ақ кірген анам 
аман ба, көпестер? Дүниеде сүйгенім, екі көзімнің бірі Байбіжан қызы 
Бану-Шешек от басында бар ма, көпестер? Өлген жоқ па ол, көпестер? 
Білгендеріңді айтыңдар, менің қара басым жолдарыңа құрбан болсын, 
көпестер», – деді оларға Байрақ. Көпестер жауап беріп: «Өзің аман-есен 
барсың ба, Бəмсі-жан? Сен Қиян Селжүктің баласы ер Дондаз аман ба 
деп сұрадың, ол аман, Бəмсім. Қара Көненің баласы Бодақты сұрасаң, о 
да аман, Бəмсім. Солардың бəрі де сен үшін қайғырып, ақ орнына қара 
киген, Бəмсім. Ақ сақалды əкеңді, ақ шашты анаңды сұрар болсаң, олар 
да аман, Бəмсім. Олар да ақ киімдерін тастап, қара киген, Бəмсім. Мен 
сенің жеті қарындасыңды көрдім. Олар жеті жолдың торабына барып, 
сені зарланып күтуде, Бəмсім. Мен олардың алмадай ақ бетін жыртып, 
жылағанын көрдім, Бəмсім. Олар «келмеске кеттің бе, алтын ағам» 
деп жылайды, Бəмсім. Жарық дүниеге келгенде сүйіп алған жарың 
Байбіжан қызы Бану-Шешек ерге шығу үшін мөлдек тойын істеп, енді 
үлкен тойына əзірленіп жатыр. Ол Жалғаншы баласы Жарташыққа 
тимекші болып жатыр, Бəмсім. О, хан Байрақ! Байбурд қаласын, 
Пара-Сара қамалын тастап, еліңе тез жетіп, қызыл шатырыңа қайта 
кірмесең, Байбіжан қызы Бану-Шешек саған жоқ, соны біл», – деді 
көпестер. Байрақ орнынан жылап тұрып, қырық жігітіне барды да, 
басындағы бөркін жерге атып ұрып, оларға мұңын шақты: «Елімде не 
болып жатқанын білдіңдер ме, қырық жігіт? Жалғаншының баласы 
Жарташық суайт елге мені өлді деп хабарлапты. Əкемнің алтынмен 
тысталған шатырларына қайғы кіріпті. Оның бойжеткен қыздары қара 
жамылыпты. Дүниеде көрген сүйгенім Бану-Шешек Жалғаншы баласы 
Жарташыққа тигелі жатыр екен», – деді. Мұны есіткенде, оның қырық 
жігіті де бас киімдерін жерге алып ұрып, жер сабап, өксіп-өксіп жылай 
береді.
Гəуір бегінің бойжеткен бір қызы бар еді. Ол əр күні Байраққа 
келіп тұрушы еді. Сол күні ол Байрақты көруге тағы да келді. Келсе, 
Байрақ қайғырып отыр екен. «Неге қайғырып отырсың, хан жігіт? 
Əр кезде келгенімде, сен көңілді болушы едің. Қобыз тартып, күліп 
отырушы едің. Бүгін саған не болған?» – деп сұрады. Байрақ оған: 
«Қайғырмасқа шарам қайсы? Сенің əкеңе тұтқын болғаныма он алты 
жыл болыпты. Елімде қалған əкем, шешем, құлдарым, қарындастарым 
мені сағыныпты. Оның үстіне алған бір қара көз қалыңдығым бар еді. 
Жалғаншы баласы Жарташық деген суайт мені өлді деп хабарлап, 
соны алғалы жатыр екен», – деді. Гəуір қызы Байраққа ғашық еді, 
мына сөзді есіткен соң оған жаны ашып: «Мен сені арқанмен қорған 
сыртына шығарып жіберсем, əке-шешеңе, еліңе аман-есен барып 
жетсең, қайтып келіп мені əйелдікке алар ма едің», – деді. Егер оғыз 
еліне аман-есен жетіп, сені алмай кетсем, өз қылышым басымды кесіп, 
өз жебем жүрегіме қадалсын, сүйегім парша-парша болып, жер астына 
көмілсін, денем топырақ болып, молам бұзылсын», – деді Байрақ. 
Мұны есіткен соң гəуір қызы арқан əкеліп, Байрақты дуалдың сыртына 
түсіріп жіберді. Байрақ жерге түскен соң, тəңірге тəуба қылып, жолға 
түсті. Жолай ол гəуірдің үйірлі жылқысына кез болды. «Осы жылқыдан 
бір ат тауып мінейін»,– деген ойға келді. Жылқы шетіне келсе, баяғы 
өз аты – су айғыр оттап тұр екен. Ол да Байрақты тани кетті. Екі артқы 
аяғынан тік тұрып, кісінеп жіберді. Байрақ атының қасына келіп, оны 
мақтай бастады. Байқап көрелік, хан ием, ол атын қалай мақтаған 
екен: «Маңдайың ат бəйгесіне майдан болғандай, екі көзің қара түнде 
жанған шырақтай. Жалың жібектей есілген. Екі құлағың қатарласып 
ұшқан егіз құсқа, егіз балаға ұқсас. Арқаңа мінген ат емес, жан серігім 
едің. Сен маған бірге туған інімнен де жақынсың. Менің басыма іс 
түсіп тұр. Сені ең жақын досым деп санаймын. Сен маған достан да 
артықсың», – деді атына Байрақ. Ат басын жоғары көтеріп, бір құлағын 
тігіп, бір құлағын бүгіп, Байраққа жақын келді. Байрақ атының 
мойнынан құшып, екі көзінен кезек-кезек сүйіп, үстіне секіріп мініп 
алды. Қамалдың қақпасына келіп, 39 жолдасын гəуірлерге тапсырды. 
Тыңдаңыз, хан ием, не айтқан екен ол: «О, дінсіз гəуір, сөзіме құлақ 
салыңдар. Сендер менің бетіме шапалақ ұрғанда, оған көндім, ішер 
асыма қара шошқаның етін бергенде де көндім. Құдай оң сапарымды 
берсе, еліме қайтқалы тұрмын. Тыңда гəуір, 39 жолдасымды сендерге 
аманат қылып тастап барамын, соның бірі кем болса, əрбіреуі үшін он 
адамыңды өлтіремін. Оны кем болса, жүз адамыңды өлтіремін. Мұны 
біліп қойыңдар, гəуірлер. 39 жолдасым сендерге аманат», – деді Байрақ. 
Соны айтты да, ол Байшұбардың басын жолға салды. Гəуірлерден 
қырық қуғыншы шығып, Байшұбарға жете алмай, кері қайтты.

 350
351
Байрақ оғыз еліне келіп жетті. Ел аралап жүрсе, бір ұзан қобызбен 
жыр айтып жүр екен. Байрақ оған: «Қайда барасың, өлеңшім?» – деді.
«Оны сұрап қайтесің, бек-жігіт? Үйлену тойына барамын», – деді 
қобызшы. «Ол кімнің үйлену тойы? – деді Байрақ. «Жалғаншының 
баласы Жарташықтың тойы», – деді ол. Байрақ: «Ол кімнің қызын 
алады екен?» – деп сұрады одан. «Байрақтың əйеліне үйленбек»,– деді 
қобызшы. Сонда Байрақ: «О, жырауым, осы қобызыңды маған берсең 
қайтеді, астыма мінген атымды берейін, бірақ оны жақсылап бақ, 
келген соң ақыңды төлеп, атымды алармын» – деді. Жырау тұрып: 
«Менің дауысым əзір кеміген жоқ, тамақтан шыққан күйлерім сəнді. 
Атыңды берер болсаң, оны үйіме апарым бағайын», – деді. Жырау 
қобызын Байраққа берді. Байрақ қобызды алған соң, жаяулап əкесінің 
ордасына қарай жүрді. Ауылға жақындап келгенде, жол өтетін 
қырдың басында бірнеше қойшы жылап-сықтап, жол жағасына тас 
үйіп жүр екен. Байрақ оларға келіп: «Уа, жақсы қойшылар, жұрт тас 
көрсе, оны алысқа лақтырып тастайды, сендер не үшін бұл тасты жол 
бойына үйіп жүрсіңдер?» – деп сұрады. Қойшылар: «Сен өз ісіңді біл, 
біздің ісімізде нең бар?» – деді оған. «Тасты қайтпексіңдер?» – деген 
сұраққа қойшылар: «Біздің бегіміздің бір ұлы бар еді, соның жау 
қолына түскеніне он алты жыл болды, өлі-тірісі белгісіз. Жалғаншы 
баласы Жарташық деген адам соның өлген хабарын əкелді, соған 
Байрақтың əйелін қосқалы жатыр. Жарташық осы жерден өтсе, біз 
оны таспен ұрмақшымыз. Бізге салсаң оның Жарташыққа тимей, 
өзінің теңіне тигені мақұл еді», – десті. Бұған Байрақ сүйініп қалып: 
«Дидарларың жарық болсын, иелеріңнің берген наны бойларыңа құт 
болсын», – деді.
Қойшылардан өтіп, Байрақ əкесінің ордасына келді. Шатыр 
алдында бір үлкен дарақ бар еді. Түбінде ағып жатқан мөлдір бұлағы 
болатын. Байрақ бұлаққа келсе, өзінің кіші қарындасы жылап-еңіреп, 
су алуға келе жатыр екен. Өзі: «О, қыршын өткен ағам Байрақ, сенің 
үйлену тойың сəтсіз болды ғой», – деп сөйлеп келе жатыр екен. Бұл 
сөз Байрақтың сай-сүйегін сырқыратты. Көзінен түйір-түйір ащы 
жас тамды. Сағынышты бауырын көргенде жүрегі қарс айырылып, 
дауыс беріп, қалай сөйлеп кеткенін де білмей қалды. Не айтқан екен 
ол, тыңдап көрелік, хан ием. «Неге мұнша егіліп жылайсың, қыз бала? 
Қыршын өткен ағам дейсің. Бұл сөзге менің жүрегім от болып жанады. 
Жанымда тақат қалмай тұр. Əлде ағаң жау қолында өлді ме? Тоң ерісе, 
бу болып, жаңбыр жауады. Қарайған жүрегіңде қандай қайғы бар? 
Азырақ сұрағым бар саған. Қарсы алдыңда тұрған мына тау кімнің 
жайлауы? Сол таудың салқын суын кімдер ішіп отыр! Өңшең жүйрік 
жылқылардың егесі кім? Таудан өрген ақтылы қойдың етін кім жейді? 
Жайлауға тігілген қара, көк түсті шатырлар кімдікі? Қыз бала, осы 
сұрақтарға өз аузың, өз тіліңмен жауап бер маған. Қара басым сенің 
жолыңа құрбандық болсын», – деді Байрақ. Сонда қыз: «Несін айтайын 
саған. Құлағым бұл кезде қобыз үнін есітіп, жыр тыңдаудан қалған. 
Қобызыңды сарнатпа, бақсым. Мен бір бақытсыз өткен қызбын, 
бақсым. Қарсы алдыңда тұрған таудың жайлауы кімдікі деп сұрадың 
сен, ол бір кезде менің ағам – Байрақтың жайлауы еді. Ағам кеткелі 
мен ол жайлауға шыққан емеспін. Таудың салқын суы кімдікі дейсің, 
о да бір кезде менің ағам – Байрақтың ішкен суы еді. Ағам кеткелі ол 
судан біз татып көрген емеспіз. Үйір-үйір жүйрік жылқылар кімдікі 
деп сұрадың, о да ағам – Байрақтың жылқысы еді. Ағам кеткелі біз ол 
жылқыға мініп-түскен емеспіз. 
Бұдан əрі қыз қобызшыға өзі сұрақ қойды: «О, бақсым, биік-биік 
қара тауларға шыққанда, одан ары өткенде Байрақ дейтін жігітті көрген 
жерің жоқ па? Суы мол өзендерден өтіп, одан ары кеткенде Байрақ деп 
аталатын батырды көре алмадың ба? Үлкен де бай қалаларды аралағанда, 
Байрақ дейтін жігіт саған кездеспеді ме? Көрген болсаң, маған хабарын 
айта кет, бақсым. Менің қара басым сенің садағаң болсын, бақсым», – 
деді. Қыз тағы да сөйлеп кетті: «Менің көз алдымда тұрған Қаратауым 
құлағалы қашан, бақсым? Ол сенің құлағыңа қалай жетпеген, бақсым? 
Есік алдындағы бəйтерегім кесілгелі не заман? Ол сенің құлағыңа 
қалай тимеген? Дүниедегі тірегім, жалғыз ағамнан айрылдым. Ол 
сенің құлағыңа қалай жетпеген? Мендей бақытсыз қызға дүние деген 
əлдеқашан адыра қалды емес пе, бақсым? Бұдан ары жүрсең, үйлену 
тойына кез боласың. Жолың болсын, бақсым», – деді қыз.
Бұдан соң Байрақ өзінің басқа қарындастарына барды. Олар қара 
көк киім киіп отыр екен. Байрақ дауыстап сөйлеп кірді. Не айтқан 
екен, тыңдап көрелік, хан ием: «О, қыздар, төсектеріңнен таңмен бірге 
тұрасыңдар. Ақ шатырды қойып, қара шатырда отыратын болыпсыңдар, 
қыздар. Ақ киімдеріңді тастап, қара киетін болыпсыңдар, қыздар. 
Үйлеріңде бауырдай болып ұйыған қалған-құтқан қатықтан не бар, 
қыздар? Астауда тұрған балдарыңнан не бар, қыздар? Үйлеріңде қатқан-
құтқан наннан қалған не бар, қыздар? Үш күннен бері жол жүріп, ас-су 
ішкенім жоқ еді. Үш күнге жететіндей етіп қарнымды тойғызсаңдар, 
тəңірден сендердің тілеулеріңді тілер едім», – деді бақсы. Бұл сөзді 
есіткен соң, қыздар сарайға барып ас-ауқат əкелісіп, Байрақтың қарнын 
тойғызды.
Содан соң Байрақ: «Үйлеріңде ескірген шекпендерің жоқ па? Кеткен 
ағаларың жолына соны маған садақа етіп берсеңдер, көп-көп алғыс 
айтар едім. Соны киіп, үйлену тойына барсам ба деп едім. Ол тойдан 
маған да бір шекпен тиетін шығар, ескі шекпендеріңді өздеріңе əкеп 
берер едім, қыздар», – деді бақсы. Қыздар зыр жүгіріп Байрақтың ескі 
шекпенін тауып əкеліп, оның қолына ұстатты. Киіп көріп еді, ұзыны 
Байрақтың бойына, ені қос жауырынына, жеңі қолына шақ келді. 
Үлкен қарындасына Байрақтың көздерінің айналасы қара қынамен 
боялған сияқты болып көрінді. Сол көздерінен қанды жас саулап ағып 
тұрғандай болды. Қарындасы сөйлеп кетті. Хан ием, не айтқан екен 
ол, көрелік: «Көзіңнің айналасы қарайып көрінгені болмаса, мен сені 
өз ағам Байраққа ұқсатқан болар едім, бақсы. Ұзын шаштарың бетіңді 

 352
353
бүркеп тұрғаны болмаса, мен сені ағам Байраққа жорыр едім, бақсы.
Білектеріңнің солғын тартқанын айтпасам, мен сені өз ағам Байраққа 
ұқсатар едім, бақсы. Үмітімді ақтап, мені қуантқалы келдің бе, бақсы. 
Айтшы шыныңды», – деді үлкен қарындасы.
Қыз сөйлей берді. «Біздің күніміз қараң қалған, бақсы. Оны айтып 
жеткізу мүмкін емес. Менің ағам кеткелі бұл үйге бірде-бір ұзан басын 
сұғып көрген емес еді. Бізден шекпен сұраған, басымызға жамылған 
қара орамалды сөз еткен адам болған жоқ еді», – деді қарындасы. 
Байрақ ойланып қалды. «Мынау шекпенді киген соң, қыздар мені 
танып қалған екен. Шекпенді киіп шықсам, оғыз елінің басқа адамдары 
да мені танып қалуы мүмкін екен. Ал мен əзірге өзімді білдірмей, 
бұл елде маған кім дос, кім жау екенін білуім керек», – деп, үстіндегі 
шекпенін шешіп алып, қыздардың алдына тастады. «Байрақтарыңмен 
бірге неге құрып кетпейсіңдер, сендер маған тозған шекпендеріңді 
беріп, əруағымды қорладыңдар», – деді. Далаға шығып, жазы арасында 
жатқан бір алашаны алып, қырық тесік етті де, соны мойнына іліп, 
есалаң бақсы болып тойға келді.
Барса, үйленетін жігіт жамбы атып жатыр екен. Жамбы атысына Қара 
Көне баласы Бодақ, Қазан-Салор баласы Ораз, бектердің үлкені Ғафлет 
баласы Иекенк, Шамсаддин-Шер, қалыңдықтың ақымақ ағасы Қаршар 
да қатысыпты. Қара Бодақ садақ атқанда, Байрақ ішінен: «Қолың күшті 
болсын», – десе, Ораз оқ атқанда: «Оғың құтты болсын», – деп тіледі. 
Иекенк садақ тартқанда да Байрақ сол сөзді айтты. Шамсаддин-Шер оқ 
атқанда: «Қолың сəтті болсын», – деді Байрақ.
Жарташық садақ тартқанда, Байрақ: «Қолың қатып қалып, 
саусақтарың шірісін, шошқадан жаралған шошқа, үйленушілерден 
садаға кет», – деді дауыстап. Бұл сөзге Жалғаншы баласы Жарташық 
ашуланып қалды. Бақсыға бұрылып: «Нəжістен туған нəжіс, ақылы 
кем, ондай сөзді маған қалай айтасың? Азған ит, мерген болсаң менің 
садағымды алып атып көр, тигізе алмасаң, басыңды аламын», – деді 
Жарташық. Мына сөзді есіткен соң, Байрақ оның садағын алып, жебесін 
тартып қалды. Садағы ортасынан қақ бөлінді. Сынған садақты жерден 
алды да, Жарташықтың алдына лақтырып тастап: «Мұндай садақпен 
сен жапанда кездескен бозторғайды да атып ала алмайсың», – деді оған. 
Садағы қақ бөлініп, сынып қалғанға Жарташық əбден ыза болды да, 
«Байрақ садақты» əкеліңдер мұнда!» – деп айғайлады. Жұрт оны алып 
келді. Талай-талай соғыста өзіне жан жолдас болған садағын көргенде 
Байрақ жылап алды. Садаққа қарап сөйлей бастады: «Шіркін-ай, жауға 
тигенде қыл адырнаңды талай рет тартқан едім, сонда сен айғырдай 
кісінеуші едің. Өзіңді айғыр садақ десе де болады. О, қайыспас емен 
садағым, сені мен айғырға бермес едім. Адырнаң сонша қатты еді, күшті 
қолмен тартқанда, өгіздей мөңіреуші едің. Сені мен өгізге берермін 
бе? Өзімнің 39 жолдасымды ауыр халде қалдырып, екі аяқты керуен 
болып, осында келдім», – деді Байрақ. Содан соң ол бектерге қарап: 
«О, бектер, сіздерді сүйгенім үшін мен садақ тартып көргім келеді», – 
деді. Жамбы орнына күйеудің жүзігі қойылған еді. Байрақ жай атқанда 
оғы жүзікті екі бөліп кетті. Бұған бектер риза болып, қолдарын ұрды, 
қарқылдасып күлді. Қазан бек осынша өнерді көріп, рахаттанып отыр 
еді. Ол адам жіберіп, Байрақты қасына шақыртып алды.
Есалаң бақсы оның алдына барып басын иді, берген қолын кеудесіне 
қысып, оған мадақ айтты: «О, хан Қазан, сен таңертең биік тау басына 
ақ шатыр тігуші едің, жылқыңның бəрі жүйрік еді. Жасауылдарың 
ұзын жолдың бойында жау торып, əділет орнатушы еді. Керек жерінде 
сенің жинаған мол қазынаң май болып тамушы еді. Сені жұрт барлық 
оғыз жігіттерінің ұстыны, біздей кем-кетіктің қорғаны, Баяндүр 
ханның күйеуі, Төле құстың тұқымы, Түркістанның діңгегі, тайпалар 
мен рулардың арыстаны, қара тобырдың жолбарысы, қара аттың иесі, 
Ораз ханның əкесі деп атаушы еді. Сөзіме құлағыңды салып, қабыл 
ет. Төсегіңнен таңертең тұрып, сен ну орманға барып, ақ қайыңның 
бұтақтарын сындырып, соның таңдаулы бұтағынан садақ, жай оғын 
істетуші едің, үйленген тойыңа ғажап шатырлар тігуші едің. Оң жағыңда 
оң жақтың бектері, сол жағыңда сол жақтың бектері отырушы еді, 
есікте сенің жəрдемшілерің, қасында өзіңе жақын бектерің отырушы 
еді. Сол мемлекетіңнің бағы арта берсін», – деді Байрақ. Бұл сөзді 
есіткен соң Қазан бек: «Тыңда, есалаң бақсым, менен қандай сыйлық 
алғың келеді? Қол шатырымды қалайсың ба, үй шатырымды қалайсың 
ба? Əлде менің құлдарым мен күңдерімнен тарту алғың келе ме? Əлде 
алтын мен күміс алғың келе ме? Қалағаныңды беремін, сұра», – деді. 
Сонда Байрақ: «О, сұлтаным, мені тойға ас пісіріп жатқан жер ошақ 
басына жібер, сол жетеді. Өзім ашпын, қарнымды тойындырсаң, сол 
маған берген сыйлығың болсын», – деді. Қазан тұрып: «Бұл ессіз 
бақсы өзінің бағынан мақрұм қалды. Бүгіннен бастап мен оған өзімнің 
бектігімді беремін, қайда барамын десе, жолы ашық болсын, нені 
қаласа соны істесін», – деді.
Байрақ ас пісіріп жатқан үйлерге барып, етке тойып алды. Содан 
соң асулы тұрған қазандарды теуіп, төңкере берді. Төңкерілген 
қазанның еттерін алып, оң-солға лақтыра берді. Оңға лақтырғанын оң 
жақтағылар, солға лақтырғанын сол жақтағылар қағып алып жеді. «Етті 
еңбегі бар ер жесін, еңбегі жоқ тоғышарлар жер қабады», – деді. Бұл 
хабар Қазан бекке барып жетті: «О, сұлтаным, ессіз бақсы бар қазанды 
төңкеріп тастады, енді қыздар отырған үйге барғысы келеді»,– деді оған 
хабарлаушылар. «Тимеңдер, қыздар отырған үйге барамын десе, еркіне 
жіберіңдер», – деді Қазан. Байрақ орнынан тұрып, қыздар сауық құрып 
жатқан үйлерге барды. Зүрне шалып, кепшік қаққандарды үйден 
қуып шықты. Бірін ұрса, бірінің басын жарды. Содан соң бикештер 
отырған шатырға кіріп, есік жақтан орын алып отырды, Қазан бектің 
əйелі Бөрлі сұлу бұған ашу білдірді. Ол Байраққа қарап: «Тегі оңбаған 
тентек, мен отырған үйге не үшін рұқсатсыз кіресің?» – деді. Байрақ 
оған: «Ханым, Қазан бек менің ісіме ешкім бөгет жасамасын деп 
бұйрық берген», – деді. Бөрлі сұлу: «Қазан бек рұқсат берген болса, 

 354
355
отыра берсін», – деді. Бөрлі сұлу тағы да Байраққа қарап: «Айтшы, 
есуас бақсы, мұнда келгендегі мақсатың не?» – деп сұрады. «Мақса-
тым – ерге шығатын келіншек ортаға шығып, би билеп, өлең айтса, 
мен соған қобыз тартып қосылу», – деді Байрақ. Қысырша Бике 
дейтін əйел бар еді, соған отырған əйелдер: «Орныңнан тұрып биге 
шық, Қысырша Бике, жынды бақсы ненің мəнісін біледі», – десті. 
Қысырша жеңгей жасанып, ортаға шықты да: «Ой, ақымақ бақсы, 
ерге шығатын келіншек мен боламын», – деп билей бастады. 
Байрақ қобызын сарнатып, өлең айтты. Хан ием, ол не айтқан екен, 
соны тыңдалық: 
Ант ішем, қысыр байтал мінгенім жоқ,
Онымен жорыққа да кіргенім жоқ.
Оғыздың қойшылары саған құмар,
Көзінің сен дегенде жасы ағар.
Құмарың аңсағанда бір тарқасын,
Тілді алсаң, сен солардың қасына бар, – деді.
«Менің бедеу байталға мініп, көшке ерген күнім жоқ, сиыр күйлесе, 
бір бұқаны бір бұқа сүзіп қуады, ондай бұқалардың көздері жасаурап 
кетеді. Сен сол бұқаларыңа бар, сонда арманыңа жетесің. Бұл саған 
менің айтқан ақылым. Сенде менің жұмысым жоқ. Мен ерге шығатын 
келіншекті көруім керек, соның өзі шығып, алақанын шапаттап, би 
билесін. Мен оған қобыз сарынымен үн қосамын», – деді Байрақ. 
Қысырша жеңге: «Ойбай, бейшара басым-ай, бір ақымақ есіктен 
кіре салып, бəрін көріп қойғандай, өзіме өсек таңды-ау», – деді де 
орнына барып отырды.
Жиында Бұғазша Фатима дейтін əйел отыр еді. Жұрт оған: «Сен 
ортаға шығып, биле», – десті. Ол қалыңдықтың қызыл шекпенін киіп 
алып, ортаға жұлынып шығып: «Ерге шығатын келіншек мен боламын, 
ақымақ бақсы, сен қобызыңды ойнат, мен билеп берейін», – деді. 
Сонда Байрақ: «Мен буаз биеге мініп, көшке ерген күнім жоқ. Сенің 
үйдегі атың – Дережек, мінген атың – Барақы емес пе еді? Сенің атың 
қырық көңілдесі бар Бұғазша Фатима емес пе? Масқараңды шығармай 
тұрып, жөніңді тап. Саған əуре қылатын қобызым жоқ. Орныңа бар да, 
отыр. Ерге шығатын келіншек шығып, қолын қағып билесе ғана қобыз 
тартамын», – деп екінші сертін айтты. 
Мына сөзді естіген Бұғазша Фатима: «Ойбай, бетім-ай, мына сұмырай 
не дейді? Масқарамды шығарды ғой. Тұр, бикеш, орныңнан, өзің шығып 
биле. Бүгін билемегенде тамұқта билермін дейсің бе? Байрақтан айрылған 
соң, басыңа осындай күннің туарын білмедің бе?» – деді. 
Бөрлі сұлу да: «Өзің шық ортаға, келіншек, басқа лажың 
қайсы?» – деді. Бану-Шешек үстіне қызыл шекпен, қолдарына 
қолғап киді, сөйтіп ортаға шығып билей бастады. «Қобызыңды тарт, 
есалаң бақсы!» – деді. Байрақ қобызын сарнатып, өлеңдетіп жіберді. 
«Бұл елден мен кеткелі сен ақылыңнан айрылдың. Бір күні жапалақтап 
қар жауып, жерді тізеден басыпты. Сол кезде хан қызының құлдары 
мен күңдері киімдерін шешіп, көзесін ұстап суға барыпты, сол судан 
қанып ішпек еді олар. Бірақ қос қолының саусағын білезіктен үсітіп 
алыпты. Алтын, күмістеріңді, əзірлей беріңдер, ағайын, хан қызының 
бармақтарын кеселік. Ондай масқаралыққа ұшыраған бикешті ер 
алмайды», – деді Байрақ. Бұл сөзге Бану-Шешек шамданып қалды. 
«Мен қалайша масқара болыппын, кем ақыл бақсы, сөзіңді дұрыстап 
айт. Масқара боларлық менің қандай айыбым бар екен?» – деп, ол 
қолғаптарын алып, күмістей аппақ саусақтарын көрсетті. Ортан 
қолында баяғы Байрақ кигізген жүзік бар екен. Байрақ өзінің жүзігін 
танып қалды да, толғанып өлең айта бастады. Не айтқан екен, хан 
ием, тыңдап көрелік: «О, бикеш, Байрақ кеткелі биік таудың басына 
шығып көрдің бе, сен? Төрт жағыңа бірдей қарап, өзіңді танып білдің 
бе, сен? Қарға түстес қара шашыңды жұлып, тарқатқан күндерің болды 
ма, бикеш? Аядай қара көздеріңнен ащы жас аққан күнің болды ма, 
бикеш? Күзгі алмадай манаураған беттеріңді жосадай ғып жұлған 
күндерің болды ма, бикеш? Сен ерге шықпақ екенсің, ал қолыңдағы 
жүзігің менікі, сол жүзігімді өзіме қайтар, бикеш!» – деді Байрақ. 
Бикеш оған: «Байрақ кеткелі биік таулар басына талай рет шықтым. 
Қарға түстес қара шашымды талай рет жұлдым. Күзгі алмадай қызыл 
жүзімді де талай күндер жұлғаным бар. Келген, кеткеннен оның дерегін 
білсем де, көп күттім. Менен шындап-ақ кеткенің бе, бек жігітім Байрақ, 
келмеске кеттің бе, хан жігітім Байрақ, деп зарланған, жылаған күндерім 
де аз болған жоқ. Бірақ менің сүйгенім Байрақ, сен емес. Алтын жүзік те 
сенікі емес. Алтын жүзіктің көптеген айғақтары бар, оны алғың келсе, 
сол айғақтарыңды білдір», – деді Бану-Шешек. Байрақ сөйлеп кетті: 
«Уа, хан қызы, менің тау алдында атқа мініп, аңға шыққаным өтірік пе? 
Сенің ақ шатырың қасынан киік атып алғаным өтірік пе? Сен мені сол 
шатырға өзің шақырып алған жоқ па едің? Содан соң біз далаға шығып, 
ат жарыстырған жоқ па едік? Менің атымның озып шыққаны есіңде жоқ 
па? Екеуміз садақ атысына түскенде сенің ұшып бара жатқан оғыңды 
атып түсірген жоқ па едім? Сонда мен бетіңнен үш рет сүйіп, бір рет 
тістеп алып едім. Алтын жүзікті мен сенің қолыңа сол сəтте кигізген 
жоқ па едім? Екеуміз күреске түскенде сен жығылып қалмап па едің? 
Сондағы сенің сүйген жарың – Байрақ мен емес пе едім?» – деді ол. Бұл 
сөзді айтқанда, бикеш Байрақты таныды. Оның сол жігіт екеніне көзі 
жетті. Киімшең күйінде Байрақтың алдына барып құлап түсті. Қыздар 
қызыл шекпенді Байраққа жауып, оны күйеуше киіндірді.
Бикеш дереу атқа мініп, Байрақтың əкесі мен анасына барып, 
оларды қуантты. Бикеш енесіне: «О, ана, құлаған Қаратауың орнына 
келді. Қандай боп қатқан өзендерің қайтадан шалқып ақты. Қураған 
бəйтерегің қайтадан гүлдеді. Қарыған жүйрік байталдарың қайтадан 
құлындайтын болды. Қарыған қызыл нарларың боталап, саулықтарың 
қоздайтын болды. Он алты жыл зарығып күткен Байрағың келді. 
Қайын атам, қайын енем, маған сүйіншіге не бересіңдер?» – деді. 

 356
357
Бұл хабарды естіген атасы мен енесі: «О, келін, тіліңнен айналайын! 
Өлгенімізше сенің тілегіңде болалық. Сөзің өтірік болса да, шынға 
айналсын, келіншек! Баламыздың аман-есен келгені рас болса, 
маңдай алдында тұрған Қаратау сенің жазғы жайлауың болсын! 
Оның салқын бұлағы сенің кəусарың болсын! Менің құл-күңдерім 
сенің қызметшің болсын! Жүйріктерім сенің жылқың болсын! Жүк 
артатын келелі түйелерім де сенің еншің болсын! Ақтылы қойым 
сенің малың болсын! Алтын-күмісімді аяусыз жарат. Алтын жалатқан 
ақ шатырларым сенікі болсын! О, келіншек, одан қалса, қара басым 
сенің құрбандығың болсын!» – десті оған. Осы кезде бектер Байрақты 
Байбөрі үйіне алып келді. Қазан бек сөз бастап: «Қуана бер, Байбөрі, 
ұлың келді алдыңа!» – деді. Байбөрі: «Оны көрерлік менде көз бар ма? 
Көздерім көр болғалы ештеңені ажыратып, тани алмай қалдым ғой 
мен! Балам шынтағын қанатып, қанын орамалмен көзіме жақса, ол 
жазылар еді. Көзім ашылса, баламды көрер едім», – деді. Оның екі көзі 
бірдей көрмей қалған екен. Екі көзіне орамалымен қанын жаққанда, 
Байбөрінің көздері шайдай ашылды. Əкесі мен анасы баласын көріп, 
аяғына жығылды. Олардың ендігі айтқаны: «О, балам, алтын үйімнің 
тірегі! О, ұлым, аққудай қалқыған менің қыз-қырқындарымның гүлі! 
Қос көзімнің жанған шырағы! Бойыма қуат, жан берген, балам! Бүкіл 
оғыз елінің көш басшысы болған, жан балам!» – деген тілек бата болды. 
Жылап табысып, тəңіріге тəубешілік етті.
Мұны естіген Жалғаншы баласы Жарташықтың зəресі ұшып, 
Байрақтан қорқып, Тана (Дон) өзенінің қалың қамысына қашып кетті. 
Байрақ оның ізіне түсіп, қамысқа кіріп, жұртқа: «От əкеліңдер!» – деді. 
Сөйтіп қалың қамысқа өрт қойды. Жарташық өртеніп өлетінін білді де, 
Байрақтың аяғына келіп жығылды, сөйтіп қылышының астынан өтті. 
Байрақ оның кінəсын кешті. Қазан бек: «Енді той жасап, келіншегіңе 
қосыл!» – деп еді. Байрақ: «Қамалда қалған 39 жолдасымды жаудан 
құтқармай, əйеліммен қосыла алмаймын», – деді. Қазан бек мұны мақұл 
көріп: «Мені сүйген жігіттер тегіс атқа мінсін!» – деп елге хабар таратты. 
Барлық оғыз елінің бектері атқа мініп, Байбурд қамалына шауып келді. 
Гəуірлер күш жинап, қан майдан ашты. Барлық оғыз бектері таза 
суға барып дəрет алды да, бетін сəждеге тигізіп, екі бас құтба оқыды, 
əулие-əмбиеге сиынып, тəңіріге жалбарынды. Даңғара-дабыл қағылып, 
қырғын соғыс басталды. Ен дала домаланған адам басына толды. Қазан 
бек қылышпен ұрып, Шөкли патшаны өгіздей өкіртті. Ол атынан құлап 
түсті. Ер жүрек Дондаз Қара Тагауорды қылыштап, аттан құлатты. 
Қара Бодақ Қара Арсланды өлтірді. Кең жазықта болған бұл соғыстан 
гəуірлер жеңіліс тапты. Гəуірлердің жеті бегі қылышқа түсіп өлді. 
Байрақ, Иекенк, Қазан бек, Қара Бодақ, ерлердің ері Дондаз, Қазан бек 
баласы Ораз бек қамалға шабуыл жасады. Байрақ қамалды алып, баяғы 
39 жолдасына келсе, олар түгел аман екен. Тəңірге тəубешілік етті. 
Гəуірлердің шіркеулерін қиратып, қызметшілерін қырды. Орнына мешіт 
салдырып, азан шақыртып, құтба оқытты, тілдерін кəлимаға келтірді. 
Олжаға түскен, қызыл-жасыл киінген, бойшаң, көгілдір көзді қыз-
қырқыннан, сауыт-сайманнан, алтындаған киім мен мауытыдан түскен 
олжаның бес бөлегін үш тоғыз қылып, Баяндүр ханға таратты. Байбөрі 
бек баласы Байрақ Байбіжан қызына үйленді. Өзінің ақ шатырына кіріп, 
үйлену тойын өткізді. Қырық жігіттің біріне Қазан, екіншісіне Баяндүр 
хан, тағы жетеуіне Байрақ өзінің жеті қарындасын берді. Сөйтіп, қырық 
жерден шатыр тігілді. Өздерінің бағын сынап, 39 қыз садақтан оқ атты. 
39 жігіт атылған садақ оғының соңынан кетті. Батырлардың үйлену 
тойы қырық күн, қырық түнге созылды. Байрақ пен оның қырық жігіті 
мұрат-мақсаттарына жетті, өздерінің ерлігімен басқаларға батырлықтың 
өнегесін көрсетті.
Сол тойға Қорқыт атам келіп, күй шертіп, жыр айтты. Дін үшін 
күресіп, жаудан кек алған сол батырлардың ерлігін өлең-жырға 
қосыпты. Бұл жыр Байраққа арналсын депті ол. Хан ием, мен де сізге 
ақ батамды бермекшімін: өміріңше асқар тауың құламасын, көлеңкелі 
дарағың солып, қуармасын. Ақ сақалды əкеңнің барар жері жұмақ 
болсын, ақ шашты анаңның жүрген жері саялы тау болсын. Сені құдай 
ұлыңнан, туғандарыңнан айырмасын. Көзіңді жұмғанша құдай сені ақ 
дініңнен айырмасын. Сіз бен біз құдайдың дидарын көрелік, аумин! 
Дұғадағы басымыз бір болсын. Хан ием, құдайдың досы Мұхамедтің 
дидары үшін Алла-тағала (ол дүниеде) күнəңді жеңілдетсін. 

жүктеу/скачать 2.89 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: