Ұлы жүз қазақтарының қоқандықтарға қарсы күресі

144
145
Ата төңірегін мекендеген қазақтар қатысты. Көтерілісшілерге 
қарсы Абул-Қалым-Аталық басқарған əскер жіберілді. Тентек төре 
əскерін екіге бөлді. Бір бөлігі Тентек төренің басшылығымен Сай-
рамда, ал екіншісі Шымкентте бекінді. Ұзаққа созылған қоршаудан 
кейін көтерілісшілер қаруын тастауға мəжбүр болды. Тентек төре 
жеңілісті мойындап, қоқандықтарға “баж” немесе “жол” салығын, 
“зекет” төлеуге жəне Қоқанға баласын сыйлықтармен жіберуге 
келісім берді.
Ұлы жүз қазақтарының 1810—1820 жылдардағы қоқандықтарға 
қарсы күресте жеңілуінің негізгі себептері: қоқандықтардың 
əскери басымдығы, көтерілісшілердің арасында ауызбірліктің 
болмауы, Бұхара əмірінің көмегіне арқа сүйеген көтеріліс жетек-
шілерінің беделінің төмен болуында еді. Дегенмен де, бұл Ұлы 
жүз қазақтарының өз еркіндігі мен тəуелсіздігі жолында қоқан 
үстемдігіне қарсы шыққан ұлт-азаттық күресі болатын.
1822—1842 жж. Қоқан хандығының тағына Омар ханның кіші 
баласы Мадалы хан (Мұхамед Əли) отырды, оның тұсында жеке-
ленген облыстар мен Ташкентті өз алдына билеген Күшбегілердің 
рөлі күшейді. Ұлы жүздің басып алынған аумағының бір бөлігі жəне 
Сырдария бойындағы қазақтар Ташкент Күшбегіне жылына 20 
мың алтын ақша төлеп тұруға міндетті болды. Салық төлеушілерді 
қанау бұрынғыдан да күшейе түсті. Одан кейінгі жылдары қоқан 
билеушілерінің өзара қырқыстары Ұлы жүз қазақтарының одан əрі 
зардап шегіп, кедейлене түсуіне əкеліп соқты. Құдияр хан (1845—
1875 жж.) тұсында қазақтар ғана емес, Қоқан хандығының жергілікті 
диқандары да қанауға түсті. 
1797 жылғы Есім ханның өлімінен кейін Кіші жүздің бір топ 
сұлтанының Қаратай сұлтанды хан сайлау жөніндегі ұсынысына 
қарамастан жəне оның ел арасындағы беделінен сескенген пат-
ша əкімшілігі Айшуақты хан тағына отырғызады. Бұл шешімге 
келіспеген Қаратай халық арасында ханды сайлау туралы үгіт 
жүргізе бастайды. 1805 жылы Жантөрені хан сайлағанға дейін пат-
ша əкімшілігімен бейбіт қатынас ұстады.
1806 жылы Қобда өзенінің жағасында болған съезд Ресей 
əкімшілігінің шешіміне қарамастан Қаратай сұлтанды хан сайлай-
ды. Осылайша Қаратайдың Жантөреге қарсы күресі біртіндеп Ресей 
үкіметіне қарай бағытталады. Күрес барысында Қаратай транзиттік 
сауда жолдарының бəрін өзіне қаратып Ресейдің Орта Азиямен сау-
дасын шектейді. Герценберг пен Бородиннің жазалау экспедициясы-
на қарамастан Қаратайдың жанына топтасқан Кіші жүз жасақтары 
төменгі Орал шептеріне жорықтар жасайды. Қаратай 1809 жылы 
Жантөре ханды өлтіргеннен кейін 1812 жылға дейін Хиуада 
жасырынуға мəжбүр болады. 
Жантөренің өлімінен кейін Ресей Айшуақтың ұлы Шерғазыны 
хандыққа бекітеді. Ресей əкімшілігінің ондай шешіміне риза 
болмаған Қаратай өзінің қарулы қарсылығын 1816 жылы Орданың 
Батыс бөлігіне басқарушы-сұлтан болып тағайындалғанға 
дейін жалғастырады. Транзиттік сауда мəселесі алаңдатқан Ре-
сей Қаратаймен осындай келісімге барған еді. Сөйтіп, 1816—17 
ж. келіссөздер нəтижесінде Қаратай сұлтан өзінің қарсылығын 
тоқтатты. 
1816 жылдан 1821 жылға дейін Арынғазы Хиуаға қарсы азаттық 
күресін жүргізді. 1815 жылы Арынғазының əкесі Əбілғазы хан 
өлгенде ол 30 жасқа толады. Оған дейін Кіші жүздің иеліктерінде 
қайраткерлік танытқан Арынғазы ел арасында біршама бедел 
жинаған болатын. 1816 жылы ел ішінде тəртіп орнату мақсатында 
старшындардың билігін шектеп, сұлтандардың өз білгендіктерін 
істеуін тоқтатқан еді. Сондай-ақ, ол билер соты мен молдалардың да 
өкілеттілігін шектеді. Арынғазының ел арасында беделінің өсуіне 
байланысты старшындардың көпшілігі оны Кіші жүзге хандыққа 
бекітуді сұрап патша əкімшілігіне өтініш білдіреді. Арынғазы 
болса, хиуалықтардың үстемдігін біржола жойып, сонымен қатар 
бір хандық құруды жоспарлайды. Бір хандық қана құру Ресейдің 
келісімінсіз мүмкін емес-ті. Сондықтан, Ресеймен жақындасуды 
ойлаған Арынғазы Орынбор генерал-губернаторы Эссен мен 
Шекаралық комиссия төрағасы А.Веселицкийдің қолдауына сүйене 
отырып, патшадан қолдау көрсетуді сұрау үшін 1821 жылы Санкт-
Петербургке аттанады. Бірақ, оның үміті ақталмайды. Бұхар мен 
Хиуа хандықтарының өкілдерімен кездесу ұйымдастырамыз деген 
желеумен патша əкімшілігі оны шақырып, тұтқындап, Калугаға
жер аударады. Ол 1833 жылы сонда қайтыс болады.
ХІХ ғасырдың 20—30 жылдары патшалық Ресейге қарсы Саржан 
Қасымұлы мен Жоламан Тленшіұлы бастаған көтерілістер болды. 
ХІХ ғасырдың 20 жылдары патшалық Ресей жаңа бекіністер салу 
үшін қазақтарды тағы да өз жерлерінен ығыстыра бастады. Кіші 
жүздің табын руы мекендеген суы мол, жайылымдық жері кең Жаңа-
Елек ауданын орыс шенеуніктері тартып алды. Оған қарсы Жоламан 
Тіленшіұлы Табын руын бастап көтеріліске шықты.
Жаңа-Елек шебі 29 бекіністен тұрды. Орал, Елек, Берденкі жəне 
Құрат өзенінің бойындағы аудандардың ең жақсы деген 7 мың деся-

146
147
тина жеріне Ресей үкіметі Орынбор жəне Орал орыс-казактары мен 
шаруаларын орналастыра бастады. Жоламан батыр алғашында жер 
мəселесін бейбіт түрде шешуге тырысты. Ол Орынбордың əскери 
губернаторы Эссенге 1822 ж. 6 тамызда жəне 1823 ж. 3 қыркүйекте 
хат жазып, онда 1810 жылға дейін қазақтар бұл жерлерді ешқандай 
кедергісіз еркін пайдаланғанын, Ресей Елек өзенінің бойын алғаннан 
кейін форпостар салып жəне Кіші жүз қазақтарына бұл жерлерді 
пайдалануға тыйым салғаннан соң жағдайдың қиындай түскендігін 
ескертеді. Сонымен қатар, губернатордан əскери бекіністерді 
алып тастауын, «Санк-Петербургтегі біздің елшілерді қайтарып», 
Сібірге жер аударылып Орынбор түрмесінде жатқан қазақ Түленбай 
Құндықовты өз тұтқынында жатқан есаул Падуровқа айырба-
стап, босатуды талап етеді. Бұл хаттар жауапсыз қалды, ал Орын-
бор Шекаралық комиссиясы Жоламанға келесі келісімдерді Шер-
ғазы хан арқылы жүргізуі керектігін айтады. Бұл жағдай Жо-
ламан Тіленшіұлын қанағаттандырмады, сондықтан ол қарулы 
көтеріліске шықты. Жоламанның отряды шекара заставаларына, аға 
сұлтандардың қыстаулары мен əскери бекіністерге шабуылдар жа-
сады. Жазалаушы отрядтардың батыр мен оның жауынгерлерінің 
соңына түсуі сəтсіз болды. Жоламан батырға патша əкімшілігінің 
қолдауына сүйеніп жазалаушы отрядтың барлық операцияларына 
бірге қатысып, белсенділік көрсеткен Шерғазы ханның жасағына 
да қарсы күрес жүргізуіне тура келді. 
1835 ж. Жаңа-Елек шебінің Ор жəне Троицк аралығындағы бар-
лық жерлерінен айрылған Жағалбайлы, Жаппас, Алшын, Арғын, 
Қыпшақ руларының қазақтары қатысқан тұста көтеріліс кең қанат 
жайды. Өз жерлерінен айырылған қазақтар шекаралық аймақтарда 
көшіп-қонуына тура келді жəне ол үшін салық төлеуге мəжбүр бол-
ды. Қазақтардың қарсылықтары аға сұлтандардың ауылдарына, ке-
руен жолдарына, бекіністерге жиі шабуылдар түрінде көрініс тап-
ты.
1838 ж. ортасында Елек қалашығынан Ор жəне Троицк бекінісіне 
дейінгі шекаралық шеп маңында көшіп-қонып жүрген қазақтар 
көтеріліске тартылып, көпшілігі Торғай мен Ырғыз өзендерінің 
бойындағы аудандарға көше бастады. Көтерілісті басуға жəне 
көшіп кеткендерді қайтаруға патша үкіметі Ордан полковник 
Мансуровтың, Орынбордан полковник Падуров, Елек жақтан пол-
ковник Гекке басқарған үш отряд жіберді. Бірақ бұл үш отрядтың да 
əрекеті сəттіз аяқталды.
Жоламан батыр Орал казак əскерінің генерал-майоры Боро-
динге: “Мен сұраған жерлерді қайтарып берсеңдер дос боламыз, 
егер берілмесе жау боламыз”,— деп хат жазды. Осылайша, Жола-
ман батыр ХІХ ғасырдың 20—30 жылдары патша үкіметі тартып 
алған Кіші жүз қазақтарының жерлерін қайтаруға бағытталған 
көтеріліске жетекшілік жасады жəне Кенесары Қасымұлы бастаған 
көтеріліс шыққан тұста Кіші жүз қазақтарын Кенесарыға қосылып 
өз тəуелсіздігі мен еркіндігі жолында күреске шығуға шақырды.
1822 ж. «Сібір қырғыздары туралы Жарғының» енуі, одан кейін 
ол заңды түсіндіру үшін жүргізілген үгіт, 1824 ж. Қарқаралы уезіне 
полковник Броневскийдің экспедициясының келуі — сұлтан Сар-
жан Қасымұлы бастаған көтерілістің шығуына түрткі болды. 1824 
ж. 8 ақпанда сұлтандар мен билердің белсенді қатысуымен бірінші 
Қарқаралы приказы, одан соң Көкшетау приказы құрылды. 1824—
1836 жылдары Қарқаралы жəне Көкшетау уездерінің көтеріліске 
шыққан елін Кенесары Қасымұлының ағасы Саржан сұлтан 
басқарды. Саржан Қасымұлы приказдарды жоюды, қазақ жерлерінен 
əскерді əкетуді, қазақтарға бұрынғы еркіндігін қайтаруды талап 
етті. Саржан Қасымұлы бастаған көтерілістің негізгі мақсаты — пат-
ша үкіметі тартып алған жерлерді қайтару, Қазақ хандығын қайта 
жаңғыртуға ұмтылыс болды. 1825—1826 жылдары оған Қаракесек, 
Жағалбайлы, Шора болыстарының Қожан, Тал, Айдабол, Байдəулет 
руларының қазақтары қосылды.
1826 ж. тамызда Саржан Қасымұлы өз отрядымен Қарқаралы при-
казына жорық жасады. Бірақ жүзбасы Карбышевтің басқаруымен 
дер кезінде келген отряд приказдың талқандалуына жол бермеді. 
Нашар қаруланған көтерілісшілердің шегінуіне тура келді. Саржан 
Қасымұлының біраз əріптестері қолға түсті. 1832 жылдың басында ол 
Ресейге сенімді қызмет етіп отырған Қарқаралы уезіндегі билердің 
ауылына бауырлары Есенгелді жəне Ержанмен бірге шабуыл жа-
сады. Саржанды ұстауға жүзбасы Потаниннің отряды жіберілді. 
Сұлукөл сайының маңында шайқас болып, Потаниннің отрядының 
тегеурініне шыдамаған Саржанның отряды шегінді. Бұл сəтсіздік 
Саржанды осы 1832 ж. патша үкіметіне қарсы бірге күресу үшін 
Ташкент күшбегіне одақ құруға итермеледі. Батыс-Сібір генерал-
губернаторы Вельяминов бірнеше отряд жіберіп, бұл қарсылықты 
басып тастады. Бірақ Саржан күресті тоқтатпады. 1833 ж. шағын 
отрядымен Ресей билігіне қарасты билер мен сұлтандардың ауыл-
дарына, сауда керуендеріне, бекеттерге шабуыл жасап тұрды. Ұлы 
жүз қазақтарының бытыраған күштерін жəне Сырдария бойындағы 
Ташкент күшбегіне бағынышты қазақтарды өз жағына тартып Ре-
сейге қарсы күреске біріктіруге тырысты. 1836 ж. Ташкент күшбегі 

148
149
бұл туралы біліп қойып өзімен келіссөз жүргізуге келген Саржан, 
Есенгелді, Ержан Қасымұлдарын жəне 20 сарбазымен қоса өлтірді. 
Ресей патшалығының Саржан Қасымұлының өлімінен кейін 
даладағы толқулар басылады деген үміті ақталмады. 

жүктеу/скачать 1.99 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: