Грамматика: Күрделі атаулардың тәуелденуі,
жіктелуі, септелуі
Зат есім - заттың, ұғымының атын білдіретін сөз табы. Кім? (адам, мамандық,
туыстық атаулар) не? кімдер? нелер? сұрақатырна жауап береді
«
Етістіктер
Қимыл затқа,
Күрделі сөз – екі немесе одан да көп сөзден құралып, бір
екпінмен айтылатын бір тұтас лексикалық мағына беретін
сөздер. Мысалы: Бүгін (бұл күн), шекара, он алты, қызыл
ала, т.б.
Күрделі сөздердің басты ерекшеліктері:
❑
Күрделі сөз кемінде екі сөздің бірігуінен, тіркесуінен,
қосарлануынан, қысқаруынан жасалады;
❑
Күрделі сөз жасайтын сыңарлар мағыналық жағынан да,
құрылымдық жағынан да, синтаксистік жағынан да
тұтасып, бір ғана ұғымның атауын білдіреді;
❑
Күрделі сөздің құрылымдық тұтастығы бұзылмайды,
оның сыңарларының арасына сыналап басқа бір сөз
кіргізуге және олардың орнын ауыстыруға да болмайды.
Күрделі сөздер бірнеше топқа бөлінеді:
Біріккен сөз – сыңарлары дыбыстық құрамын сақтай отырып, бір мағынаға
ие болатын сөздер. Мысалы: аққұтан, Темірқазық, киікоты, ханталапай, т.б.
Біріккен сөздер әрқашан бірге жазылады: кәсіпорын, ақкөгершін, бұзаубас,
т.б.
Біріккен сөз екі түрлі болады:
1) кіріккен сөздер;
2) біріккен сөздер.
Кіріккен сөз
– сыңарлары дыбыстық өзгеріске түсіп, біртұтас лексикалық
мағына беретін сөздер. Мысалы, қол+қап = қолғап, ендігіден+әрі = ендігәрі,
сегіз+он = сексен, бұл+жыл = биыл, алып+бар = апар, тұрып+кел = түрегел,
ащы+тас = ашудас, жаздың+күні = жаздыгүні, Орнын+басар = Орынбасар,
Өмірі ұзақ = Өмірзақ, солай етіп = сөйтіп, т.б.
Түбір тұлғасы дыбыстық өзгеріске ұшыраған біріккен сөздер дәстүр бойынша
бірге жазылады: күздігүні, қолғанат, бүгін, қонақасы, т.б.
Қос сөздер екі сөздің қосарлануынан не бір сөздің қайталануынан
жасалады. Қос сөздің екі түрі бар: 1) қайталама қос сөздер; 2) қосарлама
қос сөздер.
Қайталама қос сөздер бір сөздің қайталануынан жасалады: жиі- жиі, әрең-
әрең, ойдым-ойдым, мая-мая, көзбе-көз, үйір-үйір, т.б.
Күрделі атауларды шартты түрде белгілі тәсілдермен қысқарту
арқылы жасалған сөздер қысқарған сөздер деп аталады.
Қысқарған сөздерді тіл білімінде аббревиатура деп атайды.
Күрделі сөздер әртүрлі жолмен қысқарады:
1. Күрделі атаудың әр сөзінің бас әрпінен: ҚР, БҰҰ, ТМД, т.б.
2. Күрделі атаудың бірінші сөзінің алғашқы буыны және қалған
сөздің басқы әрпінен: ҚазҰУ, ҚарМУ, ҚазҰПУ, т.б.
3. Күрделі атаудың әр сөзінің алғашқы буынынан: ауатком,
колхоз, ұжымшар, т.б.
4. Күрделі атаудың алғашқы сөзінің бірінші буыны мен келесі
сөз түгел алынады: пединститут, медколледж, медбике,
педпрактика, т.б.
5. Техника маркаларын көрсету үшін алынған шартты белгілер
де қысқарған сөзге жатады: ТУ-104, ДТ- 54, ЯК-40, т.б.
6. Әртүрлі өлшем бірліктері: м (метр), кг (килограмм), ц
(центнер), т.б.
1. Туған/жері де /сүйікті. /жердің/көрікті, /елі де
2. өскен /жерінде, / тамыры - / Ағаштың
Адамның /туған / жаны - /елінде.
3.Ел іші - /бесік. /алтын
4. Туған жердің/ ыстық, /түні де /ыстық. /күні де
5. жұмақ. / өз жері – /Әркімнің
6. Туған жердің / тәтті, / суы да
да /ыстық. /Топырағы
7. Жері/елі / байдың - /бай.
8. Таза /болса /табиғат,/
болар/ адамзат./Аман
9. Басқа жердің / артық. /жердің /отынан / түтіні /туған
10. Е
л / қадірін / көрген / біледі,
Жер / жүрген / біледі. / қадірін
1.Туған жердің жері де көрікті, елі де сүйікті.
2. Ағаштың тамыры - өскен жерінде,
Адамның жаны - туған елінде.
3. Ел іші - алтын бесік.
4. Туған жердің күні де ыстық, түні де ыстық.
5. Әркімнің өз жері – жұмақ.
6. Туған жердің суы да тәтті.
Топырағы да ыстық.
7. Жері байдың - елі бай.
8. Таза болса табиғат, Аман болар адамзат.
9. Басқа жердің отынан туған жердің түтіні артық.
10. Е
л қадірін көрген біледі,
Жер қадірін жүрген біледі.
Дереккөздер:
https://massaget.kz/blogs/sayahat/28487/
https://infourok.ru/anday_krkem_tuan_lkem-513464.htm
https://bilimsite.kz/maqal_matel/9285-otan-tugan-zher-el-turaly-makal-
matelder.html
Назарларыңызға рақмет!
Document Outline - Слайд 1, ҚОЖА АХМЕТ ЯСАУИ АТЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ҚАЗАҚ-ТҮРІК УНИВЕРСИТЕТІ
- Слайд 2, Қандай көркем - туған өлкем!
- Слайд 3
- Слайд 4, Әлемге әйгілі Шарын шатқалы!
- Слайд 5
- Слайд 6
- Слайд 7,
- Слайд 8, Грамматика: Күрделі атаулардың тәуелденуі, жіктелуі, септелуі
- Слайд 9
- Слайд 10
- Слайд 11
- Слайд 12,
- Слайд 13,
- Слайд 14,
- Слайд 15
- Слайд 16
- Слайд 17
- Слайд 18, Назарларыңызға рақмет!
Достарыңызбен бөлісу: |