СПИСОК ИСПОЛЬЗОВАННЫХ ИСТОЧНИКОВ

178
Айнұр АЙТМҰХАНБЕТОВА
БІЛІМ және СЕНІМ КОНЦЕПТІЛЕРІН 
ТАЛДАУҒА КІРІСПЕ
Абайдың шығармашылық мұрасының өзегіндегі ұлттық 
және жалпыадамзаттық құндылықтардың мәні мен мағынасы 
тірек сөздер жүйесі арқылы ашылады. Солардың қатарында бі-
лім және сенім сөздері беретін концептуалды мағыналар жүйе-
сінің маңызы зор. Олар Абайдың ілімінің өзекті желісін түзеді. 
Сондықтан бұл концептілердің әрқайсысы көпдеңгейлі, көпқыр-
лы ұғымдардың өзегі, негізі ретінде бірбүтін күрделі құбылыс 
аясында түрлі қызмет атқарады. Солардың қатарында мынадай 
қызметтерін ерекше бөліп атауға болады: танымдық қызметі; 
көркемдік-эстетикалық қызметі; жаңа мағыналық-құрылымдық 
бірлік түзу қызметі. Осы қызметтеріне қарай оның сипаттары да 
түрліше болады: образды сипаты; нақты сипаты; өзімен шендес, 
шектес құбылыстармен астасуымен байланысты пайда бола-
тын сипаты. Әр концептінің құрылым-жүйесін анықтауда оның 
осындай ерекшеліктерін ескеруге тура келеді.
Білім және сенім концептілері Абай шығармашылығында 
белгілі бір тілдік немесе семантикалық бірлік қана емес, ол – 
ақын ілімінің арнасында өз алдына жеке категория деңгейінде 
сараланған этномәдени сипаттағы құбылыстың тілдік құралдар 
арқылы белгілі бір құрылымдық жүйеде берілуі. Осы тұрғыдан 
келгенде, білім және сенім концептілері Абай шығармашылы-
ғында әлеуметтік өмірдегі рухани құндылықтар туралы таным-
ның концептуалдық сипаттамасын білдіреді. 
Біздің зерттеуіміздің материалы Абай Құнанбаев шығарма-
лары, оның саласында білім мен сенім концептілерін білдіретін 
мәтіндік фрагменттер ерекшеленеді. Білім мен сенім концептіле-
рі жалпыұлттық сипатымен маңызды, біздің зерттеуімізде олар-
дың Абай шығармашылығында қолданылу ерекшеліктеріне тән 
белгілер алынады. Мұндай концептуалды мәні бар құрылымды 
аудару аудармашыдан оны білуді, түсінуді, пайымдауды және 
тиісті шығармашылық шешім қабылдауды талап етеді. Мәтін-
нің концептуалды кеңістігі дерексізденудің жоғары сатысында 

179
бір семантикалық аядағы сөздер, сөз тіркестері, сөйлемдер дең-
гейіндегі концептілердің жалпы белгілерінің тұтасуы негізінде 
қалыптасады. Мәтіннің концептуалды аясының тұтастығы осы-
лай анықталады, концепт мәтінде бейнеленген әлемнің көркем 
бейнесінің өзегі болып табылады. Абайдың көркемдік әлемінің 
ерекшелігін концептуалды өрістің өзекті мәні түзеді.
Сөздің семантикалық (басқа терминологияда – ассоциатив-
ті-бейнелі, мағыналық) өрісін зерттеу автордың идиостилінің 
ерекшелігін білу, түсіну құралы, оның тілдік және концептуал-
дық әлеміне ену жолы ретінде түсіндіріледі. Бұл көзқарасты 
Н.С. Болотнованың және оның студенттерінің жарияланымдары 
растайды, онда мәтіннің ассоциативті-семантикалық өрістері 
авторлық концептілерді білдірудің бір әдісі ретінде қарастыры-
лады [1, 245].
Абай шығармаларының кеңістігінде білім, сенім концепті-
лерінің құрылымы негізден басқа, орталық-периферия қағидаты 
бойынша орналасқан төрт құрамдас бөліктен – ұғымдық, бейне-
лі, ассоциативтік, құндылық қабаттарынан тұрады. 
Абай шығармаларының мәтінінде мәтінде сенім концепті-
лер синтагматикалық негізде қалыптасады, мәтінішілік сипатқа 
ие, бұл концептуализация процесінің өзіндік ерекшелігін қам-
тамасыз етеді. Л.Г. Бабенконың және басқалардың пікірінше, 
көркем мәтін «бір жағынан әлемдік тәртіптің әмбебап заңда-
рын, екінші жағынан – жеке, тіпті ерекше, қиялдағы идеяларды 
бейнелейді» [2, 231]. Осының салдарынан көркем концептілерді 
таңбалайтын сөздердің біржақты анықталуы және сипатталуы 
екіталай, олардың семантикасы мәтінді шығару және қабылдау 
заңдарына сәйкес көптеген мағыналарды тудыруы мүмкін [3, 4]. 
С.Н. Троцюктің пікірінше, концептті бір «орталық» бірлік – 
концептуалды маркер айналасында біріктірілген, бір-бірімен үй-
лесімді, ассоциативті және эпидигматикалық байланысқан тіл-
дік бірліктердің бүкіл жүйесін қолдана отырып, тілде білдіруге 
болады, бұл ана тілінің санасында осы ақыл-ой мәнімен тығыз 
байланысты. Айқын бөлінген өзегі және жеткілікті анық емес 
перифериясы бар лингвистикалық құралдардың осы жиынтығы 
концептіні білдіру жоспарын-лингвистикалық тұжырымдама-
лық парадигманы құрайды [3, 15].

180
Абай Құнанбаев шығармаларындағы білім, сенім концепті-
лерін автор негізгі маркер – білім, сенім лексемаларының көме-
гімен де, білім, сенім концептілері өрісіне кіретін басқа лингвис-
тикалық құралдар (стилистикалық, ассоциативті, лексикалық 
және т.б.) арқылы да түсіндіріледі. Сенім концептісіне қатысты 
лексикалық құралдардан келесі белгілерді атауға болады: сену; 
нану; илану. Бұлардың үстіне осы мағынаны келтірінді мағына-
да жеткізетін тілдік қолданыстар кездеседі. Мысалы, Абай бы-
лай дейді:
Өсек, өтірік, мақтаншақ,
Еріншек, бекер мал шашпақ – 
Бес дұшпаның, білсеңіз [І т., 65]
7
.
Бұдан кейін:
Талап, еңбек, терең ой,
Қанағат, рақым, ойлап қой –
Бес асыл іс көнсеңіз [І т., 65].
Берілген тармақтардағы білсеңіз, көнсеңіз сөздерінің мағы-
насы сенім концептісінің өрісіндегі мағынаны білдіретіні бай-
қалады. Бұған қарағанда, білу, сену, көну сөздерінің лексикалық 
мағыналары, келтірінді мағыналары бір концептуалдық өрісте 
тоғысатыны белгілі болады.
Абай жетінші қара сөзінде: «Көкіректе сәуле жоқ, көңілде 
сенім жоқ. Құр көзбенен көрген біздің хайуан малдан неміз ар-
тық? Қайта бала күнімізде жақсы екенбіз. Білсек те, білмесек те, 
білсек екен деген адамның баласы екенбіз. Енді осы күнде, ха-
йуаннан да жаманбыз. Хайуан білмейді, білемін деп таласпайды. 
Біз түк білмейміз, біз де білеміз деп надандығымызды білімді-
лікке бермей таласқанда, өлер-тірілерімізді білмей, күре тамы-
рымызды адырайтып кетеміз» [ІІ т., 139-140], – дейді. Осында-
ғы «көкіректе сәуле жоқ, «көңілде сенім жоқ» сөйлемдеріндегі 

жүктеу/скачать 5.16 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: