ИНКЛЮЗИВТІ БІЛІМ БЕРУ ЖАҒДАЙЫНДА КРИТЕРИАЛДЫҚ

33 
 оқытудың жоспарланған нәтижелеріне қол жеткізу үшін оқушының 
жеке ілгерілеушілігін бақылау және дамуының өзіне тән 
траекториясын түзету;
 оқу үдерісінің әрбір кезеңіндегі әрбір оқушының дайындық 
деңгейін анықтау;
 әртүрлі 
атқарған 
қызметтері 
үшін 
алған 
бағаларының 
маңыздылығын саралау;
 оқу бағдарламасының тиімділігін бақылау;
 мұғалім, оқушы және ата-аналар арасындағы кері байланысты 
қамтамасыз ету;
 ерекше білім беруге қажеттілігі бар балаларды оқытуға кедергісіз 
орта жасау және оқушыларды теңгерме құралдармен қамтамасыз 
ету; 
 бастау мүмкіндіктері әртүрлі балаларға бірыңғай білім беру 
ортасын құру;
 мәселе бойынша нормативтік-құқықтық база әзірлеу;
 іс-әрекеттің 
диагностика-консультациялық, 
емдеу-
сақтандырушылық, 
әлеуметтік-еңбекшіл 
бағыттары 
арқылы 
инклюзивті сыныптарда балалардың дамуына психологиялық-
педагогикалық бағыттау жүйесін ұйымдастыру; 
 ата-аналармен және қауыммен өзара әрекеттесу, балалардың 
қауымда табысты әлеуметтену моделін әзірлеу;
 инклюзивті білім беру мәселесі бойынша педагогтардың кәсіби 
біліктіліктерін арттыруды қамтамасыз ету;
 
сыни тұрғыда ойлау және өзін-өзі бағалау қабілеттерін 
дамыту [27]. 
Критериалдық бағалау жүйесі бағалаудың келесі түрлерін: қалыптастырушы 
бағалауды; ішкі жиынтық бағалауды; − сыртқы жиынтық бағалауды жүзеге 
асырады.
Инклюзивті білім беру жағдайындағы білім алушылардың оқудағы 
жетістіктерін анықтауға негіз болатын бағалау критерийлері нормативтік 
құжаттарда көрсетілгендей оқушылардың дайындық деңгейіне қойылатын 
талаптарына сәйкес әзірленуі тиіс [1, 10, 16, 17]. Ескеретін жағдай, мектепте 
оқитын ерекше білім беруге қажеттілігі бар балалардың басым көпшілігі зерде 
дамуы қалыпты және зерде дамуының тек жеңіл бұзылыстары бар балалар 
болғандықтан, дамуында ауытқушылығы жоқ өзінің құрбыластарымен білім 
мазмұнын бірдей игереді.
Қалыптастырушы бағалау – оқушылардың оқу жетістіктерінің дамуы мен 
өсуіне әсер ететін сабақ барысындағы негізгі үдеріс. Ол мұғалімге сынып 
оқушыларының білімін қадағалауға, жоспарына түзету енгізуіне, ал оқушыларға 
өз оқу жетістіктерін өздері бақылауына және одан әрі өзінің даму бағыттарын 
анықтауға 
мүмкіндік 
береді. 
Осылайша 
бағалау 
ынталандырушы, 

34 
қалыптастырушы және уәждемелік қызмет атқарады. Мұндай бағалау түрінде 
оқудың жақсаруын қамтамасыз ететін мұғалім мен оқушылардың арасында кері 
байланыстың болуы шарт. Қалыптастырушы бағалау оқу үшін бағалауды мақсат 
ете отырып, белсенді әдістерді тиімді пайдалануға негізделген. Мұнда бағалау 
мен оқуды ажырату мүмкін емес, олар білім сапасын арттыруда бірін бірі 
толықтырып отырады. Демек оқушылардың бірігіп талдау мәдениеті 
қалыптасады; сыни және шығармашылық ойлауы дамиды; сұрақтарды қолдайтын 
орта қалыптасады; өздерінің жеткен жетістіктерін көру арқылы оны жақсарту 
сенімі нығаяды; күтілетін нәтижелері алдын ала анықталады. Қалыптастырушы 
бағалау күнделікті оқыту мен оқу үдерісінің ажырамас бөлігі болып табылады 
және тоқсан бойында үздіксіз жүргізіледі. Бұл бағалаудың нәтижесінде алынған 
ақпараттың негізінде оқушылар оқу барысында өздерінің тапсырманы 
қаншалықты дұрыс орындағанын біле алады. Ал мұғалімдер оқушының 
қаншалықты ілгерілегені туралы мәлімет алып, соған сүйене отырып оқыту 
үдерісіне өзгеріс енгізіп, түзетіп отырады. Қалыптастырушы бағалау кезінде 
оқушы оқу үдерісіне белсене араласып, одан қандай нәтиже күтілетінін түсінеді. 
Сонымен бірге, өз жұмыстарына өзі баға берумен қатар, сыныптастарын бағалау 
арқылы өзінің оқуын жетілдіреді.
Критериалды бағалау жүйесі мектеп бітіруші түлектің тұлғасына 
қойылатын қазіргі заманғы білім беру парадигмасының талаптары бойынша, 
балалардың әртүрлі мүмкіндіктерінің, соның ішінде ерекше білім беруде 
қажеттіліктері 
бар 
балалардың 
мүмкіндіктерін 
ескере 
отырып 
қалыптастырылады. Сондықтан, оқушылардың оқу жетістіктерін бағалау 
жүйесі мектептегі құзыретті білім беру шарттарында келесі қағидаттарды 
ескеру арқылы әзірлену қажет:
− меңгеру деңгейін саралау;
− критериалды бағалау;
− бағалаудың объективтілігі;
− бағалауды дараландыру;
− бағалауды жариялау [19].
Инклюзивті сыныптарда оқыту адамгершілік тұрғыда, тұлғаға 
бағытталған негізде, дамытушы, дифференциалды және жеке қажеттіліктерін 
ескере отырып жүзеге асырылады. Жоғарыда аталған бағалау принциптерін 
ескере 
отырып, 
мектептің 
құзыретті 
білім 
беруге 
жағдайында 
қалыптастырылған оқушылардың білім жетістіктерін бағалау жүйесі мектеп 
практикасындағы жаңа білім парадигмаларының талаптары мен бағалау 
құралдарының арасындағы қайшылықтарды жоюға көмектеседі. Атап 
айтқанда:
− оқу материалдарын игеруіне қарай деңгейлеп дифференциациялау 
арқылы қалыптастырылған бағалау шкаласының критериалды бағалау 
платформасы білім алушылардың оқу жетістіктерін объективті бағалауға 
мүмкіндік береді;

35 
− бағалаудағы жариялылық көптеген психологиялық тұрғыдағы 
мәселелерді шешуге көмектеседі, соның ішінде, білім алушылар мен олардың 
ата-аналарының арасындағы қанағаттанғысыз бағаға қатысты қақтығыстар, 
білім алушылар мен олардың мұғалімдерінің арасындағы балаға қойылған 
бағаға келіспеушілік тұрғысындағы даулар, мұғалімдер мен ата-аналар 
арасындағы қостарапты түсініспеушіліктер.
Зерде дамуының бұзылыстары бар балаларды қоспағанда, дамуында және 
денсаулығында ауытқушылықтары анықталған, білім алуға арнайы қажеттілігі 
бар балалардың жалпы мектептегі пәндер бойынша оқу жетістіктерін бағалау, 
кейбір бұзылыс түрлеріне байланысты шектеулерді ескермегенде (көру, есту, 
сөйлеу, тірек-қимыл аппараттарының бұзылыстары, әлеуметтік-эмоционалдық 
бұзылыстар), жалпы сыныпқа арналған критерийлер мен көрсеткіштер арқылы 
бағаланады. Түзете дамыту пәндері бойынша бағалау критерийлері кез келген 
тақырыпты игеру барысындағы оқу материалдарымен және қалыптастырылған 
дағдыларымен тығыс байланысты болуы тиіс. Олар білім алушының әртүрлі 
ісәрекеттерінің жиынтығы болып табылады және жұмыс барысында оқу 
әрекеттерін жүзеге асыра отырып, білім деңгейін шыңдауына көмектеседі. 
Осылайша белгілі бір білім дағдыларының қалыптасуын жедел бақылап отыру 
жүзеге асырылады.
Түзете дамыту пәндерін қалыптастырушы бағалау критерилері жаңа 
сабақты игеру мүмкіндігіне қарай ерекше білім беруде қажеттіліктері бар 
оқушылар үшін, олардың жеке ерекшеліктерін ескере отырып әр сабаққа 
жасалады[19].
Ерекше білім беруде қажеттілігі бар оқушылардың ерекшеліктерінің 
ескерілуі жан-жақты бағалау өлшемдерін енгізуді талап етеді. Аталған бағалау 
өлшемдері бағдарламаны игеру процесінде білім алушының аздаған 
жетістіктерін және алға ілгерілеушілігін ескеруге мүмкіндік береді, 
түзетедамыту жұмыстарының нәтижесін бағалауға және алдағы жеке дамыту 
жұмыстарының жоспары мен білім, білік, дағдыды икемді қалыптастыруға 
ықпал етеді. Біріншіден, ерекше білім беруде қажеттіліктері бар оқушылардың 
оқу жетістіктерін критериалды бағалау жүйесі, арнайы қажетті жағдайлар 
жасалғанда ғана объективті болады
Екіншіден, ерекше қажеттілігі бар баланы инклюзивті білім беру 
жағдайында оқытудағы критериалды бағалау жүйесінің тағы бір ерекшелігі, 
мұғалім оқу процесінде қолданылып отырған әдіс-тәсілдердің тиімділігін 
анықтап, алдағы уақытта жетілдіру үшін білім алушының оқу жетістіктерін 
зерделеп отырады. Нәтижесінде ерекше білім беруде қажеттіліктері бар 
оқушылардың оқу жетістіктерін жалпы білім беру стандартына сәйкес, тиісті 
критерийлермен бағалау мүмкіндігі артады. Бұл түпкілікті нәтижеге жетуге 
бағытталған жұмыс болып табылады. Оқу бағдарламасындағы түзете-дамыту 
компонентінен ерекше білім беруде қажеттіліктері бар оқушымен түзете-
дамыту жұмыстары жүргізілген жағдайда, пән мұғалімі жеке дамыту 
бағдарламасының нәтижелерін өз жұмысының барысында ескеруі тиіс. Бұл 

36 
жағдайда, 
критериалды 
бағалау 
жүйесінің 
икемділігі 
мұғалімге 
қалыптастырушы бағалау критерийлерін жекелеген тақырыптарды өту 
барысында өзгертіп отыруына мүмкіндік береді. Алдағы уақытта оқушыға 
қойылатын нақты талаптарды күрделендіріп отыруға болады. Сондықтан 
ерекше білім беруде қажеттіліктері бар оқушылар мен білім алуда жеке 
қиындықтар туындаған оқушылар үшін оқу жетістіктерін бағалау 
тапсырмаларын бейімдеу келесі мәселелерді қамтуы қажет: 
− тұжырымдар мен анықтамалардың мазмұнын және грамматикасын 
жеңілдету;
− көпбірлікті нұсқаулықтарды шағын бірлікті қадамдарға бөлу арқылы 
тапсырманың орындалуын жеңілдету;
− тапсырмаға берілген жазбаша нұсқаулықтардан бөлек, қажеттілігіне 
қарай, мұғалім тапсырманы қосымша дауыстап, мағынасын келтіре отырып, 
баяу оқып беру;
− тапсырманың мәтінін ерекше білім беруде қажеттілігі бар 
оқушылардың жеке ерекшеліктеріне сәйкес бейімдеу (үлкейтілген шрифт, 
тапсырмаларды бөліп беру және т.б.);
− қажеттілігіне қарай жеке дара көмек көрсету: ынталандыру (мақұлдау, 
эмоциялық қолдау), ұйымдастырушылық (назарын қарата білу, зейінін 
жұмысқа аудару, өзін-өзі бағалау қажеттігін есіне салу), бағыттаушы (қайталау 
және тапсырмаға берілген нұсқаулықты түсіндіру);
− тапсырманы орындауға берілген уақытты ұзарту; 
− сабақ барысында баланың шаршауы, жалығуы байқалған жағдайда, 
қысқа мерзімді (10-15 мин) сергіту сәттерін ұйымдастыру;
− педагог тарапынан теріс көзқарастың болуына жол берілмейді, білім 
алушының эмоциялық күйзеліске түсуінің алдын алу қажет.
Зерде бұзылыстары бар (ақыл-ой кемістігі бар) оқушылар, танымдық 
қызметіндегі айтарлықтай шектеулері болуы салдарынан, МЖМБС талаптарын 
орындауға бағдарланбаған арнайы оқу жоспарларына және бағдарламаларына 
сәйкес білім алады [19].
Танымдық қызметінің және тұтас жеке тұлғасының анық жетілмеуі 
себебімен зерде бұзылыстары бар оқушылар оқу процесінде айтарлықтай 
қиыншылық көреді. Әлеуметтік тұрғыдан дұрыс ұйымдастырылған оқу мен 
тәрбие әсерінен балалардың білім сапасы дамиды, белгілі білім, білік, 
дағдыларды алады. Бірақ оқудағы осындай ілгері басқан қадамдар түрлі 
оқушыларда бірдей бола бермейді. Ақыл-ой кемістігі бар балаларды оқыту 
мүмкіндіктерінің түрлілігі даму бұзылысындағы тереңдігіне және таралуына 
байланысты болады. Дегенмен, критериалды бағалау жүйесін қолдану, ақыл-
ойының дамуында кемістіктері бар балалардың да даму динамикасындағы оң 
өзгерістерді анықтауға мүмкіндік береді. Түрлі мақсаттарға сәйкес, 
оқушылардың жетістіктерін қадағалау және бағалау орындалуы тиіс, олар 
жалпы бағалау нормаларына негізделе алмайды. Баға оқушының ілгері 
басуының дәрежесін ескеріп, оның оқу және даму процесін белсендендіріп, 

37 
тәрбиелік және түзете-дамыту міндеттерін орындауы керек. Ақыл-ойының 
дамуында кемістіктері мен ауытқушылықтары бар балалар үшін олардың оқу 
жетістіктерін бағалаудың критериалдық жүйесі бойынша Ы. Алтынсарин 
атындағы Ұлттық білім академиясы «Мүмкіндіктері шектеулі балалардың оқу 
жетістіктерін критериалды бағалау жүйесі» тақырыбында әдістемелік 
ұсынымдарын әзірлеген [20]. Инклюзивті білім беру жағдайында оқушылардың 
оқу жетістіктерін бағалауға қойылатын басты талаптардың бірі, олардың жеке 
ерекшеліктері мен мүмкіндіктерін ескере отырып, жалпы оқу мақсаттарының 
орындалуын қамтамасыз ету. Сонымен қатар, бағалау критерийлерін, жалпы 
оқушылардың оқу жетістіктерін бағалаудың қабылданған принциптеріне 
сүйене отырып әзірлеу қажет және ол білу деңгейінен бастап, нәтижені бағалау 
деңгейіне дейінгі аралықты қамтиды.
Оқушы:
− өтілген оқу материалын білетінін және түсінетінін көрсете алады;
− алған білімін стандартты және өзгеше жағдайларда қолдануға қабілетті;
− тиісті тәсілдерді қолдана отырып, қандай да бір тапсырмаларды 
зерделей алады, заңдылықтарын таба алады, олардың арасындағы байланысты 
анықтай алады;
− шартты белгілер мен тиісті сәйкес терминологияларды қолдана отырып, 
ақпаратты түсінікті жеткізуге қабілетті;
− оқу міндеттерін шешу мақсатында таңдалған тәсілдердің дұрыстығы 
мен тиімділігін зерделеп, ойын айта алады. Критерийлер оқу тапсырмасының 
қандай деңгейде орындалғанын нақты бағалауға мүмкіндік беретін 
көрсеткіштерге жіктеледі, ал бұл көрсеткіштердің әрқайсысы оқушының оқу 
мақсаттарын орындауда нәтижеге қандай дәрежеде жақындағанын анықтап 
береді. Критериалды бағалау жүйесін қолдануда әрбір тапсырма бағаланып 
отырады. Нәтиже әрбір тапсырманың жекелеген элементтерінің дұрыс 
орындалуына қойылған бағалаудан тұратын жиынтық балдық көрсеткішпен 
өлшенеді. Критериалды бағалау жүйесі кері байланыс функциясын атқарады. 
Сондықтан күнделікті ағымдағы оқу тапсырмаларын орындау барысындағы ең 
қанағаттанғысыз нәтиженің өзін оқушы жеке оқу жетістіктерін жақсарту үшін 
берілген ұсынымдар деп қабылдайды. Критериалды бағалау жүйесінде әр 
балдық көрсеткіш жетістік деңгейін көрсетеді. Маңыздысы, бағалау 
шкаласының нөлден басталатынында, бұл оқушының жеке тұлғалық қасиеттері 
емес, керісінше оқу іс-әрекеті бағалаудың тағы бір көрсеткіші [19]. Оқушының 
білімін критериалды бағалауға арналған дескрипторлар тексерілетін әр 
тапсырмаға құрастырылады. Қазіргі уақытта білім алушының оқу жетістіктерін 
бағалауда жалпы қолданысқа енген бірыңғай критерийлер жоқ. Себебі, 
оқушылардың оқу жетістіктерін бағалау критерийлері қандай да бір 
педагогикалық мақсаттар таксономиясының негізінде жасалады. Бүгінгі күні, 
деңгейлер санымен, сол деңгейлердің негізінде жасалған критерийлерімен, 
әрбір деңгейлерді тармақтарға жіктеп көрсететіндігімен ерекшеленетін 
көптеген таксономиялардың түрлері бар екені белгілі. Дегенмен, бұл 

38 
мақсаттардың барлығы да білім алушылардың оқу жетістіктерін бағалау 
критерийлерін қалыптастыруға болатын негізгі төрт деңгейді қамтиды.
Инклюзивті білім беретін мектеп сыныптарындағы білім алушылардың оқу 
жетістіктерін 
бағалау 
критерийлерін 
әзірлеуде 
қандай 
мақсаттар 
таксономиясын негізге алуға болатындығы сол сынып оқушыларының үлгерімі 
мен сабақ үстіндегі өзара әлеуметтік қарым-қатынас орнату белсенділіктеріне 
байланысты анықталады. Топтық тапсырмаларды орындау кезіндегі белсенді 
өзара әлеуметтік қарым-қатынас білім алушылардың өз мүмкіндіктерін толық 
ашуына және бір біріне қолдау көрсетуіне бағытталған. Сондықтан, мұндай 
жұмыстарды белсенді ұйымдастыру мүмкіндігі бар инклюзивті білім беретін 
мектеп сыныптарында критериалды бағалау жүйесін қалыптастыру негізіне 
жоғары эвристикалық мақсаттарды алуға болады. Бұл ерекше білім беруде 
қажеттілігі бар оқушылардың өз мүмкіндіктерін толық ашуына және алдағы 
уақытта жанжақты дамуына ықпал етеді. Қалыптастырушы бағалауда жиі 
қолданылатын өзін-өзі бағалау және өзара бағалау тәсілдері, инклюзивті оқыту 
сыныптарындағы білім алушылардың оқу жетістіктерін бағалаудағы тиімді 
әдістердің бірі. Өзін-өзі бағалау және өзара бағалау білім алушылардың 
жауапкершілігін арттырып, өз нәтижесін зерделеуге жетелейді және жиынтық 
критериалды бағалау нәтижесінде білім деңгейлерінің жоғарылағанын 
көрсетеді. Жалпыға міндетті білім беру стандартын игеру жалпы білім беретін 
мектептерде қамтылған ерекше білім беруде қажеттіліктері бар балалардан да 
талап етіледі, сондықтан инклюзивті білім беру жағдайындағы критериалды 
бағалау жүйесі де бірыңғай болуы тиіс.
Ерекше білім беруде қажеттіліктері бар оқушылардың оқу жетістіктерін 
критериалды бағалау жүйесі: − оқу бағдарламасының мазмұнымен салыстыру 
арқылы білім алушылардың тиісті білім деңгейін меңгергенін бағалау. Ол екі 
деңгейден тұруы тиіс: критериалды бағалаудың бірінші деңгейі базалық 
мазмұнды қамтиды, екіншісі - ілгері деңгей (кәсіпалды және кәсіби), кәсіби 
дайындықты көздейтін негізгі білім мазмұны аясын қамтиды. Инклюзивті білім 
берумен қамтылған балалардың басым көпшілігі интеллектісі сақталған 
балалар және олардың арасында білім алуда биік жетістіктерге жеткен 
балалардың бар екенін ескерсек, екінші ілгері деңгей оларға қолжетімді; − 
әрбір оқушының жалпы үлгеріміндегі өзгерістерді анықтаумен қатар, оның әр 
саладағы танымдық белсенділігінің динамикасын қадағалап отыру шарт 
(ақпаратты қабылдау, ақпаратты өңдеу, өз ойын шығармашылық тұрғыда 
жеткізу және бейнелеу, т.б.);
Ерекше білім беруде қажеттіліктері бар оқушының оқу барысындағы 
қиындықтары мен қажеттіліктерін, оқу үлгеріміндегі ауытқушылықтардың 
себебін күнделікті бақылай отырып, оқушының білім деңгейі мен МЖМБС 
талаптары арасындағы алшақтықты барынша азайту; 
− оқушының үлгерімі жайлы ақпарат нақты әрі мазмұнды болуы қажет, 
сонымен қатар тек мұғалім ғана емес, ерекше білім беруде қажеттіліктері бар 
оқушы да өз үлгерімі туралы ақпараттан хабардар болуы тиіс. 

39 
Тиісінше оқушы өз бағасын мұғалімнің бағасымен салыстыра отырып, өз 
қабілетіне сенім пайда болады және мұғалімнің объективтілігіне көзі жетеді; 
осы әрекет баланың өзіне деген сенімсіздігінің алдын алады және алдағы 
уақытта өз қабілетін толық ашуына ықпал етеді; 
− әсіресе ерекше білім беруде қажеттіліктері бар оқушылардың оқу 
жетістіктерін бағалау көп деңгейлі, көп балды, дүниежүзілік бағалау 
тәжірибесіне бейімделген болуы тиіс, себебі мұндай оқушылар сараланған 
көзқарасты қажет етеді;
− белгіленген уақыт аралығында балл жинау механизмін енгізу арқылы 
оқу процесінің бірізділігін қамтамасыз ету;
қажет болған жағдайда ерекше білім беруде қажеттіліктері бар 
оқушыларға қосымша уақыт беріледі;
− мұғалім, оқушы, ата-ана, сынып жетекші, сонымен қатар мектептің 
педагогикалық ұжымы мен басқармасы арасында тығыз байланыс орнатылуы 
қажет. Бұл ерекше білім беруде қажеттіліктері бар оқушының оқу процесіндегі 
мәселелеріне жедел түрде назар аударуға және қажет болған жағдайда 
қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін керек болып табылады;
− ерекше білім беруде қажеттіліктері бар оқушы үшін мектеп 
бағдарламасының тиісті деңгейлері бойынша қойылатын талаптар жалпы орта 
білім алатын барлық оқушы үшін білім деңгейіне қойылатын талаптармен 
бірдей болуы тиіс. Себебі ерекше білім беруде қажеттіліктері бар оқушылар 
жалпы білім беру ұйымын аяқтағаннан кейін жалпы мектепті аяқтағаны туралы 
орта білім аттестатын алады;
− мұғалім, сынып жетекші, ата-ана, мектеп басшылығы және бәрінен 
бұрын оқушының өзі оқу іс-әрекеттерін ұйымдастыруда бірлескен тығыз 
байланыста қарым-қатынас орнатулары шарт;
- ерекше білім беруде қажеттіліктері бар оқушыларды жалпы білім беру 
мектептеріне түбегейлі тарту, оны қоршаған ортасының түсіністігі мен 
қолдауын қажет етеді; 
− оқушының психикасына қамқорлықпен қарап, оқушының іс-әрекеттері 
мен талаптарына шыдамдылық таныту қажет, оның психикасына нұқсан 
келтіретін жағдайлардың алдын алу маңызды. Бұл ерекше білім беруде 
қажеттіліктері бар оқушының білім алуына қолайлы жағдайлардың жасалуына 
ықпал етеді [19].
Білім алушылардың білімін бағалау өлшемшарттары Қазақстан 
Республикасы Білім және ғылым министрінің «Білім алушылардың білімін 
бағалау өлшемшарттарын бекіту туралы» 2016 жылғы 21 қаңтардағы № 52 
бұйрығымен бекітілді [29]. Тілдік емес пәндер бойынша білім алушылардың 
оқу жетістіктерін бағалаудың бекітілген өлшемшарттары оқу материалын 
меңгерудің түрлі деңгейлерін бағалауға негізделген. Тілдік пәндер бойынша 
білім алушылардың оқу жетістіктерін бағалау өлшемшарттары Блум 
таксономиясына негізделген. Білім алушылардың оқу жетістіктерін бағалау
өлшемшарттары білім берудің барлық деңгейлері бойынша әзірленді. Сонымен 

40 
қатар, 
бағалаудың 
өлшемшарттары 
мен 
параметрлерін 
анықтайтын 
критериалды бағалау жүйесінің ғылыми негізі, білім беру процесіне 
тұжырымдамалық 
тәсілдері 
«2016-2017 
оқу 
жылында 
Қазақстан 
Республикасының жалпы орта білім беретін ұйымдарында оқу процесін 
ұйымдастырудың ерекшеліктері туралы» әдістемелік нұсқау хатта көрсетілген 
[30].
Сонымен білім алушылардың тұлғасы емес, тек жұмысы ғана 
бағаланады; оқушының жұмысы басқа оқушы жұмысымен емес, эталонмен (өте 
жақсы орындалған жұмыс түрімен) салыстырылады; эталон оқушыларға алдын-
ала белгілі болады. Неге оқытты соны ғана бағалауға болады, сондықтан 
бағалау өлшемдері – оқу мақсаттарының нақты көрінісі. Ерекше қажеттілігі 
бар балалар үшін критериалды бағалау жүйесі бағалау рәсімінің сол тәртібі мен 
құрылымын, сонымен қатар, бекітілген бағалау өлшемшарттарын болжайды.
Критериалды бағалау жүйесі қалыптастырушы бағалау мен ішкі жиынтық 
бағалауды құрайды.
Қалыптастырушы бағалау түрлі формада (ауызша сұрақ, жазбаша 
жұмыс, тәжірибелік жұмыс және т.б.) жүзеге асады және жиынтық бағалауды 
өткізгенше мұғалім мен оқушыларға оқыту процесін түзетуге және мүмкін 
болатын олқылықтар мен кемшіліктерді жоюға мүмкіндік береді. Оқу 
тоқсандары ішінде жүргізіледі.
Жиынтық бағалау тоқсанды аяқтауы бойынша білім алушылардың 
білімді меңгеруініңкіріктірілген деңгейімен дағдыларының қалыптасуын 
айқындауға арналған. Оқу тоқсанының аяғында жүргізіледі. Бағалауды жүргізу 
тәртібі бастауыш білім берудің оқу бағдарламаларын іске асыратын білім беру 
ұйымдарында білім алушылардың оқу жетістіктерінкритериалды бағалау 
Ережесінде көрсетілген [31]. Осы құжат қалыптастырушы және жиынтық 
бағалауды жүргізу тәртібін, тоқсандық жиынтық бағалау модерациясын жүргізу 
тәртібін, сонымен қатар, білім алушыларға тоқсандық және жылдық баға қою 
тәртібін енгізеді. Сонымен қатар, білім алушылардың оқу жетістігін бағалау 
өлшемшарттары қарапайым балаларға да арналған.
Сонымен, ерекше қажеттілігі бар балалар үшін де тілдік емес пәндер және 
тілдік пәндер бойынша екі түрге бөлінеді. Ерекше оқыту қажеттілігі бар білім 
алушылардың оқу жетістігін бағалау өлшемшарттары келесі ережелерге 
негізделген:
- Біледі – нақты фактілерді, ақпаратты және сипаттамаларды қайта 
жаңғырту немесе есте сақтау қабілетінің бағасы.
- Түсінеді – ақпаратты дұрыс қайта жаңғырту, болжау немесе түсіндіру 
арқылы меңгерілген материалды түсіну және түсіндіруқабілетініңбағасы.
-Қолданады 
– проблемаларды шешу мақсатында меңгерілген 
материалды нақты жағдайларда және жаңа жағдаяттарда қолдану қабілетінің 
бағасы. Практикалық жұмыс, эксперименттер, проблемаларды шешу мен жаңа 
және/немесе түрлі өнімдер жасау білімді қолдануды көрсетудің тәсілдері болып 
табылады. 

41 
- Талдайды – түрткілер мен себептерді, ой қорытындыларын анықтау, 
ортақ ережелерді негіздеу үшін дәлелдер табу арқылы ақпараттық 
материалдарды 
құрамдас 
бөліктерге 
бөлу, 
ақпаратты 
зерделеу 
қабілетініңбағасы.
- Жинақтайды – бөліктерді (идеялар, элементтер) жаңа мәнмәтінге 
біріктіру, қиыстыру қабілеті, мысалы қолдағы бар мәліметтерді реттейтін 
хабарлама (баяндама, сөз), іс-әрекет жоспары, сызбалар. Оқытудың тиісті 
күтілетін нәтижелеріне қол жеткізу шығармашылық сипаттағы қызметті 
болжамдайды.
-Бағалайды – қандай да бір материалдың (пікірлер, көркемдік 
шығармалар, зерттеу деректері) маңызын бағалау қабілетінің бағасы.
Сонымен, критериалды бағалау жүйесі ерекше қажеттілігі бар білім 
алушылардың жетістіктерін өлшеу құралы және осындай категориядағы білім 
алушылар үшін білім беру қызметі сапасын анықтауға мүмкіндік беретін білім 
беру процесінің диагностикасы және ерекше оқыту қажеттілігі бар балаларды 
оқыту стратегиясы, мазмұны мен әдістемесі бойынша түбегейлі шешім 
қабылдау болып табылады. Инклюзивті оқытуда бақылау, тексеру және оқыту 
нәтижелерін бағалау – оқыту-тәрбиелеу үдерісінің ажырамас құраушысы болып 
табылады, оларсыз мұғалім мен оқушы арасында толыққанды өзара әрекет ету 
мүмкін емес. Бағалау – бұл қолданыстағы бағдарламалардың талаптарымен 
салыстырғанда пән мазмұнын меңгерудегі оқушының білім деңгейін анықтау 
үдерісі.
Оқу жоспарының инвариантты бөлімінің пәндері бойынша бастауыш 
мектептің 1-сынып оқушыларының оқу жетістіктерін бағалау – вербалды түрде, 
ал 2- сыныптан бастап бағалау баллдармен жүргізіледі. Бағалау үдерісінде өз 
әрекетін бағалай алу маңызды болып табылады. Жұмысты бағалау үдерісі 
келесі кезеңдерден тұрады:
- жұмысты орындау;
- бағалау критерийлерін жасау;
- белгіленген критерийлер бойынша оқушының өз жұмысын бағалауы; 
- сол критерийлер бойынша мұғалімнің оқушы жұмысын бағалауы және 
тексеруі;
- мұғалім бағасы мен оқушы бағасын салыстыру;
- бағадағы келіспеушіліктерді анықтау. 
Өзін-өзі бағалау тиімді болуы үшін оқушының мұғаліммен бағалануы 
қажет, жұмыс бөлігін өзі таңдай алуы керек. Ол бағалау критерийлерін өзі 
анықтай алады. Мұндай тәсіл бағалау әрекетінде оқушының жауапкершілігін 
қалыптастырады. Ең алдымен, басқа балалардан ерекше, оқушының жеке бас 
жетістіктері бағаланады. Оқушы бақылауға алынған тапсырманың күрделілігін, 
үй жұмысының көлемі мен күрделілігін өзі таңдай алу құқығына ие. Мұндай 
тәсіл кезінде талаптану деңгейі мен жетістікке жету деңгейінің ара қатынасы 
мұғалім жұмысының арнайы пәніне айналады. Сөйлеу тілінің бұзылыстары 
(моторлық алалия, дизартрия), психикалық дамуының тежелуі бар бастауыш 

42 
мектеп оқушыларының талаптану деңгейі, соның ішіндегі жетістікке жетпеу 
реакциясы қалыптыға сәйкес болмайды. Жаттығуларды сәтті орындағаннан 
кейін оқушылар күрделі емес, қарапайым тапсырмаларды орындауға кіріседі. 
Балаларда қорғаныс реакциясы – төмендетілген деңгейде болса да жетістікті 
қолдауға ұмтылуы іске қосылады, яғни оларға талаптанудың төмендетілген 
деңгейі тән. Оқушының өзін-өзі бағалауы біртіндеп дифференциалдануы керек. 
Басқаша айтқанда, оқудың алғашқы күндерінен-ақ бала әр қайсының өз бағалау 
критерийлері бар көптеген дағдалардың жиынтығы ретінде өз жұмысын көре 
алуға үйрену керек. Мысалы, математика пәнінің тапсырмасы қателер саны, 
тазалығы, ынталылығы, күрделілігі бойынша бағаланады. Жазбаша жұмысты 
(мысалы, үй жұмысы) бағалау кезінде орындалудың тек кемшіліктері мен 
қателіктерін ғана белгілемей, сондай-ақ сәтті орындалған барлық жерлерін 
белгілеп, ынталандыру жазбаларын жасау керек. Оқушы мен мұғалім оқыту 
әрекетінің өнімдерін портфолиоға орналастырады. Жоғарыда айтылып 
кеткендей, мектепте баллдармен берілген баға көрсеткішімен де бағаланатын 
білім деңгейіне, икемділігіне және дағдыларға деген талаптар арасында нақты 
ара қатынасты орнататын және баға нормаларында іске асатын оқушыларды 
бағалау критерийлері жұмыс істейді. Бағалау объектілері – бұл оқушының оқу 
әрекетінің құрамдас бөліктері: мазмұнды, операциялық, мотивациялық.
Алайда, оқушылардың оқу әрекетін бағалау тек білім деңгейін, 
икемділігін және дағдыларын бағалаумен шектелмеу керек. Оқушылардың 
танымдық үдерістеріне, эмоционалды-еріктік саласына, сөйлеу әрекетіне 
мақсатты түрде бағытталған коррекциондық әсері нәтижесінде қалыптасатын 
тұлғалық өзгерістерді қадағалау және бағалау маңызды. Бұл салада тұлғалық 
дамуды кешенді түрде анықтайтын сипаттамаларды, яғни жалпы оқыту және 
негізгі ұғымдардың қалыптасу деңгейі, практикалық және шығармашылық 
әрекеттердің тәжірибесі, эмоционалды-құндылықтық қатынастары, кәсіби 
бағытталуы және т.б. сипаттамларды бағалау маңызды болып табылады.
Алайда, белгіленген көрсеткіштердің сандық бағалары мәселесін тек 
практикалық қана емес, сондай-ақ, теориялық жағынан шешу өте күрделі. 
Өйткені тіпті білімді, оған қоса тұлғаның дамуын сипаттайтын құзыреттілік, 
сонымен қатар потенциалды мүмкіндіктер және т.б. бағалау үшін сенімді 
технологиялар жоқ. Портфолио – бұл оқытудың белгіленген кезеңінде тұрақты, 
жинақталынған оқушының басты жұмыстары және жеке бас жетістіктерінің 
бағалары. Портфолио бағалау үдерісіне ғана емес, сондай-ақ, өзін-өзі бағалауға, 
жеке тұлғаға бағытталған бағаға, шынайы бағалауға жуықталған. Дәстүрлі 
бағалау әдістерінен портфолионың айырмашылығы бұл оқушының өзіндік 
жұмыс режиміндегі әрекеттерінің үдерісі мен нәтижелері туралы негізделген 
ақпаратпен мұғалімді қамтамасыз етуі, оның өз әрекетінің нәтижелері туралы 
өзіндік бағалық пайымдарын іске асырудың шығармашылық мүмкіндіктері мен 
дағдыларын жетілдіру. Портфолионың ең басты артықшылығы оның оқыту 
сапасын әр түрлі позициялар бойынша жан-жақты және сан қырлы 
сипаттайтындығында: 
оқушының 
ойлау 
әрекетін, 
оның 
салааралық 

43 
дағдыларын, мәселені анықтай алуын, ерекше міндеттерді шеше білуін, оқу 
пәндерін білуі және дағдыларды меңгеруін, нәтижеге қол жеткізуге деген 
табандылығын және т.б. бағалау. Оқыту портфолиясының педагогикалық 
идеясы бағалау формасы ретінде келесі жағдайларды қарастырады: - екпінді 
оқушының білмейтіні мен істей алмайтынынан, бұл тақырып, бөлім, пән 
бойынша оның білетіні мен істей алатынына ауыстыруды; - сандық және 
сапалық бағалардың интеграциясын; - сыртқы бағалауға қатысты өзін-өзі 
бағалаудың басымдылығын. Инклюзивті сыныпта портфолио оқушылардың 
оқу жетістіктерін бағалау критерийлерін жете толықтыратын бақылау мен 
бағалаудың маңызды құралы болып табылады. Мұғалім әзірлейтін портфолио 
процессуалды, яғни оқу әрекетінің белгілі бір мерзімін қамтуы және визуалды 
(оқушының әрекет өнімдерінің материалдарын мұғалім папкаға, қағазға 
арналған қорапқа және т.с.с. салады) болуы тиіс.
Портфолиоға оқушының оқу әрекетіндегі қиындықтары мен оны түзету 
процесін көрсететін ғана емес, сонымен қоса баланың мықты жақтарын 
айқындайтын материалдар да салыну керек. Жалпы алғанда, мұғалім 
портфолиосы псифизикалық дамуында ерекшеліктері бар оқушының белгілі бір 
оқыту мерзімі барысында жеке жетістіктерін тіркеу, жинақтау және бағалау 
әдісі ретінде қарастырылады. Порфолио әзірлеу мұғалімге: - баланың жеке 
мүмкіндіктерін ашуға; - белгілі бір уақыт кезеңінде оқушының оқу жетістіктері 
динамикасын қадағалауға; - жеке оқу жоспарының бала мүмкіндіктеріне 
сәйкестігі мен нәтижелігін анықтау, соған сай түзетулер енгізуге; - оқушы 
тұлғасының қалыптасуы мен әлеуметтенуінің дамуын қадағалауға; - бала, ата-
ана, мұғалім арасындағы кері байланысты жүзеге асыруға көмектеседі.
Инклюзивті сыныпта оқушы өз бетімен жасайтындай портфолио енгізген жөн. 
Бұл мұғалімге бірқатар түзету міндеттерін шешуге мүмкіндік береді. Осылайша 
портфолио бойынша жұмыс әрбір баланың жеке мүмкіндіктерін барынша 
ашуға көмектеседі. Оқушы портфолиосының мақсаты келесіде:
 оқушыда 
оқуға 
деген 
жауапкершілікті 
және 
дербестікті 
қалыптастыру;
 өзінің оқуы мен әрекетінің нәтижелеріне сапалы баға бере алуын 
дамыту;
 өзіндік қызығушылықтары, бейімдері, қажеттіліктерін талдау және 
оларды өз мүмкіндіктерімен сәйкестендіре алуын дамыту.
Ерекше білім беруге қажеттіліктері бар балада өзінің дене жағдайын, 
зерде 
мүмкіндіктерін 
адекватты 
бағалау 
қабілетінің 
нашарлығын, 
қалыптылармен салыстырғанда біршама жоғары немесе төмен өзін-өзі 
бағалауын ескерсек, бұл фактор тұлғаның жағымды қасиеттерін дамытуға 
көмектеседі;
- танымдық қызығушылықтар мен өздігінен біліп тануға дайындығын 
қалыптастыру;

44 
- портфолионың материалдарын өздігінен іріктеу табыс жағдайын 
туындатып, өзін-өзі бағалауды және өз мүмкіндіктеріне сенімділікті арттыруға 
әкеледі.
Оқушылардың портфолиосын іріктеуді бастауыш сыныптарда бастауға 
және бұл жұмысқа сыныптың барлық оқушыларын тартуға болады. Ерекше 
білім беруге қажеттіліктері бар немесе қалыпты дамыған баланың портфолиосы 
бойынша жұмыс ата-аналар тарапынан белсенді көмекті талап етеді. Мұғалім 
ата-анаға оның пайдалылығын көрсетуі қажет. Портфолио материалдарын 
бағалау сандық және сапалық бағаларды қатыстырумен олар бағытталған 
міндеттерге сәйкес іске асырылады. Бағалау құралдары. Соңғы нәтижелердің 
негізіндегі бағалау. Инклюзия жағдайында тестілеу . 
Инклюзивті оқытуда бағалау өткізу барысында сәйкес құралдарды таңдау 
мәселесі туындайды. Мақсаттарға байланысты әртүрлі әдістер таңдалып 
алынады. Инклюзивті оқыту тәжірибесінде оқу бағдарламасын талдау, жұмыс 
үлгілерін талдау, сыныпта бақылау және сұхбат жүргізу, тестілеуді қолданады.
Оқу бағдарламасын талдау оқушы игеруге тиіс білім көлемін анықтаудан 
тұрады. Талдаудың нәтижелері оқушының жеке оқу жоспарына енгізілетін оқу, 
түзете-дамыту және тәрбиелік мақсаттарды анықтауда есепке алынады. Мұндай 
талдау біздің жағдайларда жалпы білім беретін орта мектептер мен жалпы білім 
беретін арнайы мектептердің оқу бағдарламаларына жүргізіледі. Дегенмен, 
зерде дамуының бұзылыстары, сөйлеу тілінің күрделі бұзылыстары, сенсорлы 
бұзылыстары (есту қабілеті бұзылған), күрделі ауытқулары бар (мысалы, БЦП 
және психикалық дамуының тежелісі бар) балаларға арналған оқу 
бағдарламаларында пәнді (саланы) оқытуда білім сабақтастығын қамтамасыз 
ететін материалдың минималды көлемі белгіленеді. Сондай-ақ, алып тасталған 
материал бөлігі оқытуға міндетті емес және пәннің логикасын бұзбайды. Білім, 
білік, дағдыларды меңгеру сабақтастығы курс барысында жүргізіледі. Алғашқы 
немесе екінші генезді зерде төмендеуі бар оқушылардың ойлау әрекетінің 
ерекшеліктеріне 
бағдарланған 
және 
жеңілдетілген 
оқу 
жетістіктері 
(бағдарламалық материалды оқу процесінде оқушылар меңгеруге тиісті білім, 
білік пен дағдылар деңгейі) сатылап күрделену сипатына және айқын 
тәжірибелік бағытқа ие.
Сонымен қатар, арнайы мектептің оқу бағдарламаларына түзете-дамыту 
міндеттері енгізілген және ол оқытылатын материал негізінде іске асырылатын 
және танымдық әрекет процестері (қабылдау, есте сақтау, ойлау), тілдік әрекет, 
тұлғаның 
эмоционалды-еріктік 
салаларын 
қамтитын 
түзете-дамыту 
жұмысының бағыттарымен нақтыланады. Сондай-ақ, түзете-дамытудың 
мазмұндық бағыты оқу материалының мазмұндық-әдістемелік бағытымен 
органикалық үйлесуі орын алады. Осылайша, мұғалім екі түрдегі оқу 
бағдарламаларын талдау жолымен жеке оқу жоспарын әзірлеуге негіз болатын 
бағдарламаны таңдайды. Жұмыс үлгілерінің сараптамасы оқу әрекеттерінің 
нәтижесін саралаудан тұрады: жазу, есептеу, оқу және тағы басқалары. Жұмыс 
үлгілері жеке пәннен, жалпы пәндерден білімінің, танымдық әрекеттерінің 

45 
қаншалықты қалыптасқандығы туралы мәлімет көзі бола алады. Жұмыс 
үлгілерін сараптауда психикалық даму ерекшеліктерімен байланысты, 
грамматиканы 
меңгеріп 
қолданудағы 
қиындықтарға 
байланысты, 
математикалық білімі мен дағдыларының қалыптасуы, басқа да факторлардың 
әсерін, мысалы, ақыл-ой дамуының жалпы төмендеуі, оқуға құлшынысының 
болмауы, төмен нәтиже көрсетуі және тағы басқа спецификалық қателерді 
жіктеу өте маңызды. Баланы оқытуда тиімсіз әдістер қолданылып келген болуы 
да мүмкін, мысалы, жеткілікті дәрежеде бейімделмеген оқу құралдарын 
пайдалану. Сондықтан жұмыс үлгілерінің сараптамалары бұдан кейінгі зерттеу 
жұмыстарының бастамасы және баланың оқу әрекетінің бағасы болып табылуы 
қажет.
Бақылау мен сұхбат баланың сабақ үстіндегі әр түрлі бағыттағы 
тапсырмаларды орындау кезіндегі оқу іс-әрекеттерінің ерекшеліктерін 
зерттеуге бағытталған. Бақылау арқылы оқушының тапсырмаларды орындауға 
қанша уақыт жұмсайтынын және оған себеп болып отырған факторларды 
анықтауға, сабақ барысындағы оқушының белсенділігін анықтауға болады. 
Білім алуға ерекше қажеттілігі бар баланың білімін тексеру барысын бақылауда 
алынған деректер маңызды.
Мұғалімнің міндеті алдымен баланың оң қабылдауын қалыптастыру, 
содан кейін пәннің оқытылуын дидактикалық қамтамасыз етіп, ұйымдастыру 
болып табылады.
Сұхбат. Бағалаудың алғашқы этапында сұхбат жүргізіледі. Сұхбат 
көмегімен баланың оқуға қызығушылығын және кейін жеке оқу жоспарында 
ұзақ мерзімді мақсатқа айналатын сабақтан тыс уақыттағы қалауы туралы 
білуге болады. Сұхбат құру алдында мақсатты анықтап алу қажет, содан соң 
сұхбат желісін жасап шығу керек. Айтылған ойлар әңгімеге тартып, бағыттап, 
ойды аяқтауға жетелеп отыруы керек.

жүктеу/скачать 1.36 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: