ПӘні бойынша оқыту бағдарламасы

1. Шығармашылық өмірбаяны

2. «Балуан Шолақ» повесі

3. «Ботагөз» романы

С.Мұқанов әдебиетке «Жалшының зары», «Бостандық» деген өлеңдерімен келді. Алғашқы адымын саяси лирикадан бастады. С.Мұқанов – кемел прозашы.Ол әр кезеңде сирек те болса, шеберлік мектебі саналатын әңгіме жанрына ат басын бұрып отырған. Әңгімелерінен суреткерлік нышан («Әсия», 1925), өтпелі дәуір шындығы («Азғын», 1927, «Кер заман» 1928, «Әмеңгерлік азабы» 1928), өндіріс тақырыбы («Суалмас сауын»,1933; «Алтын аймақ», 1934-37), Отан соғысы оқиғасы («Тіл алушылар», 1942; «Батыр қыз» 1944), көтерілген тың («Аспаз») сырына қанығамыз. «Ақбөпенің сыры» (1927), «Достар» (1937), «Балуан Шолақ» (1940-41), «Бақташының баласы» (1953), «Жарқын жолмен» (1931) повестерін жазды. «Бақташының баласы», «Жарқын жолмен» – балаларға арналған повестер.

С.Мұқанов – кең тынысты романшы. «Адасқандар» (1931) – алғашқы әлеуметтік-психологиялық роман. Роман оқиғасы, кейіпкерлері өмірде болған. Аталмыш туындының жазылуы, суреттелінетін жәйлер жөнінде жазушы «Мөлдір махаббат былай жазылды" атты макаласында ("Қазақ әдебиеті, 1959, 23 қазан), "Өмір мектебі" сынды мемуарлық (1970, 262 б.), жұбайы М.Мұканованың естелігінде(«Кемел еді , кең еді". - Кітапта: "Кәдімгі Сәбит Мұканов" 1984, 324-325 бб.), К.Ергөбековтың "Сәбит Мұқанов" (1989, 68-69 бб.), Р.Тұрысбектің "Дүниетаным және шығармашылык." (1993, 101-137бб.) зерттеу кітаптарында кең көлемде сөз етіледі.

Роман 1959 жылы «Мөлдір махаббат» деген атпен басылып шықты.

3. «Жұмбақ жалау» романы 1916 казақ халкынын. үлт-азаттык күресін, революция тұсындағы жылдарды, күрескерлер бейнесін реалистік үлгіде көрсетті. Романда Казакстандағы 1910-20 жьлдардағы окиға, әлеуметгік кайшылықтар (бай мен кедей арасындағы жер мәселесі мен майдан жұмысына жастарды алуға т.т.) кеңінен көрінеді. Кейінірек "Ботакөз" аталған бұл автордың дүниетаным иірімдері ізденіс пен шеберлік биік белеске шыққаны анық аңғарылады. Сол себепті барлық жетістіктерімен казак әдебиетінің 30-жылдарда кандай көркемдік табысымен қорытындылаған кезендік туынды санатында". Роман композияциясын ("Тұнғиықта", "Таң атарда", "Күн күлімдегенде"), кейіпкерлер жүйесінен (ауыл кедейлерінің өкілдері - Аскар, Амантай, Кузнецов, Ботакөз, Балтабай, Бүркітбай, Кенжетай т.б.), бай-болыстың өкілдерінен (Итбай, Кошкин, Кулаков, Сарбас т.б) өмірдің өзінен алынған шындық, шеберлік үлгілері көрінеді.

Шығармa кейіпкерлері өмірде болған. Әдеби бейнелер: Аскар - Сәкен, Амантай-Аманкелді, Итбай болыс-патша сенатына құрметіне ие болған Сайын Кыдыров, Базархан, Мадияр жөнінде де дерек көздері бар.

Романнын көркемдік табысы - өмір шындығымен, окиғалык өріс пен сюжеттік желісінен төңкеріс такырыбы әрі терең, әрі шеберлікпен көрініс тапкан. Сол себепті де "Ботакөз" романымен С.Мұқанов халықтың түрмысын, тарихын, мәдениетін, ойы мен сезімін жете білетін әлеуметтік жазушы ғана емес, сонымен катар көркем сөздін шебері екенін тағы бір көрсетті... "Ботакөз" казак әдебиетінің зор әлеуметтік - тарихи және эстетикалык мәні бар аса ірі шығармаларының бірі.

Кейбір көркем шығармалар қоғамдағы идеология қанша өзгерсе де, құндылығын жоймайды. Мәселен, Ә.Нұрпейісовтің «Қан мен тер» романын алалық. Бұл шығарма қазақ әдебиетіндегі классикалық шығармалардың бірі болып қала береді. Бірақ, романды бұрынғыдай таптық тұрғыда талдамайтынымыз бәріне белгілі.

Кезінде роман тақырыбы туралы З.Қабдолов былай деген болатын ; «Нұрпейісов таңдаған тақырыбы қаншама шиырланғанмен, өнер өрісін өзінше тапты. Өзіне дейінгілердің бәрі қалың бұқараның революцияға келу жолын, сол арқылы бас қаһарманның күрес эволюциясын , өсу сапарын көрсетсе, Нұрпейісов осыларға қоса тағы бір бас қаһарманның халық келешегіне кереғар қарсы әрекеттерін, сол арқылы оның өшу себептерін көрсетті» (3,161).

Осы үзіндідегі «таңдаған тақырыбы қаншама шиырланғанмен, өнер өрісін өзінше тапты» деген пікірге қосыламыз. Жазушының ешкімді қайталамай басқа қырынан келгені рас. Ал «тағы бір бас қаһарманның халық келешегіне кереғар қарсы әрекеттерін, сол арқылы оның өшу себептерін көрсетті» деген талдауды бүгін дәл сол күйінше қайталамайтынымыз анық. Себебі, Тәңірбергендерді күйрету қызыл империяға керек болмаса қазақ жерінде қажет болған жоқ. Роман кітаптарының «Ымырт», «Сергелдең», «Күйреу» атаулары қазақ халқының басындағы ымырт, сергелдең, бостандыққа деген үмітінің күйреуі боп шығады.

Бұрынғы кезде «Қан мен тер» дағдылы әдетпен, «Абай жолын» талдаған секілді, ескі мен жаңаның күресі деп, Еламанды революционер, Тәңірбергендерді үстем таптың өкілі етіп талодап келдік. Кеңес үкіметі кезіндегі зерттеулердің түгелінде солай жазылған.

«Қан мен терді» қайта оқи отырып, Еламан мен Тәңірберген бейнелерін нағыз шыншылдықпен сомдалған тұлғалар ретінде қарастыруға болады.

Тәңірберген монологы арқылы қызылдардың шын бейнесі танылады: «Ал бір жанды бет-жүзіне қаратпай, жолындағы қайрат көрсеткендердің бәрін қырып-жойып, жаныштап, тапап келе жатқан қызылдар осы мына ойраны шығып жатқан дүниенің ертеңгі анық қожасы, келешекте қара борбай кедейлерді қанша қарық қыларын кім білсін, ал бірақ билік қолына тиген күні бұлардың байды құртары анық»(6,592).

Басқа шығармаларда қызыл әскерлер туралы дәл осылай айтылған жоқ. Әрине, кезінде Тәңірберген ұнамсыз бейне болғандықтан ғана оған жоғарыдағыдай ойды ойлатуға мүмкіндік болды.

«Қан мен терге» тақырыптас басқа шығармалардан тек қана Х.Есенжановтың «Ақ Жайығындағы» Халел Досмұхамедовтың қызылдарға қарсы айтқан сөздері ғана Тәңірберген пікіріне ұқсас.Мысалы: «Қазақты жіктеу, алауыздыққа айналдыру – ел етпеу. Қазақ бауырмал халық, рақымшыл халық. Атаны бала, ағаны іні жағадан алатын зұлымшылдық қазақтың қанында жоқ. Қазақ қарындасқа жақсылық етумен қазақ атанған. Қай қай заманда аштан өліп, көштен қалған қазақты көріп едің? Жақынды жұтып, ағайынның жүнін түтіп жеу ашынған қарашекпен мен жанынан безген заводшыдан шығады. Ол сені ертең алдымен жұтып қояды. Өз тілін, өз абыройын сақтамаған, өз жақсысын таптап келе жатқан, өз байлығын обып келе жатқан көп тобыр қолыңды қол, бұтыңды бұт етіп жоқ етеді»(2,144).

Халел Досмұхамедов кезінде «Алаш» құрамында болғандықтан «Ақ Жайықта» қызылдардың қарсыласы ретінде бейнеленген. Бірақ, жазушы Халелді сөйлету арқылы біздің қазір ғана танып жатқан шындығымызды көрсетіп кеткен, ол кезде басқаша айту мүмкін де емес еді.

Тіпті Х.Есенжанов өзі де Халел Досмұхамедовке қосылмады дегеннің өзінде бүгінгі күнге сай пікірлер боп тұр. Философия заңы бойынша айтсақ, «терістеуді терістеу».

Сонда бұрынғы кезде айтылатын «төңкеріске дейін байлар кедейлерді қанап, теңдік бермей жатыр еді, төңкерістен соң бостандық таңы атып, тепкіден құтылдық» дейтін ертегі сөздердің Халел күл-талқанын шығарған.

Тәңірберген секілді байлардың қазақ жерінде ешкімге зияны тимегенін, олардың «күйреуінің » де қажет болмағанын мына үзіндіден аңғарамыз:

«Күндердің күнінде қазақтан қара қылды қақ жаратын әділ төреші туып, ақ-қарамызды ашар заман болса, кімнің кінәлі, кімнің кінәсіз болғанына кейінгі ұрпақтың көзі жетер: қазақ баласына біздің қылдай жазығымыз жоқ-тұғын, жазықсыз едік. Тек адамды адамға қасқыр қып айдап сап қойған біз емес, заман еді ғой. Зманым қасқыр болса, мен қалай көгендеулі қозы болам» (6,593).

Осы жерде романдағы бүкіл тартыстың жауабы берілген. Барлығына заман кінәлі. Ақбаланың бақытсыздығына да, Еламанның қиын тағдырына да, Тәңірбергеннің азапты өліміне де себепкер - заман . Тәңірбергендер заман көкпарының лағы боп тартылып кете барды. Жазушы большевиктік идеядан аулақ, социалистік реализмді айналып өткен. Ресейдегі төңкеріс пен оған қазақ жерінің қатынасын боямасыз, жасандылықсыз ашып берген. Оған кейін Еламан бейнесін талдағанда көз жеткіземіз.

Иә, бәріне де әділ төреші – уақыт. Тарихи оқиғалардың ақ-қарасы ашылды. Кім кінәлі, кім жазықсыз екенін де білдік. Тәңірбергендердің де қылдай жазығы болмағанын айтып жатырмыз. Осының бәрін жазушы көркем шындыққа шеберлікпен айналдыра білді. Осы арада бір айта кетеріміз: жазушы суреткерлігінен, шеберлігінен көз сүрінеді (З.Қабдолов та бекерге тамсанбайды ғой). Оған көптеп мысалдар келтіруге болады. Шығарма финалындағы мына үзіндіге назар аударалық : «Тәңірберген бойын билей алмай, аяғын аннан-саннан бір басып, тәлтіректеп барды да қалт етіп тұра қалды. Тек әлсіз буыны қалтырап бойын билей алмай талықсып кете береді. Сол кезде төбедегі көл-көсір аспан мен аяғы астында ақ шаңдағы шығып борап жатқан жер де бұның өзімен бірге теңселіп шайқалып тұрды. Шайқалған аспанның кейде жерге ана шалғайы, кейде мына шалғайы бір соғып қайқаң етіп қайта көтеріліп кететін сияқты. Басы айналды. Көк жүзінде репетсіз ірі құстар әлгіден де гөрі көбейіп қаптап кетіпті. Қанатын үсті-үстіне сілтеп, далп-далп қағады. Қара құстардың арғы жағында тұңғиық көк аспан мөлдірейді» (6,662).

Осы арадағы аспанның шайқалуы – деталь, аспан емес, Тәңірберген шайқалып тұр. Жазушы Тәңірберген халінің қаншалықты қиындағанын, соңғы үзілер сәтін біздің көз алдымызға елестетумен бірге, түйсіндіреді.

Құстардың арғы жағынан тұңғиық көк аспанның мөлдіреуі – жерде қаншама өлім боп жатқанымен ,біреу жеңіп, біреу жеңілгенімен, өмір мәңгілік дегенді білдіреді. Қара құстар - өлім белгісі.

Ал, қара құстардың далп-далп ұшуы – құстардың ірілігін көрсетеді. Торғай немесе шымшық қанатын далп-далп қақпайды. Жазушының әр құбылысқа кеоек өз бояуын жұмсауы, бір ғана кейіпкерді бөліп алмай, оны пейзажбен қоса алуы, пейзаждың өзіндік философиялық мән атқарып тұрғаны – барлығы шебер психолог қаламгерді таныта түседі.

Б.Майтанов осы үзінді туралы былай дейді: «Романның идеялық-философиялық концепциясында пейзаждың психологиялық дәлел орайындағы қызметі айрықша... «Қан мен тер» трилогиясындағы пейзаждың басты ерекшелігі осы тәрізді табиғат диалектикасына адамдар образын сомдауда атқаратын идеялық-ұждандық компонент ретінде, негізінен, саналы түрдегі философиялық-психологиялық, символико-аллегориялық маңызына зор мән артылуынан байқалады »(5,241).

Жазушының Кеңес өкіметі кезіндегі зұлымдықтар туралы ойы Тәңірберген монологы арқылы былай беріледі: «Өзінің осы өмірден мықтап түйген бір шындығы бар: неғұрлым кісі тілі тәтті болса, соғұрлым тасбауыр, қатал. Олар қолымен қан шеңгелдеп тұрып та жұртты сыртымен алдап, адам адамға бауыр, дос деп даурығатынын кәйтерсің» (6,619).

Осындағы «Адам адамға дос, бауыр» деген сөздер Кеңес өкіметінің ұраны болды. Бұл сөздерді Тәңірберген емес, жазушы айтып отыр. Өйткені, Кеңес өкіметінің қандай ойран жасағанын, қолдарына қан шеңгелдеп тұрып, жұртты бос сөзбен алдағанын бәріміз білеміз.

Тәңірбергеннің тағы бір монологынан да заман шындығын аңғарамыз: «Адам өмірінің қалай да көкпарға ұқсайтын бір жері болса, бұл өзін күштінің қолында кететінкөкпардың лағы емес, аты мықты, қолы қарулы, тақымы темірдей көкпаршының нағыз өзімін деп ойлайтын. Енді қараса, дүниеге келген кісі басынан бақ тайған күні білегі мықты біреудің тақымы астында көкпардың лағындай тартылып кете барады екен» (6,593).

Кезінде ақтар мен қызылдардың саяси көкпарында талай Тәңірберген сияқтылар көкпардың лағы боп кетті.

Қазір Тәңірберген бейнесі Еламанмен қарым-қатынасы тұрғысынан емес, жалпы аласапыран кездегі тоз-тозы шыққан қазақтың дәулетті, бай адамдарының жиынтық бейнесі ретінде, қилы заман құрбаны ретінде талдануы тиіс.

Еламан да роман басталғанда-ақ бірден таныла бастайды. Әсіресе, есігі алдындағы Тәңірберген атын көргендегі өзін-өзі ұстауы (бұл жердегі Қабдолов айтатын «масқара» детальға тоқталып жатпаймыз. Детальдың керемет үлгісі ретінде ол көпшілікке белгілі деп ойлаймыз), одан соң үйіне кірер кездегі әрекеттері әсерлі. Мысалы: «Өз үйіне өзі әзер кірді. Және кірер жерде күйбектеп жөтелді» (6,10). Еламанның нағыз жігітке тән қасиетін, ұждан тазалығын байқаймыз. Ақбала мен Тәңірберген емес, өзін кінәлі адамдай ұстайды. Себебі, Ақбала мен Тәңірбергеннің баяғы ғашықтық хикаяларын біледі ғой.Бұрынғы жүректер табысып, өзін артық адамдай сезінеді. Басқа бір еркек болса, келгенін білдіртпей, есіктің сыртынан тың тыңдаушы ма еді немесе қызғанышпен Тәңірбергенді үйінен қуып шығушы ма еді. Бірақ Еламан ондай пасықтыққа бармайды, өз қадірін қашырмайды. Бұл – оның жуастығы, қорқақтығы емес, адамшылығы.

Еламанның Федоровты өлтіруінен кедейлерді жеп жатқан қазақ байлары емес, Федоровтар екенін, отаршыл патша өкіметінің қанаушылығын көреміз.

Еламан түрмеден қашып келгенде Ақбаланың Тәңірбергенге кетіп қалғанын естігендегі күйі былай суреттеледі:

«Судыр Ахмет:

-Құрысын, айтатыны жоқ. Тәңірбергенмен ыржыңдасып жүрді де, ақыры бір күні тайып тұрды.

Еламанның уысында қысып отырған кесе кенет күтір етті. Алақанына төгілген ыссы шайды сезген жоқ» (6, 131).

Еламанның алақанына төгілген ыссы шайды сезбеуі- деталъ. Шығарма басындағы деталъда, иттің мұздай тұмсығын ол сезген еді, ал мынадай ауыр соққы болған жағдайда оның қолының ыстық шайды сезбеуі нанымды. Жазушы Қабдолов айтқандай, езіп түсіндіріп жатпайды. Кейіпкер психологиясын сәтті деталъмен көз алдымызға жайып салады.

Жалпы бір ғана Еламан бейнесінен сол кездегі қазақ елінің тағдырын көреміз, Еламанның тартпаған бейнеті жоқ.

Еламан Шалқардағы депоға жұмысқа тұруға барғанда оған Ознобин:

-Түйең қайда? Түйеңді неге бақбайсың? – (6, 261) дейді. Қазақтың қолынан түк келмейді деген түсінік, кемсітушілік байқалады. Шығармада «Жолдас, азамат, товарищ» дейтін создер атымен жоқ. Қазақты кемсітушілік, мал бағудан басқа түк білмейді деу Ғ. Мұстафиннің «Қарағанды» романында да кездеседі.

Жазушы Еламанды жасанды революционер етіп көрсетпейді. Тіпті оның үстіне шинелъ киюінен көп жайтты аңғарамыз: «Еламан мына шинелъден бөтен кісінің иісін сезді. Талай мойынның кірі мен шайыры сіңген жағаға қанша қарамаймын десе де, көз қиығы шалып қалды. Кір-кір жаға тақым қажаған терліктей жылтырап, жазатайым желкесіне жанасса да мұп-мұздай боп басылады. Еламан жиіркенетінін байқады. Сұр шинельдің өңіріндегі саусақ сыйғандай тесікке қарап қапты. Оқ тесті ме, әлде шоғы күйдірді ме? «Өліктің үстінен шешіп алған жоқ па екен» деген түйсікшіл көңіліне тікендей қадалды, сұр кебініңді иініңе жамылып тұрмасаң нетсін» (6,383).

Еламанның шинельден жиренуі оның амалы жоқтығынан, басқа жол қалмағандықтан қызылдарға қосылуын байқатады. Оның оқ тескен шинель киюі өлімінен алдын-ала хабар беріп тұрғандай, алдағы тағдырын аңдатып тұрғандай.

Қызылдардың ақтардан айырмасы болмағанын, қазақтарды жарылқай қоймағаны Еламан ойы арқылы көрінеді. Ауылдан келген қазақтардың малын қызылдар ұрлық мал деп алып қойғанда Еламан мынадай тұжырым жасайды: Осы бейшаралар өмір бойы баққан малының рахатын көре алмай-ақ қойды. Қазақ малы қашан да қолды боп бұйдасынан тізіліп, достың да, дұшпанның да жетегінде кетіп жатады. Ісі оңалып ілгері баса ма деп дәмеленген тұсы мынау. Не қылса да бағы жанбайтын таланы тастай халық. Келдектің кай басын басса да қайырылып кеп осы сорлыларға тие беретінін қайтерсің (6, 397).

Осындағы «Ісі оңалып ілгері баса ма деп дәмеленген тұсы мынау» дегені ақ патшадан құтылып, қызылдардан көрген жақсылығы мынау ма дегені.

Қорыта айтқанда, «Қан мен тердегі» Еламан, Тәңірберген бейнелерінен қазақ ұлты тағдырын көреміз. Бұл шығарма Кеңес үкіметі кезінде жазылса да, жазушының сол бір тарихи шындықты бүгінгі көзқарасымызға, қазіргі тауелсіз ел әдебиетіне лайықты етіп жаза алғандығы қаламгер мерейін асқақтата түседі.

1. 
   Ш. Елеукенов. Замандас парасаты, 1997 ж.
   
2. 
   Х. Есенжанов. Ақ жайық.
   
3. 
   З. Қабдолов. Жебе; Көзқарас, 1996 ж.
   
4. 
   М. Қаратаев. Революция рухымен, 1978 ж.
   
5. 
   Б. Майтанов. Қазақ романы және психологиялық талдау, 1996 ж.
   
6. 
   Ә. Нұрпейісов. Қан мен тер, 1991 ж.
   

1. «Байкал», «Бурабай толқындары», «Үстімде сұр шинелім», «Дариға, сол қыз» өлеңдері

Қ.Аманжолов қаhарманы белгілі бір іcті шапшаң атқаруға, шығандаған құштарлық таны­-
туға, өз сезімін жай сездіруді місе тұтпай, дабыралап жарлауға бейім тұруымен ерекшеленеді.

Ақынның 1943 жылғы «Байқал» балладасы да– осы тұжы­рымның айғағы:

«Байқал», «Байқал»– дегенге,

Тұрдым атып орнымнан,

Ұйқылы– ояу денемде

Толқи ақты ыстық қан.

Қызыл вагон есігін

Айқара ашып тастадық...

Соқты самал есіліп,

Ақты бұлақ тас жарып.

Торғын тұман жамылып,

Байқал жатты көсіліп,

Таң сәріден сабылып,

Жәрмеңкеге жосылып;

Кернейлеткен көп өзен

Жатты құйып тұс– тұстан.

Ерте оянған таң жеңгең

Тұрды қарап шығыстан.

Көріп отырғанымыздай, лирикалық қаhарманның орнынан тұруының өзінде (атып тұруы) шапшаңдық, шұғылдық бар. Осы ширақтықты лирикалық қаhарман денесіндегі «ыстық» қанның (әйтеуір бір қан емес) «толқи» ағуы (жай, әншейін ағу емес) да өрбіте түседі. Келер жолдарға үңілсек, «тас жарып» (ағаш жару­ды еске алсаңыз да, тасты бұзу оңай емес) бұлақ ағуы алдында ғана өрілген лирикалық қаhарманның вагон есігін «айқара» (жай, жартылай емес) ашуымен сәтті үндеседі. Бұл өзгешелікті көп өзеннің «жосылып» кернейлетуі де одан әрі тұлғалантуға бастайды. Осындай ерен алапат сипатқа ие болған лирикалық қаhарманның бұдан кейінгі өрелі әрекеттері де нанымды:

Шымылдықтай төгілген

Араладым орманын,

Аспанменен егескен

Бастым зәулім шыңдарын,

Күркіреп көкте кеңескен

Бұлттың cөзін тыңдадым.

Өр толқынмен ойнадым,

Қақтым ұшқан құстарын,

Шолп-шолп еткен шортанын

Шоқтығынан ұстадым:

Жаттым бір кез құмартып,

Салқын самал сайында,

Би билеттім бұралтып,

Ақ балтырлы қайыңға.

Үңіле зерделесек, мұндағы «шымылдықтай» теңеуінен ағаш­-

1. 
   Аққулардың рең әсемдiгiн айқындарлық сөздер мен сөз тiркестерiн кiм тауып бередi? Аққудың мүсiн келiстiлiгiн кескiндеген сөздердi кiм дәлелдейдi?
   
2. 
   Аққудың жарасты, әдемi әрекеттерiн кiм дөп басып айтады?
   
3. 
   Аққу үнiнiң ерекшелiгiн бейнелеген сөздерге назар аударайық.
   
4. 
   Оқ тиген аққудың мүшкiл халiн өрнектеген детальдардың поэма идеясын ашудағы ролi?
   

1. 
   Сондайтұғын аққулар сондайтұғын,
   

Әлдилеп ақ төсiнде бермей тыным,

Ақ айдын ақ мүсiнiн тербейтұғын,-

деген үзiндiде "ақ" сөзiнiң 4 рет қайталануы тегiн емес. Бәрiнде "ақ" айқындаулары рең әдемiлiгiн бейнелеп тұр.

Тек сөздiң жеке тұрғандағы мағынасын берумен шектелсек, шығармадағы сөздер үйлесiмiн, олардың бiр-бiрiне әсер етуiн аңғармай қаламыз. Мәселен, келтiрiлген үзiндiдегi "ақ" сөздерi жеке алғандағы рең әсемдiгiн берумен шектелмейдi. Жоқ, бiрiншiден, "ақ" сөздерi бiр-бiрiне әсер етiп, бiрiндегi зейнеттiлiктi екiншiсi дамытып, құп жарасып тұр. Алғашқысы "мүсiн" сөзiн ажарласа, екiншiсi "төсiнде", үшiншiсi -"айдын", төртiншiсi тағы да "мүсiн" сөзiн көрiктендiрумен бiрге бiрiншiсi екiншiсiне дайындық, екiншiсi алғашқыны жалғастырушы ретiнде де жарасым тапқан. Екiншiден, "ақ" көрiктеуiштерi үзiндiдегi басқа сөздердi ажарлай түсуге қызмет етумен қабат өздерi де iргелес сөздер шарпуына бөленiп, соның ықпалымен де әдемiлене түскен. Алғашқы "ақ" эпитетi өзiнен кейiнгi "мүсiн" сөзi әсерiн қабылдаумен бiрге "орнайтұғын" сөзiмен тармақ аяқталуы тұсында үйлескен келiстi сурет жасауға қатысады. Соның аясында жай бiр мүсiн емес, ақ мүсiннiң орнауының өзi ерекшелiк, артықшылық салтанаты ретiнде қабылданады. Сондай-ақ "ақ төсiнде" тiркесi алдында "әлдилеп" сөзi келуi, оған қоса "әлдилеп" тыным бермеу, ол аз болса, тербеу,-бәрi - септесе келе "ақ" түстi аялаушылықты, "ақ" реңiне, яғни белгiлi бiр зейнеттiлiкке сай үйлесудi де жайып салады.

Тағы бiр мысал келтiрейiк:

Асқар белден күн нұры шашырады,

Шашырап, ол да көлге бас ұрады.

Құс аппақ, айдын аппақ, нұр да аппақ,

Аппақ нұр-аппақ нұрға қосылады.

-Мұнда "аппақ" сөздерi 5 рет қайталанады. Бәрiнде әсем реңдi көрiнiс бередi.

-Тағы да сөз бен сөздiң ара салмағына, олардың бiр-бiрiне әсер етуiне көңiл бөлейiк. Мәселен, "аппақ" сөздерi берiлмес бұрын күн нұрының жай бiр белден емес, "асқар" белден шашырауы да сол "аппақ" сөздерiн қабылдауға әзiрлiк емес пе? Асқар белден шашыраған күн нұрын, оның да көлге бас ұруын қызықтап, сонымен әсерленгесiн барып, құстың аппақ екенiн, оған қоса айдынның "аппақ" болуын, сонымен бiрге нұр да "аппақ" түске бөленiп, осы түстердiң қосылуын тамашалау тұсында бiр-бiрiне құп жарасқан, бiрiндегi зейнеттiлiктi екiншiлерi өркештендiре түскен сұлулық үлгiсiне тәнтi боламыз. Сөз бен сөздiң үйлесiмi, олардың бiр-бiрiне әсерi дегенде, олардың қара сөз iшiнде емес, өлеңмен берiлiп, ырғақ, мақам, ұйқас әсерiмен де қанаттана, әшекейлене түсетiнi -өз алдына бiр әңгiме. Мәселен, осы шумақтағыны қара сөзбен айтып көрейiкшi: "Күн нұры асқар белден шашырап түсiп, көлге бас ұрды. Құс айдын, нұр-бәрi аппақ болып, бiр-бiрiне қосылып тұр." Осы суреттемедегi әсемдiк оның алдындағы шумақтағы зейнеттiлiктен көп солғын тартқанын байқау қиын емес. Балалар, сөздiң жеке тұрғандағы мағынасы бар да, өлең iшiнде, өзiне құп жарасқан сөздер аралығында, ырғақ, ұйқас, мақам шарпуына бөленгенде, беретiн мағынасы бар. Алғашқысы жай бiр ұғымды ғана берсе, кейiнгiсi өзiндiк бiр әсемдiк биiгi ретiнде қабылданады. Демек кез келген сөз өлең iшiнде кездескенде, мағынасын көп кеңейтiп, құлпыра түсетiнiн есте ұстайық.

2. 
   Аққулар ару мойын, сүмбе қанат,
   

-үзiндiсiнде аққу мойынын, қанатын ажарлаған "ару", "сүмбе" эпитеттерi құстың келiстi мүсiнiн бiршама елестете алады. Ал, олардың басқа бiр елеусiз затқа емес "күнге" /күннiң ерекшелiк, биiктiк символы екенi белгiлi/ қарап алаңсыз тарануы да сол келiстiлiктi жоталанта түскен.

3. 
   Аққудың келiстi әрекеттерi мына үзiндiлерде бейнеленген:
   

Жағалауда ұшып жүр шыр айналып.

2.Тарақ етiп тұмсығын тарайды кеп,

Тарайды кеп, тарайды қауырсынын,

Құм тұрса да бiр түйiр ауырсынып.

3.Ақ қанатын сабалап, асыр салып,

Бiрде суға сүңгидi басын малып.

4.Ал, аққулар, аққулар тарануда,

Сусып түсiп су моншақ арқасынан.

Алғашқы мысалда аққулардың алаңсыз өмiрi бейнеленген. Кейiннен көлден аққулардың безiп кеткенiн еске алып, сол мұнарамен байыптасақ, осы бiр алаңсыз "шыр айналып" ұшып жүрудiң өзi қаскүнемдiк жоқтығының, демек тыныштықтың дәлелi ретiнде әсер етедi. Екiншi үзiндiде бiр құм тұрса да "ауырсынып", тұмсығын "тарақ етiп" қауырсынын тараған аққу әрекетiнен де тiршiлiк салтанатын тамашалаймыз. Үшiншiде әйтеуiр қанатын емес, "ақ қанатын", демек әсем реңдi қанатын, сабалауы, онымен қоймай асыр салуы және "басын малып" суға сүңгуi-бәрi жарастылық айнасы. Аққулардың арқасынан су моншақтың сусып түсуiне назар аударту /төртiншiде/ да-бейбiт өмiрдiң әр көрiнiсiн, әр сәтiн бағалай бiлу жемiсi.

Сан айналып, сұңқылдап ұшты-дағы,

Сапар жолға мезгiлсiз түстi-дағы,

…Тау жаңғыртып, тамаша құстың әнi,

Қош айтысып көлменен ұшты бәрi.

Мiне, оқ атылғаннан кейiн аққулардың көлден безе жөнелгенiн зерделеу тұсында жеке бiр "сұңқылдап" сөзiнен көрiнген аққу үнiнiң жағымды ерекшелiгiнiң өзi әрi құсты қимауға, әрi оны атушыны айыптауға бастайды. Ал, сол кету көрiнiсi iшiндегi "тау жаңғыртып" тiркесiнен айқындалған әрi үрiккен құстар үнi қаттылығы, әрi оның соңғы үн салуы екенi көңiл бөлгiзiп, тағы да құсты қадiрлеу сезiмiн тұлғаланта түседi.