4.Талқылау сұрақтары:
-
Сөз және мағына
-
Сөздің мағыналық түрлері
-
Анатомиялық атаулардың қызметі
-
Анатомиялық атаулардың түрлері
-
Ағза атауларының қолданысы
-
Көркем шығармадағы ағза атаулары
-
Кейбір сомантизмдердің этимологиясы
-
Ағза атауларының сөз тіркесін құраудағы қызметі
-
Ағза атауларының морфологиялық құрамы
-
Анатомиялық атаулардың буын санын аықтау
5.Тапсырмалары:
-
О. Бөкеев шығармаларынан сомантизмдер теру
-
Сомантизмдер туралы түсінік
-
Сомантизмдерді жіктеу
-
Соңғы кезде пайда болған сомантизмдер
-
Сомантизмдер қамтитын аумақ
-
«Қол» сөзімен байланысты сөз тіркестерін талдау
-
Түркі тілдеріндегі ұқсас атаулар туралы ғылыми пікірлер
-
Анатомия және анатомиялық атаулар
Қолданылатын әдебиеттер:
Негізгі:
1.І.Кеңесбаев, Ғ.Мұсабаев. Қазіргі қазақ тілі, А., 1975.
2.Қазақ тілінің грамматикасы, А., 1975
3.М.Балақаев. Қазіргі қазақ тілі, А., 1992.
4.М.Қараев. Қазақ тілі, А., 1993.
5.М.Серғалиев, Ш.Бектұров. Қазақ тілі, А., 1991.
6.К.Аханов. Тіл білімінің негіздері, А., 1984.
7.Қазақ тілінің грамматикасы, А., 1967.
8. Ғ.Мұсабаев. Современный казахском язык, А., 1974.
9.І.Кеңесбаев. Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі, А., 1977
10.Фразеологизмдердің көркем әдебиетте қолданылуы, А., 1972.
11.Э. Севортян. Түркі тілдерінің этимологиялық сөздігі, М., 1974
12.Қазақ тілінің қысқаша этимологиялық сөздігі, М., 1974
13.Көне түркі сөздігі, А., 1969
14.Ә.Нұрмағамбетов. Бес жүз екі сөз, А., 1989
15.Ә.Әбдірахманов. Этимология және топономика, А., 1976
16.А.Байтұрсынов. Тіл тағылымы, А., 1992
17.Ә.Болғанбаев. Қазақ тілінің лексикасы мен фразеологиясы, А., 1992
Көмекші:
1.Ә.Болғанбаев. Қазақ тілінің синонимдер сөздігі, А., 1962.
2.А.Белбаева. Қазақ тілінің омонимдер сөздігі, А., 1976.
3.Д.Ысқақов. Қазіргі қазақ тілі, А., 1974.
4.Ы.Маманов. Қазіргі қазақ тілі, А., 1969.
5.Ә.Ермаков. Сөз мағынасының кеңеюі мен тараюы, А., 1967
6.С.Исаев. Қазақ тіліндегі сөздердің грамматикалық сипаты, А., 1991
17 – сабақ.9-апта
1. Есенберлин шығармаларындағы метафоралық қолданыстар
2.Сабақ түрі:Конспект
3.Конспект сұрақтары.
-
Көркемдегіш құралдар
-
Метафораның ерекшелігі
-
Есенберлин шығармаларындағы метафоралар
-
Метафораның көп кездесетін стилі
-
Метафора арқылы берілетін ой
-
Метафора және әсірелеу
-
Метафора және ауыспалы мағына
-
Сөз мағынасы
-
Сөздің мағыналық түрлері
Теориялық мәлімет
Метафораның (ауыс мағыналы не әсірелеу мағынасындағы сөздер) ең көп қолданылатын жері публицистикалық стиль мен көркем әдебиет стилі. Сөздің метафоралық мағынасы шешендік сарындағы өсиет өлеңдерден, мақал – мәтелден, айтыс – жырларынан, қиссалардан, жұмбақ пен жаңылтпаштардан, ауыз әдебиетінің өзге де үлгілерінде кездеседі. Бірақ осылардың ішінде өте – мөте көркем әдебиет стилінде жиі және әр түрлі түрде кездеседі.
Сөз бақпаған момын ағайынның бәрі де Қодарды қараламады (М.Әуезов). Өмір бойы кімге кездессе де ылғи тарқап кеткен базардың соңына ілінумен өткен ме? Өткен соң базар, қайтқан соң ажар... Сен едің базарым (Абай). Балуан қолы ..., ұстады заман тұтқынын (А. Сүлейменов). Бұзай тіс қамшы құйрығын шаншып алып қайқайып барады (Ғ. Мүсірепов).
Осы үзіндіде қараламады деген етістік метафоралық тәсілмен өзінің тікелей мағынасынан шығып, стильдік жаңа ұғымда жұмсалған. Метафораның ең басты ерекшелігі – бейнелілігі, ойды бейнелі түрде жеткізетіндігі. Ол сондықтан да көркем әдебиетте жиі қолданылады. І. Есенберлин шығармаларында да метафоралар молынан кездеседі. Әр жазушы образ жасауда осы метафоралық сөз қолдану тәсіоіне көбірек барады.
«Жүрсе екен өлеңімде жаз көркіндей, жасыл ой, жасыл сезйм, жасыл сырғақ» дегенде жасыл сын есімі жас деген мағынада қолданылып тұр.
Мұқаңдай кең ақыл кемеңгер, мүрдеге сияды демеңдер, соны ойлап пойыздар тарынар, тереңдер тереңге тереңдер (М. Әлімбаев). Жоғарыдағы екі сөздің метафоралық мағынасы ерекше көңіл аударады. Олар – пойыздар, тереңдер. Алдыңғы сөз - ойсыз, пасық адамдар мәнінде. Соңғысы тереңдер, бұған керісінше – ойлы, білімді деген ұғымда алынған. Соңғы жолда терең сөзі үш рет қайталанған. Үшеуі де метафоралық мағынада берілген: Тереңдер тереңге тереңдер...
5.Тапсырмалары:
-
Метафораға түсінік беру
-
Шығармадан жинаған метафораларға талдау жасау
-
Метафораның қолданыс орны
-
Метафораның өзіндік ерекшелігі
-
Метафора туралы жазылған еңбектер туралы пікірлер
-
Көркемдегіш құралдар ішінде метафораның алатын орны
-
Метафора – ой жеткізудің тиімді құралы
-
Есенберлин шығармаларындағы метафоралар
Қолданылатын әдебиеттер:
Негізгі:
1.І.Кеңесбаев, Ғ.Мұсабаев. Қазіргі қазақ тілі, А., 1975.
2.Қазақ тілінің грамматикасы, А., 1975
3.М.Балақаев. Қазіргі қазақ тілі, А., 1992.
4.М.Қараев. Қазақ тілі, А., 1993.
5.М.Серғалиев, Ш.Бектұров. Қазақ тілі, А., 1991.
6.К.Аханов. Тіл білімінің негіздері, А., 1984.
7.Қазақ тілінің грамматикасы, А., 1967.
8. Ғ.Мұсабаев. Современный казахском язык, А., 1974.
9.І.Кеңесбаев. Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі, А., 1977
10.Фразеологизмдердің көркем әдебиетте қолданылуы, А., 1972.
11.Э. Севортян. Түркі тілдерінің этимологиялық сөздігі, М., 1974
12.Қазақ тілінің қысқаша этимологиялық сөздігі, М., 1974
13.Көне түркі сөздігі, А., 1969
14.Ә.Нұрмағамбетов. Бес жүз екі сөз, А., 1989
15.Ә.Әбдірахманов. Этимология және топономика, А., 1976
16.А.Байтұрсынов. Тіл тағылымы, А., 1992
17.Ә.Болғанбаев. Қазақ тілінің лексикасы мен фразеологиясы, А., 1992
Көмекші:
1.Ә.Болғанбаев. Қазақ тілінің синонимдер сөздігі, А., 1962.
2.А.Белбаева. Қазақ тілінің омонимдер сөздігі, А., 1976.
3.Д.Ысқақов. Қазіргі қазақ тілі, А., 1974.
4.Ы.Маманов. Қазіргі қазақ тілі, А., 1969.
5.Ә.Ермаков. Сөз мағынасының кеңеюі мен тараюы, А., 1967
6.С.Исаев. Қазақ тіліндегі сөздердің грамматикалық сипаты, А., 1991
18 – сабақ. 9-апта
1. Қазақ тіліндегі көнерген сөздер табиғаты
2.Сабақ түрі:Әңгімелесу.
3.Әңгімелесу сұрақтары:
-
Көнерген сөз туралы түсінік
-
Көнерудің үш түрлі дәрежесі
-
Архаизмдер
-
Истроизмдер
-
Көнеру сипаты
-
Әбден ұмытылған сөздер
-
Жеке айтылмай, туынды сөздердің түбірінде сақталған сөздер
-
Мақал – мәтелдердің құрамында сақталған сөздер
-
Архаизмнен қайта қолданысқа түскен сөздер
Теориялық мәлімет:
Сөздердің көнеру процесі кенет бірден бола қалатын құбылыс емес, әуелі қолдану жиілігін бәсеңдетіп, пассив сөзге ауысады да, соңынан жаңа ұрпақтың біреуіне жеткенмен кейінгілеріне емін – еркін жете алмай, түсініксіз болып ұмытыла бастайды, бара – бара қолдаудан біржола ығысып, кейбіреулері тілден жоғалып та кетуі мүмкін. Көнеру сипаты мен тілдегі қолдану ерекшелігіне қарай көнерген сөздер архаизмдер мен историзмдер болып бөлінеді. Қазақ тілінде архаизмдердің мынадай түрлері бар:
1. Мата – кездеме атауларына байлансыты архаизмдер: торқа, мақпал, шайы, мауыты, биқасап, барлат, ләстек, ақсаң, репес, манат, дүрия, парсайы, берен, тұқаба т.б.
2. Салт – сана, әдет – ғұрыпқа қатысты архаизмдер: сауын айту, ұрын беру, кит кию, тілеу азық, жарысқазан, томыртқа, тоқымқағар, отқасалар, бесік құда, қолкесер, барымта,.
3. Киім – кешек, ыдыс – аяқ атауларына байланысты архаизмдер: шидем, шекпен, күпі, жарғақ, аба, қоқы, жағлан, күләнәра, көкек, қазанқап, талыс, шөпшік, кебеже т.б
4. үй тұрмысына, малға байланысты архаизмдер: лашық, итарқа, жаппа т.б.
5. Жалпы түркі тіліне тән архаизмдер: ұлыс, адақ. Дархан, бек т.б.
Көнеру дәрежесі (сөздердің) үш түрлі болады. Тарихи сөздер – дәуірі өтіп, сол заманның өзімен қоса жоғалған сөздер: хан, кене, ханша, ханзада, датқа, патша, аға сұлтан, ауылнай, шабарман, құл, күң, малай, елбасы, урядник.
Кейбір архаизмдер жаңа мағына алып сөздікке енеді: жасақ, төреші т.б.
4.Талқылау сұрақтары:
-
Көнерген сөз туралы түсінік
-
Көнерудің үш түрлі дәрежесі
-
Архаизмдер
-
Истроизмдер
-
Көнеру сипаты
-
Әбден ұмытылған сөздер
-
Жеке айтылмай, туынды сөздердің түбірінде сақталған сөздер
-
Мақал – мәтелдердің құрамында сақталған сөздер
-
Архаизмнен қайта қолданысқа түскен сөздер
5.Тапсырмалары:
1.Дайындап келген көнерген сөздерді талдау
2. Көнерген сөздерге анықтама
3.Тарихи сөздерге сипаттама
4. Архаизм сөздерге анықтама
5.Діни ұғымға байланысты архаизмдер
6. Үй тұрмысына қатысты көнерген сөздер
7. Әр түрлі ұғымға қатысты архаизмдер
8.Әбден ұмытылған сөздер
9. Көнерген сөздер бар сөйлем құрау
Қолданылатын әдебиеттер:
Негізгі:
1.І.Кеңесбаев, Ғ.Мұсабаев. Қазіргі қазақ тілі, А., 1975.
2.Қазақ тілінің грамматикасы, А., 1975
3.М.Балақаев. Қазіргі қазақ тілі, А., 1992.
4.М.Қараев. Қазақ тілі, А., 1993.
5.М.Серғалиев, Ш.Бектұров. Қазақ тілі, А., 1991.
6.К.Аханов. Тіл білімінің негіздері, А., 1984.
7.Қазақ тілінің грамматикасы, А., 1967.
8. Ғ.Мұсабаев. Современный казахском язык, А., 1974.
9.І.Кеңесбаев. Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі, А., 1977
10.Фразеологизмдердің көркем әдебиетте қолданылуы, А., 1972.
11.Э. Севортян. Түркі тілдерінің этимологиялық сөздігі, М., 1974
12.Қазақ тілінің қысқаша этимологиялық сөздігі, М., 1974
13.Көне түркі сөздігі, А., 1969
14.Ә.Нұрмағамбетов. Бес жүз екі сөз, А., 1989
15.Ә.Әбдірахманов. Этимология және топономика, А., 1976
16.А.Байтұрсынов. Тіл тағылымы, А., 1992
17.Ә.Болғанбаев. Қазақ тілінің лексикасы мен фразеологиясы, А., 1992
Көмекші:
1.Ә.Болғанбаев. Қазақ тілінің синонимдер сөздігі, А., 1962.
2.А.Белбаева. Қазақ тілінің омонимдер сөздігі, А., 1976.
3.Д.Ысқақов. Қазіргі қазақ тілі, А., 1974.
4.Ы.Маманов. Қазіргі қазақ тілі, А., 1969.
5.Ә.Ермаков. Сөз мағынасының кеңеюі мен тараюы, А., 1967
6.С.Исаев. Қазақ тіліндегі сөздердің грамматикалық сипаты, А., 1991
19- сабақ. 10-апта
1.Оңтүстік Қазақстан қазақтарының тіліндегі диалектикалық лексика
2.Сабақ түрі:Сұрақ-жауап.
3.Сұрақтар:
-
Диалект туралы түсінік
-
говорға анықтама
-
Жергілікті ерекшеліктер туралы сұрау
-
Оңтүстік Қазақстанда кездесетін ерекшеліктер
-
Егіншілікке байланысты сөздер
-
Мақтаға байлансыты сөздер
-
Құс атауларына байлансыты сөздер
-
Арық – атызға байланысты сөздер
-
Тамаққа байланысты сөздер
-
Киім – кешекке байланысты сөздер
-
Әдет – ғұрыпқа байланысты сөздер
Теориялық мәлімет
Тіл білімінің диалектілер мен говорларды зерттейтін саласы – диалектология (диалектос – сөйлеу, говор, логос – ілім деген грек сөздерінен құралған) деп аталады. Диалектологияның міндеті – жергілікті тіл ерекшеліктерін жинау, тексеру. Қазақ диалектологиясы қазақ тіліндегі говорлар мен диалектілерді зерттейді. Осы тұрғыдан алғанда, Оңтүстік Қазақстан облысында жергілікті тіл ерекшеліктері баршылық. Сіріңкені – гәуірот, шалбарды – сым, үлкен – кәтта, бас – кәлла, тіпті – жүдә, қайтып –кәйтіп, ол жаққа – ойақа, бұл жаққа – бұяқа, керім – гөрім т.б. Сол сияқты дыбыстық ерекшеліктер де кездеседі : болат – полат, күріш – гүріш, кілем – гілем, аласа – пәс т.б. Мұндай алмасулар басқа бірсыпыра сөздерде кездеседі. Басқа тілдерден енген сөздерде де бар.
5.Тапсырмалары:
-
Диалектологиялық еңбектерге шолу
-
Үйде жазып келген сөздерді талдау
-
Диалектолог ғалымдар туралы мәлімет
-
Оңтүстік Қазақстан облысындағы жергілікті ерекшеліктерді жинау
-
Облыстық газет материалдарын талдау
-
Көркем шығармада кездесетін диалектілер
-
Қазақ тілінің диалектологиялық сөздігін пайдалану жолы
-
Диалектілермен мысалдар құрастыру
-
Лексикалық ерекшеліктерді топтау
Қолданылатын әдебиеттер:
Негізгі:
1.І.Кеңесбаев, Ғ.Мұсабаев. Қазіргі қазақ тілі, А., 1975.
2.Қазақ тілінің грамматикасы, А., 1975
3.М.Балақаев. Қазіргі қазақ тілі, А., 1992.
4.М.Қараев. Қазақ тілі, А., 1993.
5.М.Серғалиев, Ш.Бектұров. Қазақ тілі, А., 1991.
6.К.Аханов. Тіл білімінің негіздері, А., 1984.
7.Қазақ тілінің грамматикасы, А., 1967.
8. Ғ.Мұсабаев. Современный казахском язык, А., 1974.
9.І.Кеңесбаев. Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі, А., 1977
10.Фразеологизмдердің көркем әдебиетте қолданылуы, А., 1972.
11.Э. Севортян. Түркі тілдерінің этимологиялық сөздігі, М., 1974
12.Қазақ тілінің қысқаша этимологиялық сөздігі, М., 1974
13.Көне түркі сөздігі, А., 1969
14.Ә.Нұрмағамбетов. Бес жүз екі сөз, А., 1989
15.Ә.Әбдірахманов. Этимология және топономика, А., 1976
16.А.Байтұрсынов. Тіл тағылымы, А., 1992
17.Ә.Болғанбаев. Қазақ тілінің лексикасы мен фразеологиясы, А., 1992
Көмекші:
1.Ә.Болғанбаев. Қазақ тілінің синонимдер сөздігі, А., 1962.
2.А.Белбаева. Қазақ тілінің омонимдер сөздігі, А., 1976.
3.Д.Ысқақов. Қазіргі қазақ тілі, А., 1974.
4.Ы.Маманов. Қазіргі қазақ тілі, А., 1969.
5.Ә.Ермаков. Сөз мағынасының кеңеюі мен тараюы, А., 1967
6.С.Исаев. Қазақ тіліндегі сөздердің грамматикалық сипаты, А., 1991
20 – сабақ. 10-апта
1.Шығыс Қазақстан облысындағы топонимикалық атаулар
2.Сабақ түрі:Сұрақ-жауап.
3.Сұрақтар:
-
Топонимика туралы түсінік
-
Қазақстандағы жер – су аттары
-
Топонимиканың зерттелу жайы
-
Жер – суды зерттеуші ғалымдар
-
«Бұқтарма» атауына түсінік
-
«Үріл» атауына талдау
-
«Шабарты» сөзінің шығу тегі
-
«Шыңғылтай» атаулының қалыптасуы
-
«Борабұрғысын» сөзінің мәні
-
«Ертіс» атауының қалыптасуы
Теориялық мәлімет
Шығыс Қазақстан облысының Қараторғай ауданындағы жер және елді мекеннің аты – Үріл. Осы жерде экспедицияда болған Ж. Болатов бұл атаудың этимологиясы туралы былай деп жазды. Бұл біздің ойымызша, монғолдың қос ерін мағынасындағы уруул сөзінен алынған боуы керек. Өйткені Үріл де қос еріннің арасы сияқты таумен қоршаған, ұзыннан келген ойпаты (Ж.Болатов Шығыс Қазақстан облысы қазақтарының тіліндегі жергілікті ерекшеліктер туралы «Қазақ тілі тарихы мен диалектологиясының мәселелері» А., 1963). Бұл жер революцияға дейін Үрілі деп аталғаны М. Әуезовтің «Абай» романында келтірілген. Ендеше бұл «ерінді» деген мағынадағы монғол сөзі болуы керек. «Монғолша – қазақша сөздікте» уруул сөзіне ерін (ауыздың) деген түсінік берілген. Арқа, бас, иық, төс, мұрын сияқты дене мүшелерінің жер – су аттарының құрамында жиі кездесетінін ескерсек, монғолдың уруул сөзімен бұл атаудың жасалуы әбден орынды. Хамур – Шығыс Қазақстан облысындағы Бұқтырма өзенінің саласы. Б. Қоңқашбаевтың пікірі бойынша, хамр деп монғол тілінде «мүйік, шығанақ» терминін айтады. Бұлай аталуына өзеннің тауды орала ағуынан пайда болған мүйіс себепті болуы ықтимал. Зерттеуші
Ж. Болатов та осы пікірде (Аталған еңбек, А., 1963). Монғолша – қазақша сөздікте хамар сөзінің төрт мағынасы берілген:
1. Мұрын
2. Шығанақ (суға кіріп тұрған аласа жер)
Міне осындағы мұрын негізгі мағынасы болса, шығанақ дегені ауыспалы мағына. Ал сөз аяғында монғол тілінде а болып, қазақ тілінде қысаңдануы жиі кездесетін құбылыс: ураг – урық, домбор – домбыра, цокио – шоқи, т.б.
Шығыс Қазақстанда Шабарты, Шағандаба, Шолақдара, Шыңғыстан, Борабұрғысын, Бұқтарта сияқты бірнеше топонимикалық атаулар кездеседі.
4.Бақылау сұрақтары:
-
Топонимика туралы түсінік
-
Қазақстандағы жер – су аттары
-
Топонимиканың зерттелу жайы
-
Жер – суды зерттеуші ғалымдар
-
«Бұқтарма» атауына түсінік
-
«Үріл» атауына талдау
-
«Шабарты» сөзінің шығу тегі
-
«Шыңғылтай» атаулының қалыптасуы
-
«Борабұрғысын» сөзінің мәні
-
«Ертіс» атауының қалыптасуы
5.Тапсырмалары: Төмендегі көрсетілген атауларға таңдау бойынша жазбаша мәлімет дайындау.
1.Топонимика туралы түсінік
2.Топонимиканың түрлерін анықтау
3.Топонимиканың зерттелу жайын анықтау
4.Малға байланыстағы атаулар
5.Тамаққа байланыстағы атаулар
6.Киім-кешекке байланыстағы атаулар
7.Егіншілікке байланыстағы атаулар
8.Бау-бақша байланыстағы атаулар
9.Ыдыс-аяққа байланыстағы атаулар
Қолданылатын әдебиеттер:
Негізгі:
1.І.Кеңесбаев, Ғ.Мұсабаев. Қазіргі қазақ тілі, А., 1975.
2.Қазақ тілінің грамматикасы, А., 1975
3.М.Балақаев. Қазіргі қазақ тілі, А., 1992.
4.М.Қараев. Қазақ тілі, А., 1993.
5.М.Серғалиев, Ш.Бектұров. Қазақ тілі, А., 1991.
6.К.Аханов. Тіл білімінің негіздері, А., 1984.
7.Қазақ тілінің грамматикасы, А., 1967.
8. Ғ.Мұсабаев. Современный казахском язык, А., 1974.
9.І.Кеңесбаев. Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі, А., 1977
10.Фразеологизмдердің көркем әдебиетте қолданылуы, А., 1972.
11.Э. Севортян. Түркі тілдерінің этимологиялық сөздігі, М., 1974
12.Қазақ тілінің қысқаша этимологиялық сөздігі, М., 1974
13.Көне түркі сөздігі, А., 1969
14.Ә.Нұрмағамбетов. Бес жүз екі сөз, А., 1989
15.Ә.Әбдірахманов. Этимология және топономика, А., 1976
16.А.Байтұрсынов. Тіл тағылымы, А., 1992
17.Ә.Болғанбаев. Қазақ тілінің лексикасы мен фразеологиясы, А., 1992
Көмекші:
1.Ә.Болғанбаев. Қазақ тілінің синонимдер сөздігі, А., 1962.
2.А.Белбаева. Қазақ тілінің омонимдер сөздігі, А., 1976.
3.Д.Ысқақов. Қазіргі қазақ тілі, А., 1974.
4.Ы.Маманов. Қазіргі қазақ тілі, А., 1969.
5.Ә.Ермаков. Сөз мағынасының кеңеюі мен тараюы, А., 1967
6.С.Исаев. Қазақ тіліндегі сөздердің грамматикалық сипаты, А., 1991
21 – сабақ. 11-апта
1. Қытай қазақтарының тіліндегі жергілікті ерекшеліктер
2.Сабақ түрі:Конспект.
3.Конспект сұрақтары:
-
Тілдің табиғатына кіріспе
-
Жергілікті ерекшелік туралы түсінік
-
Қазақ тілінің жергілікті ерекшеліктерінің зерттелу жайы
-
Түрікменстандағы қазақтардың тілі
-
Дауысты дыбыстардың алмасуы
-
Дауыссыз дыбыстардың алмасуы
-
Синонимдер
-
Омонимдер және көп мағыналы сөздер
-
Кейбір сөздердің этимологиясыъ
-
Ерекшеліктердің семантикалық жағы
-
Бір тілден екінші тілге ауысқан сөздер
Теориялық мәлімет
Қазақстаннан тысқары, туыстас басқа одақтас республикаларда, көптеген қазақтар мекендейтінін еске алсақ, қазақ диалектологиясының әлі де өз үлесіне тиісіті жұмысты түгелдей қамтуға мүмкіншілігі болмай келе жатқанын аңғару қиын емес. Осы себептен болар, Тіл білімі институты соңғы 10 – 15 жылдың төңірегінде басқа республикалардағы қазақтардың жергілікті тіл ерекшеліктерінен материал жинауға бірнеше экспедициялар жіберіп отырды.
Түрікменстандағы қазақ тілінің говоры екі тілдік сипатындағы (билингвизм) ауыспалы говор деп танылады. Негізінен мұндағы қазақтардың көбі Кіші жүз рулары: Әлімұлы, Байұлы, Жетіру. Говорда фонетикалық ерекшеліктер а/ә түрінде кенздеседі: алайда - әлайда, апта -әпте, ара - әре, дана - дәне, дастан – дәстен, жаңбыр –жәңбір, залым – зәлім, қажет – қәжет, қайтып – кәйтіп, қате – кәте, қатер – кәтер, лаждау – ләждеу. Ә/ е : дәптер – дептер, дәстүр – дестүр т.б.
Бірді – екілі сөздерде бұған керісінше, «е» дыбысының орнына «ә» дыбысы естілетін құбылыстар да байқалады: несіп – нәсеп, негіз – нәгіз. Фонетикалық ерекшеліктер : ы/ а, е/ і, о/ ұ т.б.
Қазақ тілінде «ұ» дыбысының орнына «ы» қолданылуының ертеден барлығын Н.И. Ильминскийдің еңбегінен де көруге болады. Дауыссыз дыбыстарға байланысты ерекшеліктер: ш /ч, б/п, д/т, с/ш, ж/д т.б. ауысып кетуінен байқалады. Түрікменстандағы қазақтардың тілінде лексикалық ерекшеліктер де молынан кездеседі. Түрікменстанды мекендеп отырған қазақтар туыстас халықтар – түрікмен, өзбек, қарақалпақтардың құшағына кіріп, қоян – қолтық араласып отыр. Сондықтан да бұл говорда қазақ тілінің басқа говорларында кездесетін сөздермен қатар, оларда ұшыраспайтын тың да, соны мағыналы сөздерге жиі тап боламыз. Мысалы: асшақта// ашшақта (етке салатын нанды ысқанда астына салатын құрал), зағыма (түбі, тайыз, беті жалпақ ыдыс), тікеш (тандыр пешке не табаға пісірілетін нанның бетіне өрнек салатын құрал), құм (құмыраның үлкен түрі) т.б. сөздер үй тұрмысына қажетті заттар тобына жатады. Лексиканың басқа топтарына жататын жорпа (носки), мәшауа (мәш деген дәнді дақылдан істейтін тағам), шекиде (сүзбе) т.б. Ә. Нұрмағанбетов Түрікменстандағы қазақтардың тіліндегі көптеген жергілікті ерекшеліктерді атап көрсетіп, оларға лингвистикалық талдау жасаған.
Қолданылатын әдебиеттер:
Негізгі:
1.І.Кеңесбаев, Ғ.Мұсабаев. Қазіргі қазақ тілі, А., 1975.
2.Қазақ тілінің грамматикасы, А., 1975
3.М.Балақаев. Қазіргі қазақ тілі, А., 1992.
4.М.Қараев. Қазақ тілі, А., 1993.
5.М.Серғалиев, Ш.Бектұров. Қазақ тілі, А., 1991.
6.К.Аханов. Тіл білімінің негіздері, А., 1984.
7.Қазақ тілінің грамматикасы, А., 1967.
8. Ғ.Мұсабаев. Современный казахском язык, А., 1974.
9.І.Кеңесбаев. Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі, А., 1977
10.Фразеологизмдердің көркем әдебиетте қолданылуы, А., 1972.
11.Э. Севортян. Түркі тілдерінің этимологиялық сөздігі, М., 1974
12.Қазақ тілінің қысқаша этимологиялық сөздігі, М., 1974
13.Көне түркі сөздігі, А., 1969
14.Ә.Нұрмағамбетов. Бес жүз екі сөз, А., 1989
15.Ә.Әбдірахманов. Этимология және топономика, А., 1976
16.А.Байтұрсынов. Тіл тағылымы, А., 1992
17.Ә.Болғанбаев. Қазақ тілінің лексикасы мен фразеологиясы, А., 1992
Көмекші:
1.Ә.Болғанбаев. Қазақ тілінің синонимдер сөздігі, А., 1962.
2.А.Белбаева. Қазақ тілінің омонимдер сөздігі, А., 1976.
3.Д.Ысқақов. Қазіргі қазақ тілі, А., 1974.
4.Ы.Маманов. Қазіргі қазақ тілі, А., 1969.
5.Ә.Ермаков. Сөз мағынасының кеңеюі мен тараюы, А., 1967
6.С.Исаев. Қазақ тіліндегі сөздердің грамматикалық сипаты, А., 1991
22- сабақ. 11-апта
1.Түрік тілдеріне ортақ ескеткіштердің зерттелу тарихы
2.Сабақ түрі:Әңгімелесу.
Достарыңызбен бөлісу: |