Пәнін меңгеру жөніндегі оқыту бағдарламасы (Syllabus)
жүктеу/скачать 436 Kb.
|
| 11-тақырып. Сөз таптарының шығуы мен қалыптасуы. Септеу категориясының дамуы.
Жоспар (қарастырылатын мәселелердің тізімі: Сөз таптарының шығуы мен қалыптасуы Септеу категориясының дамуы. Тіліміздегі "есімдер" деп аталатын топқа жататын сездердің грамматикалық кластары тарихи даму түрғысынан бір-бірімен үштасып, байланысып жатады. Мысалы, зат есімнің жеке семантикалық топтарының қалыптасуы жайлы айтқанда дөл сондай түлғалы сын есімдер тобының қалыптасуына назардан тыс қалдыруға болмайды. Сондай-ақ, зат есімдер мен сын есімдер жайында оңгімелегенде солармен орайлас қолданылатын сан есімдер мен ссімдіктерге де соқпай кетуге болмайды. Бүлардың қазіргі тіліміздегі қызметі мен қолданыс жағынан ыңғайластығы олардың тарихи қалыптасу ерекшеліктерімен үштасып жатады. Сөздердің грамматикалық кластарға жіктелуі сөйлем ішіңдегі мәні мен қызметіне байланысты болған құбылыс. Айталық, сөйлем қурамында үнемі бастауыш қызметінде жүмсалу, яғңи, айтылатын ойдың иесін білдіріп, басқа сөздерге төуелсіз қолданылу зат есімдердің дербес, тәуелсіз қолданылатын сез ретінде қалыптасуына мүмкіндік жасады. Акад. И. И. Мешанинов бүл турады: "Зат есім езінің сейлемде заттық мағынадағы мүше (бастауыш және толықтауыш) болуымен жіктеліп шықты" — дейді.1 Ал сол зат есімдермен іргелес, соларға бағынышты қолданылатын сын есімдердің сөз табы ретінде қалыптасуы туралы индоевропа тіддерінің материалдары негізінде акад. В. М. Жирмунский: "Грамматикалық жағынан түлғаланған сын есімдер категориясының қалыптасуы, яғни, есімдердің зат есімдер мен сын есімдерге жіктелуі, индоевропа тілдерінде салыстырмалы грамматика әдістері арқылы көрінеді", - дейді.2 Нақ осы түжырымды түркі тілдеріндегі, солардың бірі - қазақ тіліндегі зат есімдер мен сын есімдерге де қолдануға болады. Алтай тілдері тарихын зерттеушілер де сез таптарының қалыптасуы туралы осыған үқсас пікір айтады.3 Сонымен, есім сез таптарының грамматикалық класс ретінде қалыптасуы тек зат есімдер мен сын есімдер арасындағы байланыстан ғана көрінбейді, олардың басқа топтарының да аддыңғы екі топқа қатысынан байқалады. Бұл айтылғандарға қоса акад. И. И. Мешаниновтың сөздердің атрибут (анықтауыш) мүше больш жүмсалуынан сын есімдер, пысықтауыш мүше ретінде жүмсалуынан — үстеу қалыптасты дейтін ескертпесін еске алу керек. Егер осы айтылғандардың бөрін қорытындылай келсек, есімдердің әрі грамматикалық класс болуымен бірге, лексикалық та топ екендігін, осы ерекшеліктердің өзі, айналып келгенде, олардың тарихи қалыптасуынан туғандығын кореміз. Есім сөз таптарының ішінде оқшау түратыны — үстеулер. Үстеулер шығу теркіні, қалыптасу төсілі жағынан да өр қилы. Морфологиялық жағынан үстеулер бірде есім негізді болса, бірде етістік негізді болып отырады. Осындай әр түлғалылық оларды біршама кеш қалыптасқан грамматикалық класс деп қарауға мүмкіндік береді. Бүгінгі тілдегі көпшілік үстеу создердің қүрама болшектерге оңай ажырауы да соған дәлел. Есімдердің бір тобы — сан есімдер түп негізі жағынан басқа сез таптарымен үштасып жататыны тіл білімінде әр кез айтылып келеді. Егер сандық үғымды білдіретін сөздердің қалыптасуы аналитикалық ойдың синтездеу дәрежесіне котерілуінің нәтижесі екенін еске алсақ, мүндай пікірдің дүрыстығы әсте талас туғызбайды. Сонымен, есім сөз таптарының дамуы, тарихи өзгерісі олардың бірыңғай қалыптасуына алып келді. Есім сөз таптарын, оларға тән категориялар мен тәсілдерді тарихи түрғыдан қарастырғанда да осы ерекшелік ескерілуге тиіс болады. жүктеу/скачать 436 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|