Ақынова жібек мұхтарқызы

43 
торғай» атты ертегіде торғай кездескен хайуанның баршасына шағым жасайды. 
Қотырын ауыртып кеткен шеңгел ағашын ешкілерге шағымдайды. Соңында 
ешкілер ол шеңгелдерді жеп қояды. Қотыр торғай осылай-ақ шеңгелдерден кегін 
алады. Ертегілердегі бірізді эпизодтардың осындай ізде қайталанып келуі және 
соңғы жағында басты кейіпкердің белгілі нәтижелерге жетуі заңды құбылыс. 
«Ұр, тоқпақ!» атты ертегі де сиқырлылық әрекеттерінің желісіне құрылған. 
Бұл оқиғада шал ойда жоқ, оқыс бір күлкілі жағдайға душар болады. «Байбай 
шал» мен «Қаңбақ шал» ертегілерінде де тапқырлықпен әлсіздердің 
айлакерлікпен қатар жүре отырып, соңында өз иесін жеңіске жеткені арқау 
болады. «Тазша бала» жайындағы ертегіні М.Әуезов күлдіргі ертегілер 
қатарындағы шебер үлгілеріне енгізеді. «Күлдіргі әңгімелер, шынында шебер 
түрде құрылса, көпшілікке мәлім әрі көпке белгілі жайлардан алынуы керек. Бұл 
үшін күлдіргі оқиға барша ел білетін және көпшіліктің көзіндегі табиғат 
жайынан алынатыны, ол халықты күлдіру үшін кездесетін бір ерекше, даналық» 
[17,б. 226]. 
Ертегілерді зерттеуге қызығушылық XV-XVI ғасырдың өзінде пайда болды, 
ал бір ғасыр өткен соң әртүрлі ғылыми бағыттарда, тіпті білім салаларында 
шынайы ғылыми зерттеулер пайда болды. Нәтижеде ертегі тақырыбының 
мәселелеріне әр түрлі көзқарастармен сипатталатын бірнеше ағымдар дамыды. 
Бала үшін ертегі – өмір оқулығы. Ертегінің көптеген мүмкіндіктері бар, оның 
тыңдаушыға педагогикалық, психологиялық және медитация тұрғысынан да 
әсері бары сөзсіз.
Бұл туралы халық ерте-ақ айтып кеткен болатын, олардың 
ертегілері осы күнге дейін сақталған (кесте 2). 
Кесте 2 – Отандық және шетел ғалым-зерттеушілерінің «ертегі» ұғымына берген 
анықтамалары 
Ғалымның аты-жөні 
Анықтамасы 
1 
2 
Ы.Алтынсарин 
«Ертегілерде қоғамдық тартыс та, күштілердің көпшілікке көрсеткен 
қиянаты, зорлық зомбылығы және халықтың арман, әділет туралы 
ұғым нанымы түгел жинақталған». 
Ш.Ахметов
«Ертегілер – өмір шындығын баяандайтын фантастикалық негізге 
құралған көркем шығарма».
А.Ақтанова 
«Еpтeri-аңыздарды суреттеу арқылы қазіргі таңның талабына үн 
косады».
Ж.А.Рүстемова 
«Ертегі шындыққа бағытталмайды, ал ертекші әңгімесін өмірде 
болған деп дәлелдеуге тырыспайды». 
Е.Дашкова 
«Ертегі баяндау жанры ретінде мифологиялық сипатқа ие. Ертегілер 
ежелгі уақытта пайда болған. Сонымен қатар олар халық санасының 
қарабайырлығын емес, ондағы барлық нәрсені – аспан мен жерді, 
ғасыр адамы мен табиғатты, өмір мен өлімді байланыстыра отырып, 
әлемнің біртұтас үйлесімді бейнесін жасау үшін халықтың 
данышпандығын куәландырады» [141]. 
Дж.Макдональд 
«Ертегі аллегория емес, оның негізгі міндеті – көңіл-күйді 
қалыптастыру, адамды белгілі бір ойларға бағыттау» [142]. 

44 
2 - кестенің жалғасы 
1 
2 
А.Н.Толстой
«Ертегі – біз үзінділерден жинайтын халықтың ұлы рухани 
мәдениеті және ертегі арқылы халықтың мыңжылдық тарихы біздің 
алдымызда ашылады». 
И.А.Ильин 
«Ертегі «фантастика» емес, ертегі бұл халықтың алғашқы, дінге 
дейінгі философиясы, оның мифтерде және көркемдік формада 
баяндалған өмір философиясы» [143]. 
Е.Золотухина-
Аболина 
«Ертегі – ежелгі, архаикалық, заманауи, дамыған мәдениеттің 
маңызды элементтерінің бірі, ауылда да, қалада өмір сүруді 
жалғастырады, балаларға да, ересектерге де айтылады – 
мифологиялық тарихтың нұсқасы ретінде құрылады» [141,с. 34]. 
Е.Царенкова 
«Ертегі – баланың алғашқы адал тәлімгері және саяхатшысы, адам 
ретінде әлі қалыптаспаған, бірақ жеке қасиеттерге ие адамдай деуге 
болады» [141,с. 102]. 
И.В.Вачков 
«Ертегі адамның өзін-өзі тануын дамытуға бағытталып, өзімен де, 
басқалармен де байланыс орнататын ұғым» [144]. 
Т.Лешкевич 
«Ертегі – бұл техногендік өркениеттің саналы және ұтымды 
қабылдауының тесіктерін толтыратын әлемді бейнелеудің нақты 
тәсілі. Ертегі универсумының тартымдылығы рационалдылықтың 
өзін-өзі қамтамасыз етпейтіндігін айқын көрсетеді» [141,с. 8]. 
Келтірілген кестеде отандық және шетелдік ғалымдардың ертегі 
анықтамасына 
келтірген 
ойларын 
жүйелей 
келе, 
фольклортанушы 
Ю.М.Соколовтың «Ертегінің ерекшелігі ойын-сауық және көңіл көтеру. Осы 
ретте «ертегілер» ұғымын кең бір мәнде қолданамыз, бұл кезде біз көрерменге 
көңілдерін көтеру үшін айтылып келген ауызша әңгімелерді айтамыз» деген 
пікірімен санасуға болады [145]. 
Кейінірек академик Ю.М.Соколов халық ертегісі ұғымының кең 
мағынасында фантастикалық, шытырман оқиғалы романистік және күнделікті 
сипаттағы ауызша-поэтикалық әңгіме ретінде түсінілетінін атап өтті. Сонымен 
бірге: «ертегі – заттары мен кейіпкері, ертегілердегі әрекеттердің және 
анимациялы тасымалдаушысы қаншалық өзіне тән болса, жанр түрі ретінде 
маңыздылығы және сипаты – сол әрекеттердің өзі болады. Кереметтей ертегі 
пайда болу үшін осы әрекеттердің болуы маңызды» екенін анықтайды [145,с. 
326]. 
Зерттеуші А.И.Никифоров ертегі туралы өзінің анықтамасында «Ертегілер 
– халық арасында ойын-сауық мақсатында кеңінен таралған, күнделікті 
мағынасында ерекше оқиғаларды (фантастикалық, ғажайып немесе күнделікті) 
қамтитын және ерекше композициялық-стилистикалық құрылысымен 
ерекшеленетін ауызша әңгімелер» деп ой тұжырымдайды [146].
Т.Г.Леонованың пікірінше «Ертегілер эпикалық және фантастикаларға 
бағытталған ерекше прозалы шығарма, сонымен қатар фантастикалы сюжетті 
қамтып тұрған туынды. Сонымен қатар фантастикалы образ бен тұрақты 
сюжетті, композициялы құрылым мен тыңдаушыларға бағытталған баяндаудың 
формасы» - деген [147]. 

45 
Бірінші, ертегінің көп түрі осы анықтамаларға сәйкес келе бермейді, себебі 
оның бәрі эпикалы емес (мәселен қысқаша әңгімелер мен күнделікті). Екінші, 
ертегінің барлық серияларында сюжеттік фантастикалы деп айтуға болмайды, 
себебі сирек түрде кездесетін әрі ерекше, күлкілі жағдайларды (ұрылардың, 
ақымақтардың, төрешілердің ертегілері) ұсынады. Үшіншіден, сюжеттік-
композициялық тұрақтылық әр түрлі ертегілер үшін өзгермелі. Ақырында, 
тыңдаушыға бағытталған баяндау ертегілерге ғана тән емес; ол, мысалы, әндерге, 
дастандарға, толғауларға және т.б. тиесілі. 
Қазіргі анықтамалық басылымдар ертегінің жанрлық ерекшеліктеріне де 
назар аударады. «Терминдер мен ұғымдар» атты әдеби энциклопедияда да 
төмендегідей анықтама береді: «Ертегілер – барша халықтың әңгімелі 
әдебиеттерінің кең бір, бөлекше түрі, себебі ондай шығармалар прозалы түрде 
орындалып яки сирек қолданылады. Бұл шығармалар ойдан шығарылып, оқиға 
туралы айтылады және де өзідеріне тән болатын қияли әдістерін қолданады» 
[148]. Айта кетерлігі, бұл дерек көзі де ертегіні халық ертегілері, әдеби, авторлық 
ертегілер деп бөлген. «Халық ертегілері – белгілі бір аймақтағы халық 
шығармашылығының ең көне түрі, барлық халықтарда бар, мұндай ертегі 
сенімдерді, көзқарастарды, ұлттық сипат, қарым-қатынас, жеке шығармаларда – 
күнделікті ертегілерде жиі көрінетін ескі өмір салтын сипаттайды». Сондай-ақ 
халық ертегілері батырлар, күнделікті, эпикалық, сиқырлы, жануарлар туралы 
ертегілер деп бөлінеді.
Сонымен қатар мұндай жүйелеу бар ертегілер: 
фантастикалық, юморлық және сатиралық ертегілер деп бөлінеді. 
Әдеби терминдер сөздігінде (2005) халық ертегісі (ауызша халық 
шығармашылықтың эпикалық жанры ретінде, әртүрлі халықтардың 
фольклорындағы ойдан шығарылған оқиғалар туралы прозалық ауызша әңгіме) 
және әдеби ертегі (эпикалық жанр ретінде; көркем шығармаға бағытталған 
шығарма) бөлек ажыратылады. Халық ертегісімен тығыз байланысты, бірақ одан 
айырмашылығы, белгілі бір авторға тиесілі, ол жарияланғанға дейін ауызша 
болмаған және нұсқалары жоқ [149]. 
Қарастырылып отырған мәселе бойынша зерттеушілер арасында тұтас 
пікірдің болмауына ертегінің мәнін сипаттайтын нақтырақ анықтама құру үшін 
ертегі ұғымын әдеби жанр ретінде зерттеуді жалғастыруды жөн деп санағандығы 
басты себеп.
Алдымен ертегілердің түрлеріне (жанрларына) назар аударайық. 
Бірыңғай ғылыми жіктеу әлі жоқ болғандықтан, зерттеушілер ертегілер 
жанрларын немесе топтарын әр түрлі жолмен ажыратады. Ертегілерді жүйелеуде 
даусыз маңызды рөлді фин ғалымы А.Аарненің «Указатель сказочных типов» 
(1910 ж.) еңбегі маңызды рөл атқарады. Ол еуропалықтардың деректеріне 
сүйеніп, ертегілерді төмендегідей топтастырады: жануарлар туралы, сиқырлық, 
аңызға айналған, шағын әңгімелер, алданған сызық туралы, анекдоттар [150].
А.Аарненің жұмысындағы маңызды нақтылауларды «Указатель сказочных 
сюжетов» (1928) құрған американдық ғалым С.Томпсон жасады. Нәтижесінде 
жанрлардың типологиясы кеңейді: жануарлар, өсімдіктер, жансыз табиғат пен 
заттар туралы ертегілер, аңызға айналған ертегілер, қысқа әңгіме (күнделікті) 

46 
ертегілер, алданған шайтан туралы ертегілер, анекдоттар, кумулятивті ертегілер, 
жалықтыратын ертегілер ретінде топтастырды [150,с. 120].
В.Я.Пропптың зерттеулерінің принциптік маңызы бар және ол ертегілердің 
алты тобын бөліп көрсетеді: сиқырлы, кумулятивті, жануарлар, өсімдіктер, 
жансыз табиғат пен заттар туралы, күнделікті немесе романдық, жалықтыратын 
ертегілер.
Біршама өзгеше болса да, жүйелеуді Е.В.Померанцева жануарлар 
туралы, сиқырлық, шытырман оқиғалы,
тұрмыстық деп қарастырды [151].
Бұл авторлардың көзқарастарындағы айырмашылықтарға тоқталмай, 
олардың жанрлық әртүрлілігінде ертегілерге ерекше орын берілгені байқалды.
В.Я.Пропп, атап айтқанда, олар «сиқырлық немесе таңғажайыптық негізінде 
мүлдем айқын композициямен ерекшеленетінін» атап өтеді. Бірқатар 
зерттеушілердің пікірінше, ертегі инициация бейнесіне негізделген, бір 
әлеуметтік рөлден екінші әлеуметтік рөлге өту инициацияы.
Сондықтан, онда 
«басқа патшалықтың» бейнесі пайда болады, ол жерде кейіпкерлер 
қалыңдықтарға болмаса ертегінің құндылықтарына ие ретінде қолдарын жеткізе 
алуы керек. Осындай ертегінің желісі «толықтай шын өмірден алынады-мыс».
Сиқырлық
ертегілерге тән белгілер ретінде сөздік қор, нақыл сөздер, соңы, 
тұрақты формулалар мен метафоралар алынады. Осы орайда, ертегілер тек 
фольклордың меншігі ғана емес, ертегі жайлы көптеген талантты жазушылардың 
да әлемдік әдеби мұраға үлес қосқаны анық. 
Басқа позицияларда зерттеушілер біршама ерекшеленеді, сондықтан 
В.Я.Пропптың жанрларлаға берген сипаттамаларына толығырақ тоқталайық. Ол 
қандай да бір оқиғаның бірнеше рет қайталауға негізделген кумулятивті 
ертегілерге сілтеме жасайды, нәтижесінде «үйме»
(«Үйшік») немесе «тізбек» 
(Қотыр торғай), «кезекті кездесулер сериясы» (Ақымақ қасқыр), «сілтемелер» 
(«Мақта қыз»).
Шығарманың ерекшеліктерінен басқа, олар стильде, тіл 
байлығымен де ерекшеленеді, көбінесе рифма мен ритмге қарай тартылады. 
Бірақ сол қағида бойынша, мысалы, таза әдеби шығу тегі бар көптеген халықтық 
ертегілерге қатысы жоқ көптеген дидактикалық ертегілер (оқыту) жатады. 
В.Одоевскийдің «Қоқыс қалашығындағы қала» кейіпкердің кездесулерінің 
тізбегіне негізделген. 

жүктеу/скачать 3.56 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: