Мәдениеттің мақсаты негізінен адамзаттың әр ұрпағының келесі ұрпаққа өлмес те, өшпес мұра қалдыру, олай болса, аталған Батыс п

315 
қолданбайды, шатастырмайды жəне олармен қорқытпайды, ол адамдарға 
аспанның еркін хабарлайды. Бұл жерде оның исламнан айырмашылығы 
байқалады. Көктегі Тəңірі адамдардан белсенділікті талап етеді (Шыңғысханға 
ең ұнаған ереже). Тəңіршілдік дінінде демонологиядан гөрі космология мен 
этика басым. Марко Поло былай дейді: əрбір адамның үйінде үйдің 
қабырғасының жоғарғы жағында тақтай бар, онда көктегі Құдайдың ұлылығын 
білдіретін аты жазылған.
Кейін 
араб-парсы-түркі 
өркениетінің 
қалыптасуына 
байланысты 
қазақтарда Аспан Тəңірісі Алла синониміне айналды. Ежелгі көріністер 
исламмен қатар дамыды. Тəңіршілдік дінінің типтік мəні ол алғашқы көшпелі 
империялардың мəдени бірігуіне (бірінші синтез) ықпал еткенімен байланысты. 
Кейін түркілерді əлемдік өркениеттер деңгейіне дейін көтерген екінші рет 
бірігуге ықпал еткен əлемдік дін – ислам дүниеге келді. Бұл мəселеге көшпес 
бұрын қазақ мəдениетіне үлкен əсер еткен діни тип – шаманизмге назар 
аударайық.
Шаманизм қазақ мəдениетіне елеулі əсер еткен діни-мəдени жүйе болып 
табылады. Кейбір зерттеушілер шаманизм дінге жатпайды деп айтады, өйткені 
онда Құдай ұғымы жоқ, ол адам мен табиғат арасындағы үйлесімге сүйенетін 
сиқырлы іс-əрекеттерді жасау. Шаманизм дінін экзотикамен əуестенбеген, оны
мəдениет шегінде зерттеген алғашқы ғалымдар Ш. Уəлиханов пен Д. Банзаров 
болды. Олардың пікірінше, рулық діндердің əлемдік діндермен ұқсастығы өте 
аз. Шаманизм адамның санасына сенім мен ырымшылдықтың əсер етуінің 
ерекше дəстүрі болып табылады. Әдетте, шаман - адам рухын емге шақыратын 
емші, күйші-қобызшы, рухты ерекше жағдайға жеткізетін, рухпен сөйлесе 
алатын медиум. Шаманизм - адамды табиғи философия негізінде экстазға дейін 
жеткізу тəжірибесі. Оның рухын ұстай отырып, шаман сауықтыру, емдеу 
қабілетіне ие болады, яғни басқа рухтарды қуып, аруақ рухын тыныштандыру 
орнына апара алады. 
Қазақтардың діни жүйелерін бір-бірін ауыстыратын түрлер ретінде 
қарастыруға болмайды. Әдетте, нақты тарихи кезеңдерде діни жүйелер бір-
бірімен бір мезгілде синкретизмде пайда болады. Жоғарыда келтірілген рəсім 
бойынша құрбандық шалу рəсімі қатысушыларды белгілі бір символдың 
айналасында біріктіру мақсатында орындалды. Ол символдық сипаттағы 
қоғамдық іс-əрекет болды, шаман оның терең мəнін білетін жəне жүзеге 
асыратын фигура болды. Шамандық жүйенің исламмен өзара қарым-қатынасы 
бірдей болған жоқ.
Алайда, халыққа өз дүниетанымын қабылдату үшін Ислам халықтың 
рухани өзегін қабылдауы керек еді. Бұл процесс екі жақты болды. Тəңірлер мен 
қасиетті аруақтар мұсылман мазмұнын алды. Бұл өте күрделі жəне жан-жақты 
мəдени құбылыс болды. Тіпті шаманизм қазақ мəдениеті кеңістігінде 
Исламның элементіне айналды. Қазақ мəдениетінде байырғы рулық діндерден 
мұсылмандық діни түрге көшу көптеген ғасырларды қамтиды жəне керісінше 
өзара терістеу нысанында емес, өзара толықтыру, біріктіру түрінде өтті. 
Қазақ халқының ислам діні.

316 
Бүгінгі күні 2 миллиардтан астам ізбасарлары бар ислам діні туралы көп 
жазылған. Ислам өркениеті ерекшеліктерінің кейбір мəселелеріне тоқталайық.
Батыс ғылымында ислам өркениеті туралы əртүрлі аңыздар мен түсініктер бар. 
Жаңа уақыттың басында технологиялық өзгерістерді тиімді пайдалана алған 
(индустриялық қоғам, нарық, өнеркəсіптік революция) Батыс шешуші əлемдік 
күшке айналды жəне бүкіл əлемде үстемдік орнатуға ұмтылды. Батыс тек 
Шығыс діндері жағынан ғана қарсылық алды. Атап айтқанда, Қытаймен немесе 
Жапониямен салыстырғанда христиандық экспансия салдарынан ислам діні
көп зардап шекті. ХІХ ғасырдың соңында крест жорықтары, империялық-
отарлық соғыстар, əлемдегі христиан миссионерлерінің қызметі нəтижесінде 
Түркия, Иран жəне Ауғанстаннан басқа тəуелсіз мұсылман мемлекеттері 
қалмаған. Бірақ, бір мəдени-тарихи дерекке назар аударайық: тарихта осындай 
қысымға қарамастан, мұсылман дінінен бас тартқан бірде-бір этномəдени 
жүйені кездестірмеуге болады. Тіпті ең қуатты мəдени экспансияны жүргізген 
Ресей империясы да қалыптасқан бірде-бір ислам этномəдени жүйесін жойа 
алмады. Сібірдің байырғы этностарымен христиан дінін қабылдау ежелгі 
дəстүрлі діндердің ауысуына байланысты болды. 
Керісінше, 
ортағасырлық 
мұсылман 
империяларында 
христиан 
халықтарының мұсылмандығына зорлықпен қарау саясаты мақсатты түрде 
жүргізілген жоқ. Ислам дінінің негізгі ережесіне сəйкес, адам тек өз еркі 
бойынша Аллаға жүгінуі тиіс. 
Фундаментализм - дəстүрлі мəдениет дағдарысқа түскен жəне жаңа тарихи 
жағдайларға бейімделмеген маргиналды қоғамның өнімі. Оның көріністерін, 
мысалы, Иран, Ауғанстан, Египет сияқты елдерде байқауға болады жəне бұл 
құбылыс исламның батыс экспансиясына қарсы тұруынан пайда болады.
Фундаментализм - мəдени дамуды ескі формалар шеңберімен шектеуге ұмтылу. 
Ислам партикуляризмі да Батыс мифтеріне тəн. Мұсылман діні бойынша, 
барлық адамдар, шығу тегіне, ұлтына, сеніміне қарамастан, Құдайдың жаратқан 
мейірімді пендесі болып табылады. Тіпті қасиетті кітапқа (иудейлер мен 
христиандар) сенушілер мұсылмандардың жауы емес. Әл-Фараби айтқандай, 
олар - "адасқан қала" тұрғындары.
Дін азаматтардың жеке ісімен жарияланған демократиялық қоғамда ол 
азаматтардың саяси мінез-құлқына ықпал етуді жалғастыруда. Өйткені, діни 
наным-сенімдер қасаң түрде емес, зайырлы идеологиямен үйлесе отырып, 
сенушілердің саяси бағдарына əсер ететін белгілі бір құндылықтар жүйесін 
қалыптастырады. Тек əмбебап діндерге ғана емес, дəстүрлі емес діни 
секталарға, əр түрлі магия мен астрологияға, медитацияның Шығыс 
техникаларына қызығушылық кеңеюде. Осының бəрін ескеру жəне қазіргі 
заманғы əлемдік мəдениетті зерделеу кезінде тиісті түрде əрекет ету керек. 
Бірінші орынға демократиялық идеалдар, діндерге шыдамды көзқарас 
қойылған азаматтық қоғамда, қоғамды адамгершілік жағынан қайта жаңғырту 
ісінде, бейбітшілік пен өзара түсіністікті нығайтуда, рухани мəдениетті 
көтеруде, ұлттық дəстүрлер мен салттарды жаңғырту маңызды рөл атқарады. 
Осылайша, дін азаматтық қоғамның қалған институттарымен (отбасы, мектеп, 
қауым, ерікті ұйымдар, кəсіподақтар жəне т.б.) қатар, қоғам жеке тұлғаны 

317 
жалпы қабылданған адамгершілік нормаларды сақтауға мəжбүрлейтін құрал 
болып табылады, соның арқасында тек бірлескен өмір сүру мүмкіндігі 
нығаядыды. 
Азаматтық қоғамдағы діннің оң құндылықты бағдарларын атап көрсете 
отырып, сонымен бірге оны адам өмірінің барлық мəселелерін шешетін 
проблемалы феноменсіз деп елестету мүмкін емес. Еркін қоғамда тек діни 
сенім ғана емес, оған күмəн да, тіпті атеизм де бар. Дін туралы пайымдай келе, 
ғалым бір жағында тұрып, адамдарға діни жүйені сынауға немесе ғалымның 
өзін бағдарлауға мүмкіндік беруі тиіс. Діни идеялар мұнда адамзаттың шектен 
тыс рационализацияланған рухани əлеміне қарсы наразылық нысаны ретінде 
қабылданады. Дін жеке жəне жеке өмір саласына көбірек кетеді, алайда 
мəдениетаралық қатынастарды реттеудің маңызды құралы болып қала береді. 
Әлем барынша шыдамды, төзімді жəне ашық болып келеді. 

жүктеу/скачать 3.17 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: