ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ ӨЛШЕМ АТАУЛАРЫНЫҢ ЛИНГВИСТИКАЛЫҚ

Халқымыздың сандық ұғымдарды білдіретін өзіндік жүйесі қазақ ақын-жазушыларының
шығармаларындағы өлшем мәнді түрлі сөз қолданыстардан айқын аңғарылады. Мысалы, бір бой, алты
ен, бес тақа, үш қат, он екі құрсау, бір қойын (ақша), екі қарын (май), алты қосақ (қой), бес
буда, бір қағаз (шай), сегіз жұп, бір құшақ (отын), жалғыз түп ши, бір уыс, екі баспақ, екі зекет,
екі құрсақ тәріздессандық мәнді тіркестердің алдыңғы сыңарлары-есептік сандар да, ал екінші
сыңарлары қазір сандық ұғымдарды білдіретін сөздер делініп жүр. 
Қазақ – өлшемдерге өте бай халық. Әрбір нәрсеге мұқият мән бере қарап, әр нәрсенің өз өлшемін жасаған. 
Өлшем – қазақтар үшін тұрмыс-тіршілігіндегі нысандардың арақатынасындағы реттілік пен өлшеу-шаманы, көлем мен мөлшерді
айқындаудағы негізгі ұғым [2. 60]. Қазақ тілінің рухани мәдениет лексикасының қомақты саласын халықтық өлшем ұғымдары
құрайды. Қазіргі тарихи, этнолингвистикалық зерттеулерге, деректерге қарағанда ата-бабаларымыздың тіршілік ортасын, айналасын
қалай өлшегенін, қандай өлшемдерге сүйеніп есепке алғанын аңғаруға болады. 
Әр тілдің лексикалық құрамы оның баға жетпес байлығы болып саналатын болса, осы құндылықтарда
сол халықтың тарихы, тұрмыс-салты, рухани құндылықтары байқалып, табиғаттың небір қыр-сырларын
танып, оған иелік етуі лексикасынан көрініс табатыны белгілі. 

«Сан есім – заттың санын, ретін, мөлшерін білдіретін, грамматикалық ерекшеліктері бар, есімдер тобына
жататын сөз таптарының бірі. Мысалы, Бұл менің бірінші келуім. Бұл үшеуі – осы ауылдың азаматтары. «Бір
көрген – біліс, екі көрген – таныс» деген екен бұрынғылар» [1. 93]. Мұнда біз әр заттың санын нақты біліп
тұрмыз. Алайда тілімізде нақты сандық ұғымды білдірмесе де, кейбір сан есімдермен мағыналас болып
келетін көптеген сөздер бар. Мысалы, Біздің қатынның шайы таусылды. Биғайша жарты қадақ болса да шай
беріп жіберсін деді, - деп жағасын кір шалған ақсұр көйлегінің омырауын желпіп-желпіп қойды
(Х.Есенжанов). Бар пішеніміздің қақ жарымын тартып алып, орғызғалы жатыр (М.Әуезов). Сонда біз қарап
отырсақ, шет елдік рынок арқылы түсетін табыстың ширегіне де ие бола алмайды екенбіз. 
Сан есімдермен мәндес болып келетін сандық мәнді сөздердің берер мағынасы алуан түрлі. Мысалы: Мылтығы бар еді. Бір қадақ ұнға айырбастап жібердім
(Ш.Мұртаза). Мүсіреп екі қурайды таңдап алды да, көшпелі елдердің ең бірінші күй аспабы – сыбызғы жасады. Біреуі – төрт сүйем, біреуі – бес
сүйем(Ғ.Мүсірепов). Арт жағында қуғыншылар, Ұлпан олардан оқ бойы бұрын келіп жетті (Ғ.Мүсірепов). Табан елі қазы түсетін биелер базарда он үш,
он үш жарым сом (І.Жансүгіров). Бір табын сиырды айдалаға тастап, қалаға қашып бара жатсаңыз, екі көзіңіз алақандай болатын сияқты (Ғ.Мүсірепов).
Талдап уақытын оздырмады, кірпік қаққанша тар жерде көзден ғайып болып үйренген адам сайға қарай ұмтылды (Х.Есенжанов). 

Адамның дене мүшелеріне қатысты өлшемдік ұғымдар байырғы өлшемдік атаулардың қатарынан орын алады, қолданысқа да өт
қолайлы. Халқымыздың сөздік құрамынан орын алған бай өлшемдік ұғымдар ішінен адамның дене мүшелерімен байланысты пайд
болған сөздер легі ұзындықты, салмақты, қалыңдықты, биіктікті аңғартады. Адым, құлаш, сүйем, қар, қадам, кісі бойы, қо
созым , иек асты, бір табан сөздері ұзындық мағынасын аңғартса, қарыс, сере, елі, бармақ, шынтақ заттыңқалыңдығын, әсірес
жылқы малының арық-семіздігін нақтылауда пайдаланылады. Алақандай, білектей, жұдырықтай, тобықтай,тырнақта
атаулары заттың көлемін, ауқымын білдіру мағынасында жұмсалады. 

КӨРКЕМ ШЫҒАРМАРДА ҚОЛДАНЫЛАТЫН ӨЛШЕМ АТАУЛАРЫ
КӨРКЕМ ШЫҒАРМАРДА ҚОЛДАНЫЛАТЫН ӨЛШЕМ АТАУЛАРЫ

жүктеу/скачать 7.13 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: