Математиканы оқытудың теориясы
жүктеу/скачать 5.94 Mb. Pdf көрінісі
|
| Теріске шыгару — берілген ү й ғар ы м ға ңарсы бағыт-
талған және мақсаты үйғары м ны ң қатесін немесе дәлелден- б е й т ін д ігін к ө р с е ту болы п т а б ы л а т ы н п ік ір . Т е р іс к е ш ы ғаруды ң кең тараған тәсілі — теріске ш ы ғары латы н түж ы ры м нан ақ и қ а тқ а қарам а-қай ш ы болатын салдарды алып тастау. Егер бір ған а л о ги кал ы қ салдарды ң ңандай да бір үйғары м ы тура болмаса, онда үйғары м ны ң өзінде ңате болатыны белгілі. Е к ін ш і тәсіл ж ас а л ға н ү й ға р ы м н ы ң н егізсіз екен ін көрсету арқы лы осы үйғары м ны ң тура емес екенін дәлел- деу. Түж ы ры м ж әне оған кері түж ы ры м н ы ң бір мезгілде ақиңат болуы м үм кін емес. Қ арасты ры лы п отырған үйға- ры м ға кері үй ғары м н ы ң ақ и қ а т екенін көрсеткен кезде бастапңы үй ғары м н ы ң өзі аң и ң ат болады деген ж ағдай бірден алыны п тасталады . М ысалы, ақңулар тек қана аң болады деген п ікірді теріске ш ы ғару үш ін бір ғана ңара аңқуды көрсеткен ж етк іл ік ті. 135 Е гер ү й ға р ы м ң ан д ай да бір н егізд ем ем ен берілсе, онда теріске ш ы ғару негіздемеге қарсы бағы тталады. Бүл ж ағдай да, келтірілген аргументтердің қате екенін көрсету керек. Ол үш ін нәтиж есінде м аңы зсы з болатын салдарды алы п тастау немесе аргументке ңарама-ңарсы түж ы рымды дәлелдеу ң аж ет. Б іл ім беру оны к ең ей ту м ен ң атар дүры с п ік ір айту біліктілігін белгілі деңгейде ж елтілдіруге м үм кіндік туғы- зады . Сонда да психологтарды ң айтуы нш а әрбір онынш ы ой қоры ту л о ги к ал ы қ түрғы дан қате болады. Ғалымдар ө зд е р ін ің д әл ел д еу л ер ін д е си р ек қ ател есед і, дегенм ен ңателеседі. Әдетте, ңателер ж асалған қоры ты нды ларды ң ңарасты ры лы п отырған зат туралы қалы птасқан ңорытын- д ы лар ы м ен к ел ісп еу ш іл ік тен ш ы ғады . Сонымен қатар ғы лы м и ойлауға тән кри ти ц и зм өте үлкен рөл атқарады . Б ір де бір түж ы ры м , бір де бір қоры ты нды бірнеше ж әне ж ан -ж ақ т ы тексерулерсіз қабы лданбайды . Дәлелдеулердегі қателерді бірнеше түрге белуге болады. Т е з и с к е б а і і л а н ы с т ы қ а т е л е р . Д ә л е л д е у д еп қ а б ы л д а н ғ а н а р гу м ен ттер мен ң о р ы ты л а ты н те зи с тің дедуктивті байланы сын айтады . Дәлелдеудегі логи калы қ қателер тезиске, аргументке ж әне олардың байланыстарына да қаты сты болуы м үм кін. Тезисе ң аты сты өзіне тән ң ате дәлелдеу бары сы нда тезисті басңа бір түжырыммен алмастыру болып табылады. Т е з и с т і а л м а с т ы р ғ а н д а д ә л е л д е у д і қ а ж е т е т п е й т ін тү ж ы р ы м дәлелденеді. Тезис айм ағы кіш ір ей ед і, сонда ол дәлелденеді. М ысалы, үш бүры ш ты ң бүры ш тары ны ң қосы нды сы екі тік бүры ш қа тең дегенді дәлелдеу үш ін оларды ң қосындысы 180°-тан арты қ болмайты нын дәлел- деген ж еткіл ік сіз. Сонымен қатар тезис айм ағы ны ң кеңею і м үм кін. Онда қосымш а негіздемелер қаж ет болады да, бастапңы тезистен басңа қолданы лм айты н түж ы ры м пайда болуы м үм кін. Кейбір ж ағд ай л ар д а тезис толы ғы м ен ал м асты р ы л ад ы ж әне мүндай алмасты ру сирек қолданы лм айды . Аргументке байланысты ңателер. Олардың іш індегі ж иі кездесетіні — тезисті ж алған аргументтер арқы лы негіздеу. М ысалы, ж олбарыстарды ң үш пайты ны белгілі. Б ірақ «Қ үстар ган а үш ады ; ж олбары с қүс емес, д ем ек, ж ол- бары стар үш пайды» деген түж ы ры м бүл м әлім еттің дә- 136 лелдеуі болмайды. Т үж ы ры м дауда «қүстар ған а үш уга қабілетті» деген дүрыс емес сілтеме қолданылған. Көптеген жәндіктер, сүтңоректілер (мысалы, ж арңанат), тікүш ақтар үш ады. «Қүстар ған а үш ады» деген сілтеме арңы лы ақи- қат ңорытындымен қатар ж алған ңорытынды да ш ы гаруға болады. М ысалы, ңүс болм ағанды қтан, қоң ы з (саратан) үш пайды . Ең көп т а р а ғ а н ң а т е л е р — д ә л е л д е у ш е ң б е р ін д е г і ңателер. Дәлелденетін пайы мны ң аңиқатты ғы басңа түрде берілген осы пайым арқы лы дәлелденеді. Егер дәлелдеудің негізі ретінде дәлелдеуді қ аж ет ететін өз-өзінен ш ы ғаты н ой қ а б ы л д ан са , онда бүл ш еңбер бойы м ен м а ғы н а с ы з айналу болып табылады. М ысалы, «Неге біз ш ыны арқы лы қарайм ы з» деген сү р аққа «Ол мөлдір» деп ж ауап береміз. Затты мөлдір деп айту ол арқы лы көруге болады дегенді білдіреді. М ектеп п р ак ти касы н д а дәлелдеу бары сы нда қан д ай з а ң д ы л ы қ та р ғ а сүй ен еді, бүры ннан бел гіл і тү ж ы р ы м - дар мен ереж елер н егізін д е т ү ж ы р ы м д а р қ а л а й қоры - ты лады деген сү р ақ қ а ж ауап берілмейді. М ектеп п р а к т и к а с ы н д а л о г и к а л ы қ қ о р ы т у е р е ж е л е р ін ң о л д а н у д ә л е л д е у д і қ и ы н д а т у ғ а ә к е л е д і ж ә н е о қ у ш ы л а р д ы ң ж ас ерекш еліктеріне сәйкес келм еуі м үм кін. Б ір ақ оқу- ш ы ларды дәлелдеудің л о ги к ал ы қ қүры лы м ы м ен , қара- пайы м м ы салдар ж ән е арн ай ы д и д а к т и к а л ы қ тәсілдер арқы лы логикалы ң қорытынды ны ң ережелерімен таныс- тыру оқуш ыларды ң білімді саналы меңгеруіне м үмкіндік тудыратынын алдыңғы қатарлы мүғалімдердің тәжірибе- лері мен кейбір зерттеулердің нәтижелерінен көруге болады. О қуш ы ларды дәлелдеуге ү й р ету д ің м аң ы зд ы бөлігі дәлелдеу процесін ж үргізу болып табылады. О қуш ыларда дәлелдей білу біліктігін қалы птасты ру олардың өзіне деген сенімділігін қалы пасты руды ң қүралы болып табылады . жүктеу/скачать 5.94 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|