«Мәдени мұра» Мемлекеттік бағдарламасының кітап сериялары

 306
307
1
Болсыншы деді олар, оның сиқы
осылай*. Енді мұнан соң сүйініш
тапты. Тағы күндерде бір күн Ай қаған-
ның көзі жарқ етіп [ашылып], ер бала туды.
Осы ұлдың өңі – шырайлы көк еді,
ауызы оттай қызыл еді, көздері қызғылт, шаштары,
қастары қара еді. Нұрлы періштелерден
көріктірек еді. Осы ұл анасының
көкірегінен уызын татып көріп, одан
2
кейін ембеді; шикі ет, ас, шарап
сұрады. Тілге келе бастады. Қырық күннен соң
өсті, жүрді, ойнады. Аяғы өгіздің аяғындай, белі
бөрінің беліндей, жауырыны бұлғынның жауырынын-
дай, кеудесі аюдың кеудесіндей еді. Тұла бойын тү-
гел қалың түк басқан еді. Жылқы бағып, атқа
мініп, аң аулап жүруші еді. Күндерден күндер,
түндерден түндер өтіп жігіт болды. Бұ
3
шақта бұ жерде бір үлкен орман бар еді.
Үлкенді-кішілі өзендері көп еді. Мұнда келген
аңдар көптен-көп еді, мұнда құстар көптен-көп еді.
Осы орман ішінде əйдік бір мүйізтұмсық бар
еді. Жылқыларды жəне адамдарды жер еді. Əйдік
бір жаман аң еді. Ауыр азадан
халықты қайғы басты. Оғыз қаған бір ер жүрек 
кісі еді. Бұ мүйіз тұмсықты ауламақ болды. Күндер
де бір күн аңға шықты. Сүңгімен
4
жақпен, оқпен, қылышпен, қалқанмен
аттанды. Бір бұғы алды. Сол бұғыны тал-
дың шыбығымен ағашқа байлады [да] кетті.
Одан соң таң атты. Таңертеңгі шақ-
та келсе, мүйізтұмсық бұғыны алып [кеткенін]
көрді. Енді бір аюды əкеліп, алтындаған
белбеуімен ағашқа байлады [да] кетті.
Мұнан соң таң атты. Таңертеңгі
шақта келіп, мүйізтұмсық аюды алып [кеткенін]
көрді.
* Түпнұсқада бұқаның суреті берілген.
5
Енді осы ағаштың түбінде [өзі] тұрды. Мүйізтұм-
сық келіп, басымен Оғыздың қалқанын ұрды. Оғыз
сүңгімен мүйізтұмсықтың басына ұрды, оны
өлтірді. Қылышпен басын кесіп алып кетті. Тағы
келіп көрсе, бір сұңқар мүйізтұмсықтың ішек-қар-
нын жегелі тұр. Жақпен, оқпен
сұңқарды өлтірді, басын кесті. Одан
соң сұңқардың сиқы
осы болар деді. Бұғыны жеді, аюды жеді. Тегі темір
сүңгім [оны]
6
өлтірді. Мүйізтұмсықты сұң-
қар жеді, [оны менің] жағымның жел сияқты оғы
өлтірді деді [де] кетті. Міне, мүйізтұмсықтың сиқы
осындай*.
Тағы күндерде бір күн
Оғыз қаған бір жерде тəңірге жалбарын-
ды. Қараңғылық түсті. Көктен
бір көк жарық түсті. Күннен аян [жарық],
айдан көгілдірірек
еді. Оғыз қаған оған келіп көрді.
7
Осы жарықтың арасында бір қыз
бар еді, жалғыз отырар еді. Жақсы
көрікті бір қыз еді. Оның басында от-
тай жарқыраған бір меңі бар еді,
алтын қазықтай еді. Осы қыз сондай
көрікті еді: күлсе, көк
тəңірі күлер еді, жыласа, көк тəңірі
жылар еді. Оғыз қаған
оны көргенде есі қалмады, сүйді, алды. Оны-
8
мен бірге жатты, тілегенін алды. Төл буаз
болды. Күндерден күндер өтіп, түндерден түндер
өтіп, босанып үш ер бала туды. Біріншісіне
Күн, екіншісі-
* Түпнұсқада мүйізтұмсықтың суреті берілген.

 308
309
не Ай, үшіншісі-
не Жұлдыз деп ат қойды. Бір күні
Оғыз қаған аңға кетті. Бір
көл ортасында алдынан бір ағаш
көрді. Бұ ағаштың қауашағында
9
бір қыз бар еді, жалғыз отырар еді.
Жақсы көрікті бір қыз еді. Оның
көзі көктен көгірек еді.
Оның шашы өзеннің ағысындай, оның 
тісі інжудей еді. Сондай көрік-
ті еді. Оны көрген жер бетіндегі жұрт айтушы еді:
ай, ай, ах, ах өлерміз – деп, сүттен
қымыз боп кететін. Оғыз қаған
оны көрді де есі шығып, жүрегіне от
10
түсті, оны сүйді, алды. Онымен бірге жатты, тілеге-
нін алды. Төл буаз болды, күндерден соң, 
түндерден соң,
босанып үш ер бала туды. Бірінші-
сіне Көк, екіншісіне 
Тау, үшіншісіне
Теңіз деп ат қойды.
Одан соң Оғыз қаған əйдік 
той жасады, ел-жұртқа жарлық
11
шашып, шақырып кеңесті. Қырық сіре [стол],
қырық сəкі шаптырды, түрлі астар, түрлі
шараптар, шұбат, қымыз
ішілді, желінді. Тойдан соң Оғыз
қаған бектерге, ел-жұртқа
жарлық берді: міне, мен сендерге
қаған болдым, жақ пен міне
қалқан алыңдар, біздің таңбамыз
береке болсын, ұранымыз көк бөрі болсын.
Темір сүңгілеріміз орман болсын.
12
Қорықта құлан жорытсын,
Теңіз бен өзен [шалқысын], күн туымыз болсын, көк
шатырымыз болсын деді. Тағы одан соң
Оғыз қаған төрт тарапқа жарлық
шашты. Жарлық жазылып, елшілерге
беріп жіберілді. Осы жарлықтарда жазыл-
ды: мен ұйғырдың қағаны боламын,
жердің төрт бөлігінің қағаны
болуым керек. Сендерден бас шұлғуды [бас ұрып 
бағынуды]
13
тілеп тұрмын. Кім менің аузыма қарап, 
көніп тұрар болса, тарту
тартып, дос тұтармын, – деді, – кім
аузыма қарап тұрмаса, ашу
шақырып, шеру шегіп дұшпан тұтармын.
Тез талқандап [дарға] астырып жоқ қылып
келермін, – деді. Енді бұ шақ-
та оң жақта Алтын қаған
деген бір қаған бар еді. Осы Алтын
14
қаған Оғыз қағанға елші жұмсап
жіберді. Көптен-көп алтын, күміс тартып, көптен-
көп жақұт сияқты сирек тас, көп асыл жиһаздар
жинап жіберіп, Оғыз қағанға сый-сыяпат
берді, аузына қарады. Жақсы бекпен
достық қылды. Онымен ынтымақта
болды. Сол жағында Ұрұм деген
бір қаған бар еді. Осы қағанның
шеруі [əскері] көптен-көп,
қалалары көптен-көп
15
еді. Осы Ұрұм қаған Оғыз қаған-
ның жарлығына көнбей, бағынғысы
келмеді. Бұл сөз-
ді қабыл алмаймын деп, жарлыққа
мойынсұнбады. Оғыз қаған қаһар 
шашып, оған аттанбақ болды. Шеруімен
аттанып, туларын көтеріп кетті. Қырық 
күннен соң Мұзтау деген
таудың етегіне келді. Шатырларын

 310
311
16
түсіріп, шоқ боп, ұйып тұрды. Таң ертеңгі
шақта Оғыз қағанның
шатырына күн сияқты бір
жарық түсті. Ол жарықтан көк
бурыл, көк жал əйдік
бір арлан бөрі шықты. Осы бөрі Оғыз
қағанға тіл қатып былай деді:
ай, ай, Оғыз, сен енді Ұрұмға
аттанып барасың.
17
Ай, ай, Оғыз, мен алдыңда
жүріп отырармын, – деді. Тағы
одан соң Оғыз қаған
шатырын жинатып, жүріп кетті.
Шерудің алдында
көк бурыл, көк жал 
əйдік бір арлан бөрінің жүріп 
отырғанын көрді. Ол бөрінің артынан қадағалап
жүріп отырды. Бір-
18
неше күндерден соң көк 
бурыл, көк жал бұ əйдік
арлан бөрі тоқтай қалды. Оғыз да шеруі-
мен бірге тоқтады. Мұнда Итіл өзені деген 
бір үлкен [өзен] бар еді. Итіл өзенінің жағасын-
да бір қара тау маңында
ұрыс басталды. Оқпен, сүңгімен,
қылышпен ұрысты. Шерулердің
араларында жойқын көп ұрыс болды.
19
Ел-жұрттың көңілінде
көптен-көп қайғы орнады. Шайқас, ұрыс
сондай жаман болды. Итіл өзені-
нің суы қып-қызыл сіп-сіңгірдей*
болды. Оғыз қаған жеңді. Ұрұм қаған
қашты. Оғыз қаған Ұрұм қаған-
ның қағандығын алды, ел-
* Киноваль – қызыл түсті минерал, содан жасалатын бояу сияқты д.м.
жұртын алды. Ордасына
өлідей, тірідей көптен-көп 
20
олжа түсірді. Ұрұм қағанның
бір қарындасы [інісі] бар еді, Ұрысбек деген.
Ол Ұрысбек ұлын тау басында [ғы]
Терең өзен ортасында 
жақсы бекінген қалаға жұмсады.
Енді қаланы қорғау керек, – деді.
Сен ұрыстан кейін қаланы маған сақтап [қаратып]
келгін, – деді. Оғыз
қаған осы қалаға аттанды. Ұрыс-
21
бектің ұлы оған көп алтын, 
күміс жіберді де: ей, менің 
қағаным сен. Маған атам [əкем] бұ
қаланы берген еді, қаланы
қорғау керек. Сен ұрыстан
соң қаланы маған сақтап
кел, – деді. Атам [əкем] қаһарланса,
менде не ерік бар?
Жарлық, байлық, білік – бəрін сенен деп білемін.
22
Біздің құтымыз сенің
құтың болмақ. Біздің ұрығымыз
сенің ағашыңның ұрығы болып тұрар. Тəңірі саған
жар беріп, бұйырмысы болып тұрғай. Мен саған
басымды, құтымды беремін. Алым-салық беріп
[төлеп], достықтан шықпай тұр [амын] – 
деді. Оғыз қаған жігіттің
сөзін жақсы көрді, сүйінді, күлді де
23
айтты: маған көп алтын жұмсапсың,
қаланы жақсы сақтапсың, – деді. Соның
үшін оған Сақтап деп ат қойды, дос
болды. Шерумен бірге Оғыз қаған тағы
Итіл деген өзен [ді кешті]. Итіл [деген]

 312
313
əйдік бір [өзен] бар еді. Оғыз қаған оны
көрді де, енді Итілдің суынан
қалай өтерміз? – деді. Шеруде бір
жақсы бек бар еді. Оның аты Ұлық Орду 
24
бек еді. Үздік ақылды бір ер еді,
[жағадан көптен-көп] талдардың көбін көрді,
ағаштар [бар еді. Осы бек...] осы ағаштарды
................. кесті, ағаштарға
жатып, өтті. Оғыз қаған тағы сүйініп, күлді де
айтты: ай, ай, сен, мұнда бек
бол, Қыпшақ деген бек бол сен, – 
деді. Тағы ілгері кетті... Одан соң 
Оғыз қаған тағы көк бурыл,
25
көк жал арлан бөріні көрді. Осы көк
бөрі Оғыз қағанға айтты. Енді
шерумен бірге мұнан аттан, Оғыз. 
Ел-жұртты, бектерді аттандырып келтіргей-
сің, мен саған бастап жолды көрсетер-
мін – деді. Таңертеңгі шақта
Оғыз қаған арлан бөрінің
шерудің алдына түсіп жүріп
бара жатқанын көріп, сүйінді, ілгері қозғалды. Оғыз 
26
қаған бір шұбар айғырға мінуші 
еді. Осы айғырды бек өте жақсы көруші 
еді. Жолда осы айғыр көзден ғайып 
болды. Мұнда үлкен бір тау бар
еді. Ұшар басында тоң мен мұз
бар еді. Оның басы суықтан аппақ боп
тұрар еді. Соның үшін оны Мұзтау
дейтін. Оғыз қағанның аты Мұзтаудың
ішіне қашып кетті. Оғыз қаған бұдан
27
көп уақыт азап шекті. Шеруде
бір əйдік ержүрек бек бар еді.
Анау-мынаудан қорықпайтын
еді. Жорықта, суықта төзімді, епті
ер еді. Осы бек тауға кірді,
аралады. Тоғыз күннен соң Оғыз
қағанға айғырын алып келді. Мұз-
таудағы орасан суықтан бек
қарға ұқсап, аппақ боп кеткен. Оғыз
28
қаған оған сүйсініп, күліп айтты:
ай, сен мұнда бектерге бастық бол,
сенің мəңгілік атың Қағарлық болсын, – 
деді. Көп асыл жиһаздар сыйлады да, ілгері кетті.
Жолда тағы əйдік бір үй көрді. Бұ үйдің 
төбесі алтыннан еді, түндіктері 
күмістен, есіктері темірден еді.
Жабулы, ашқышы жоқ еді.
Шеруде бір жақсы шебер ер бар еді. Оның 
29
аты Темірду Қағұл деген еді. Оған
сен мұнда қалып, [есікті] аш, – деп жарлық қыл-
ды. Есікті ашқан соң, ордаға кел, – деді.
Содан оған Қалаш деп ат қойды. Ілгері
кетті. Тағы бір күні көк бурыл,
көк жал арлан бөрі тоқтап
тұрды. Оғыз қаған да тұрды, шатырды
түсіріп, орналасты. Тың
бір жазық жер еді. Мұны Жүржіт деп атайтын еді.
30
Əйдік бір жұрт, халық еді. Жылқылары
көп, өгіздері, бұзаулары көп, алтын, күмістері көп,
асыл жиһаздары көп еді. Мұнда Жүржіт қағаны 
мен халқы Оғыз қағанға қарсы
шықты.Ұрыс-соғыс басталды. Оқпен, қылышпен 
ұрысты. Оғыз қаған жеңді,
Жүржіт қағанын жеңіп өлтірді, басын
кесті. Жүржіт халқын өз аузына
қаратты. Ұрыстан соң Оғыз қаған-
31
ның шеруіне, нөкерлеріне, халқы-
на соншама көп жансыз, олжа-мүлік түсті,

 314
315
жүкті тиеуге, тасуға ат, қашыр, өгіз
аздық етті. Сонда Оғыз қағанның
шеруінде үздік жақсы бір шебер кісі бар еді. Оның
аты Бармақлық Жосын Білік еді. Бұ шебер
бір қаңға [арба] шапты. Қаңға үстіне жансыз ол-
жаны тиеді, қаңғаның алдына тірі олжаны 
жегіп, тартып кете барды. Нөкерлер-
32
дің, халықтың бəрі мұны көріп, тездетіп тағы
қаңға шапты [жасады]. Мұндай қаңға жүргенде
«қаңға, қаңға» деп дыбыстап [шиқылдап] бара 
жатушы еді. Соның үшін оларға
«Қаңға» деп ат қойды. Оғыз қаған қаңға-
ларды көріп күлді де айтты: қаңға, қаңғамен
өлі олжаны тірілер алып жүрсін.
Саған Қаңғалық аты беріліп, Қаңға
аты сақталсын, – деп кетті. Одан соң,
33
тағы бұ [көк] бурыл, көк жал
арлан бөрімен бірге Хинди жəне Таңғұт [Тибет]
жəне Шағам [Шам] жаққа аттанып кетті.
Көп ұрыстан, көп соғыстан соң,
оларды алды, өз жұртына қосты,
жеңді, басты, тағы, тысқары қалмасын,
белгілі болсын [деп] күннің түстігінде
Барака деген бір жер бар еді. Үлкен
бір бай жұрт еді, өте бір ыстық жер
34
еді. Мұнда аң мен құс көп еді, 
алтыны, күмісі, асыл жиһаздары көп еді.
Халықтарының өңі шырайы қап-қара болатын.
Осы жердің қағаны Масар деген бір қаған
еді, Оғыз қаған соған
аттанды. Сондай жаман ұрыс болды. Оғыз
қаған жеңді. Масар қаған қашты. Оғыз
оны талқандап, жұртын алды, кетті. Оның достары
қатты сүйініп, дұшпандары көп 
35
қайғы тапты. Оғыз [қаған] [оны] жеңді,
сансыз байлық пен көп жылқы
алды, жұрты есіне түсіп [еліне] жүріп кетті.
Тағы ұмыт қалмасын, 
белгілі болсын [деп] Оғыз қағанның
жанында ақ сақалды, ақ шашты
ақылгөй бір қарт кісі бар еді,
ақылы түзу бір ер еді, түскер
еді. Оның аты Ұлық Түрк еді. Күн-
36
дерде бір күн [ол] ұйқыда [түсінде] бір алтын
жақ көрді, үш күміс оқ көрді. Осы алтын
жақ күншығыстан күнбатысқа
дейін жайылып тұр екен, тағы үш
күміс оқ түн жаққа қарап
тұр екен. Ұйқыдан тұрып түсте көргенін Оғыз қағанға білдірді.
– Ей, қағаным! – деді. Сенің
жасың ұзақ болғай! [Ей, қаған]ым, сенің
37
төрелігің [билігің] түзу болғай, [маған көк]
тəңірі түсімде [аян] берді. Айтқаны келсін! Талай
жерді ұрығыңа [ұрпақтарыңа] берсін, –
деді. Оғыз қаған Ұлық Түрк-
тің сөзін жақсы көрді, ақылын
сұрады. Ақылымен жүрді. Содан
соң таңертеңгі шақта ағалы-інілі [балаларын]
шақырып айтты: ей, менің
көңілім аңға шығуды тілеп отыр. Кəріліктен
38 
менің [бұрынғы] ерлігім жоқ. Күн,
Ай, Жұлдыз таң сəріге [шығыс жаққа]
сендер барың. Көк, Тау, Теңіз түн сəріге
[батыс жаққа] сендер барың,–– деді. Одан соң
үшеуі таң сəріге барды, үшеуі түн сəріге барды.
Күн, Ай, Жұлдыз көп аң, көп құс аулаған
соң, жолда бір алтын жақ
тауып алды, атасына [əкесіне] əкеп берді.
39
[Оғыз қаған сүйініп күлді де оны]
үш бөлді де [айтты]: ей, ағалар [үлкен балаларым],

 316
317
жақ сендердікі болсын, жақтай оқтарыңды
көкке атыңдар, – деді.
Тағы онан соң Көк, Тау, 
Теңіз көп аң, көп құс аулаған
соң, жолда үш күміс оқ
тауып алды, атасына [əкесіне əкеп] берді.
Оғыз қаған сүйініп, күлді, тағы оқ-
40
ты үшеуіне үлестірді де айтты:
ей, інілер [кіші балаларым], оқ сендердікі болсын.
Жақ оқ атты. Оқтай 
болыңдар сендер, – деді. Одан
соң Оғыз қаған үлкен құрылтай 
шақырды, нөкерлерін, халықты
шарлап шақырды. Келіп кеңесіп отырды. Оғыз
қаған əйдік орда [да] .............
................................ [оң жақта]
41
[қырық құлаш ағаш қадатты. Оның]
басына бір алтын [тауық қойды, түбіне] 
бір ақ қой байлады. [Со]л
жағына қырық құлаш ағаш қадатты.
Оның басына бір күміс тауық қойды,
түбіне бір қара қойды байлады.
[Оң] жақты Бозоқтар отырды,
Сол жақта Үшоқтар отырды.
Қырық күн, қырық түн ішті, жеді,
42
сүйініш тапты [тойлады]. Одан соң Оғыз қаған
ұлдарына жұртын үлестіріп берді.
– Ей, ұлдар[ым], мен көпті көрдім, көп ұрысты
бастан өткіздім,
жақпен көп оқ аттым, айғыр мініп көп
жорыттым, дұшпандарымды жылаттым, достарым-
ды күлдірдім. Көк тəңірге мен өтедім,
сіздерге беремін жұртымды, – деді.
¡ÎСÛÒ ÀÒÀ 
ʲÒÀÁÛ

 318
319
Біссімілла рахман-и-рахим! Расул Ғалайсалам заманына жақын 
кезде баят руында Қорқыт ата дейтін сəуегей адам болыпты. Тəңірі 
зердесіне салған соң, оның барлық болжамдары айна-қатесіз болған. 
Кейінгі замандарда оғыз хандығы қай тайпасына өтіп, олардың қолынан 
мақшар күніне дейін билікті ешкім ала алмайды. 
Оғыз тайпасында Қорқыт ата ең күрделі мəселелерді шешкен. 
Қандай да қиын іс болмасын, Қорқыттың кеңесін алмай оғыздар ешбір 
жұмыс қа қол ұрмаған. Ел оның барлық өсиетін бұлжытпай орындаған.
Қорқыт атадан мынадай сөз қалған: «Тəңірге сыйынбаған адамның 
тілегі қабыл болмайды. Тəңірісі құрамаса, ешкімнің бірі екеу бол-
майды. Тəңір пендесінің маңдайына не жазса, сол болады. Онсыз 
адам жамандық көрмейді, ажал жетіп, өлмейді; өлген тірілмейді, 
кеудеңнен жаның кетсе, ол қайтып келмейді. Жігіт тіршілігінде 
талаптанып, таудай қылып мал жияды. Бірақ соның ішінен ол өзіне 
бұйырған үлесін ғана жейді. Өзен-сулар тарам-тарам болып тасып 
ақса да, теңіздерді толтыра алмайды. Менмен, тəкаппар адамды 
тəңірі сүймейді. Басқалардан өзін жоғары ұстаған адамға тəңірі бақ 
бермейді. Өзіңнен тумаса ұл өгей: қаншама бағып, қаққанмен ол саған 
ұл болмайды, ер жетіп, ат жалын тартып мінген соң өз жөніне кетеді. 
Бəлкім, ол тəрбиелеген адамға көрдім-білдім деген сөзді де айтпас. 
Күлді қаншама үйгенмен – төбе болмас. Қара есектің басына жүген 
таққанмен – тұлпар болмас. Күңге сарыпай шапан жапқанмен – бəйбіше 
болмас. Қар қаншама қалың жауғанмен – жазға бармас. Гүлденіп 
өскен бəйшешек – күзге бармас. Тозған мақта бөз болмас, ежелгі жау 
ел болмас. Ат қиналмай жол шалмас. Қайыспас қара балтасыз жау 
алынбас. Мыңғырған мал жиғанмен, адам жомарт атанбас. Анадан 
өнеге көрмеген қыз жаман, атадан тағлым алмаған ұл жаман. Ондай 
бала ел басын құрап, үйінен дəм беруге жарамас. Ананың көңілі 
балада болар. Жақсы ана үшін бала – екі көздің сыңары. Ұлың өсіп 
жетілсе, от басының мерейі, бас-көзі. Атадан қалған малы болмаса, 
баланың күні қараң. Ақылсыз балаға ата дəулетінен қайран жоқ. Уа, 
хан ием, сізді тəңірім осындай ісінің сəті түспегендерден сақтасын!
Қорқыт ата өзінің ел-жұртына тағы мынадай өсиет айтқан: «Жол 
қиындығын көрмеген, жабы мінген жігітке Кавказ арғымағын мінгізуден 
келер пайда жоқ. Қолына өткір қылыш алып, соны жұмсай білмеген 
қорқаққа қылыш сермеп, күшіңді сарп етпе. Батыр туған жігіттің садақ 
оғы да қылыштай кесіп түседі. Қонағы жоқ қараша үйден құлазыған 
түз артық. Мал жемейтін ащы шөптің гүлденіп өспегені жақсы. Адам 
ішпес ащы судың жылға қуып ақпағаны жақсы. Атаның атын былғаған 
ақылсыз баланың əке омыртқасынан жаралып, ана құрсағында шыр-
ланып, тумағаны жақсы. Ата даңқын шығарып, өзінің тегін қуған 
балаға ешкім жетпейді. Өтірік сөз өрге баспайды. Өтірікші болғаннан 
жарық көріп, өмір сүрмеген көп артық. Сөзіне берік, шыншыл адамға 
бұл дүниеде отыз жылды үшке көбейтіп өмір сүрген де аз. Хан ием, 
сізге сансыз ұзақ ғұмыр тілеймін. Тəңірі сізді жамандықтан сақтап, 
бақ-дəулетіңіз арта берсін».
Қорқыт бұдан басқа не айтқан екен соған келелік, хан ием: «Сайдың 
шөбін жекен білер, түздің шөбін бөкен білер. Күн мен түннің келгенін 
бозторғай білер. Ұлдың кімнен туғанын ана білер. Иесінің иісін ат білер. 
Жүктің ауыр-жеңілін есек білер. Беліне қай жерден арқан түскенін тең 
білер. Қолына қобыз ұстаған ұзан елден елге, бектен бекке барады. 
Кімнің батыр, кімнің бақыл екенін сол білер. Қобызын сарнатқан 
жырауға той-думан керек. Уа, хан ием, мынау жарық дүниеде тəңірім 
сіз бен бізді адастырып, жарты жолда қалдырмасын».
Тыңдап көрелік, хан ием, Қорқыт тағы не айтқан екен: «Аузымды 
ашсам, тіліме кəлима келеді. Аллаға – шексіз құрмет! Алланың 
досы, дініміздің иесі Мұхамедке – құрмет! Сол Мұхамедтің оңында 
тұрып, дұға оқыған Əбубəкірдің аты өлмесін! Құранның соңғы 
сүресі «Əмманы» оқығандарға – құрмет! Құранның бетін ашып, 
«Ясин» сүресін оқығандарға – құрмет! Қылышпен дінге жол ашқан 
Хазірет-Ғалиға – құрмет! Сол Ғалидың балалары, пайғамбардың 
жиендері Кербала шөлінде Язит қолынан шейіт болған, ағайынды 
екі мүсін – Хасан мен Хұсайынға – құрмет! Сөзі көктен түскен, реті-
мен тізіліп, тілімізді кəлимаға келтірген Құранға – құрмет!
«Ғұламалардың көзін ашамын» деп құран сөзін жанған от ішінде ретке 
келтіріп, кітап еткен Аффан ұлы Оспанға – құрмет!
Аласа жерге салынған 
Алланың үйі Меккеге – құрмет! Сауында сапар шегіп, аман-есен еліне 
жеткен, шындық іздеп, Меккеге тауап еткен дерге – құрмет! Күндердің 
жақсысы – жұма өлмесін! Жұма күндері хұтба оқыған дарға – құрмет! Сол 
хұтбаға мүлгіп, құлағын салған мешіт қауымдарына – құрмет! Мұнараға 
шығып азан оқығандарға – құрмет! Тізелерін бүгіп, намаз оқыған ерлі-
зайыпты жұбайларға – құрмет! Талай жылды басынан кешіріп, шашы 
аппақ қудай болған қарт-қарияларға – құрмет! Кеудесіндегі ақ сүтін 
бөбегіне емізіп тойғызған асыл аналарға – құрмет! Солар үшін ақ отау 
тіккен аға-інілеріне – құрмет! Некелі сағатта куəлік еткендерге, жаңа туған 
ұлға – құрмет!
Бүкіл ғаламды жаратқан, теңдесі жоқ Аллаға – құрмет! Хан ием, 
көкте тұрған сол Алла бізге рахым етіп, жар болсын!
«Əйел төрт түрлі болады», – депті Қорқыт. Оның бірі – ниеті қураған 
əйел, екіншісі – ынсапсыз əйел, үшіншісі – үйдің құты болған əйел, 
төртіншісі – кесір əйел. Əйел біткеннің ең жаманы – сол.
От басының құты болған əйел даладан бір қонақ келсе, үйінде 
ері болмаса да, оған сусын беріп, бар дəмін алдына қояды, сыйлап 
аттандырып салады. Бұлар – Айша мен Фатимадан бата алған əйелдер. 
Хан ием, мұндай əйелдер мыңдап өссе де көп емес, бəлкім аз. Сіздің 
ошағыңызға сондай əйел кез болсын.
Одан соңғысы – ынсапсыз, қанағатсыз əйел. Ондай əйел таңертең 
төсегінен тұрып, беті-қолын жумастан тоғыз тоқаштың бəрін аударыс-
тырып, ең тəуірін таңдап жейді, аузын томпайтады, бір шелек айранды 
басына көтеріп, қарынды қампитады, содан соң маңдайын сабалап, 
жылана бастайды да: «Қараң қалғыр, осы күйге мен қайдан душар 
болдым. Бір күн қарным тойып ас ішпедім, жүзіме күлкі келмеді, 

 320
321
аяғыма ілген башпағым болмады, бетімнен перде түспеді. Ерім өліп 
басқа біреуге тисем, бағым ашылар еді, сол үмітім өшпесін»,– дейді. 
Хан ием, ондай əйел мың болса да, өсіп-өнбесін, сіздің ошағыңызға кез 
бола көрмесін.
Одан соңғысын салақ əйел дейміз. Ондай əйел төсегінен тұрған соң 
беті-қолын жуады, шатырдың ол шеті мен бұл шетіне қарайды да, күбіні 
апыл-ғұпыл пісіп, көрпе-төсегін жинайды. Содан соң «шүу!» – деп ауыл 
кезіп, түс қайта үйіне оралады. Келсе, үйі ұрланған, қазан-аяғын ит 
жалаған, бие-бұзау сүйкеніп, қорада байлаулы қалған сиыры мөңірейді. 
Келе сала əйел көршілеріне барып, шаптыға бастайды: «Ау, қыздар-
ау, Зылихам, Зүбайрам, Рубайдам, бикештерім. Уа, азамат туған жігіт-
желеңдерім, Айна-Мəлік, Құтлы-Мəлік, қайда едіңдер? Ойбай-ау, үйім 
құлап қалыпты, түнде қайда жатамыз? Мені ерігіп жүр дедіңдер ме? Зəру 
жұмыс болған соң кетіп едім ғой. Үйіме неге көз қырын салмадыңдар? 
«Көрші ақысы – тəңірі ақысы» деген қайда?» – деп безек қағады. Хан 
ием, ондай əйел мың болса да өсіп-өнбесін, сіздің ошағыңызға кез 
болмасын.
Ең соңғысы – адам тілін алмайтын кесір əйел. Үйге түзден бір ұятты 
қонақ келіп, ері оған: «Орныңнан тұрып, нан əкел, жейік, қонағың да 
жесін», – десе, əйелі еріне: «Үйде піскен нан жоқ», – дейді. «Барыңды 
бер», – десе, əйелі: «Не сандалып отырсың, үйіңнің əлдеқашан қу 
молаға айналғанын білмеймісің? Үйде ұн жоқ, диірменге кеткен түйе 
қайтқан жоқ, оның не əкелері де белгісіз. Дастарқанымды жемесе, 
өзге берерім жоқ», – деп бармағын көрсетеді, еріне сыртын беріп, 
дастарқанды кісі алдына лақтырып тастайды. Ондай əйелге мың сөз 
айтсаң, соның бəріне де жауап қатады, бірақ ерінің айтқанын құлаққа 
ілмейді. Ондай əйелді Нұх пайғамбардың көз жасынан пайда болғандар 
дейміз. Хан ием, сізді Алла осындай əйелдерден сақтасын, ондай əйел 
сіздің ошағыңызға кез болмасын».

жүктеу/скачать 2.89 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: